باخَرز،  شهرستان و شهری در شرق استان خراسان رضوی.

اصل باخرز،  باد هرزه (جای وزیدن و حبوب ریاح) بوده است (مستوفی، ج ۱، ص ۱۵۰).شهرستان باخرز: این شهرستان با وسعت ۱/1889 کیلومترمربع در ۶۰ درجه و ۰ دقیقه تا ۶۰ درجه و ۴۰ دقیقه طول شرقی و ۳۷ درجه و ۴۷ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۱۹ دقیقه عرض شمالی قرار دارد (سالنامه آماری استان ... ۱۳۹۵، ص ۳۱-33)؛ از شمال و شمال شرق به شهرستان تربت‌جام*، از جنوب به شهرستان‌های خواف *و تایباد*، از مشرق به شهرستان‌های تربت‌جام و تایباد و از مغرب به شهرستان زاوه* محدود است(اطلس ... ، ص ۱۱۵).

این شهرستان در مرز بین دو اقلیم گرم و خشک و اقلیم سرد و کوهستانی قرار دارد که گستره اقلیمی گرم و خشک در آن غالب است؛ دارای میانگین دمای۱۸درجه سلسیوس و میانگین مجموع بارش سالانه ۱۸۴ میلی‌متر (اسماعیلی و دیگران، ص ۵۱) است. بلندترین کوه آن کوه باخرز (1755 متر) و مهم‌ترین رودخانه‌اش کال‌ روس (سالنامه آماری بخش...، ص ۱۸۶) است. همچنین، ۱۰۹۷۹۱ هکتار اراضی دارد که شامل جنگل‌های طبیعی، بیشه و درختچه زار می‌شود و تنوع جانوری نیز دارد (همان، ص ۲۰۹).

این شهرستان دارای دو بخش مرکزی و بالا ولایت و چهار دهستان مالین، دشت ارزنه، بالا ولایت و اشتین است (سالنامه آماری استان...۱۳۹۹ ش، ص۳۵). جمعیت منطقۀ کنونی شهرستان که از طوایف تیموری بربری (خاوری)، هزاره و بهلولی‌اند که بر اساس سرشماری ۱۳۶۵ ش دارای ۴۲۵۵۸ تَن (سرشماری....، ص ۳) بود و در ۱۳۹۵ ش به ۵۴۶۱۵ تَن رسید (سالنامه آماری استان ... ۱۳۹۵ ش، ص ۱۳۱-132). زبان مردمان آن فارسی با گویش شبیه تربتی و دینشان سنی و شیعه اثنی عشری است (شناسنامه ... ، ص ۲؛ سرشماری... ، ص ۳). پیشۀ بیشترشان زراعت، دامداری و باغداری است (سالنامه آماری استان ...  1391 ش، ص ۱۵۲-154؛ نک: سالنامه آماری بخش  ...، ص ۱۶-132).

جاذبه‌های تاریخی شهرستان عبارت‌اند از: شهر مالین (داخل شهر باخرز)، مزار شیخ عبدالله (نوب غرب شهر باخرز)، قلعه اسکندرآباد (سمت غربی شهر باخرز)، مسجد جامع روستای اُستای (مرکز روستای استای)، مسجد جامع چهارطاق (روستای چهارطاق)، بقعه امام‌زاده سید جلال موسوی (ع)( روستای ارخود)، پیرشیجه (روستای نوبهار)، مزار علمدار (مجاور قنات کاجه روستای ارزنه)، مقبره قوس و اعظم (روستای ارزنه)، آرامگاه سید یحیی برمکی (مجاور باغات روستای ارزنه)، بقعه پیران (روستای ابنیه) و بقعه پیر شکرریز (روستای جیزآباد) (نک: اطلاعات ... ، ص ۱۲-15). از معروفترین شخصیت‌های منطقه باخرز می‌توان از بزرگانی  مانند سیف‌الدین ابو المعالی سعید بن مطهر باخرزی معروف به شیخ العالم، ابوالمفاخر یحیی باخرزی، ابوالقاسم علی بن الحسن بن ابی ‌الطیب باخرزی، عبدالواسع نظامی باخرزی، ابونصر احمد بن حسین باخرزی و خواجه علاءالدین علی صانعی باخرزی نام برد («مشاهیر» ، بش).

شهر باخرز: شهر باخرز مرکز شهرستان باخرز در موقعیت ۶۰ درجه و ۱۸ دقیقه طول شرقی و ۳۴ درجه ۵۸ دقیقه عرض شمالی قرار دارد (نقشه باخرز). جمعیت باخرز در ۱۳۶۵ ش ۶۱۵۲ تَن (آمارنامه...، ص ۳۶)؛ که در ۱۳۹۵ ش به ۹۰۴۴ تَن افزایش یافت (نتایج...، ذیل ...، ص۶۰).

از باخرز در دورۀ پیش از اسلام آگاهی چندانی در دست نیست؛ اما در دورۀ ساسانیان و تا سده ۶ ق جزو نیشابور به شمار می‌رفت. ابن اثیر، فتح باخرز را در ۳۱ ق و به دست اُمیر بن یشکری ذکر کرده است (ابن خردادبه، ص ۲۳-24). شهر تاریخی مالین که شالوده شهر امروزی باخرز را تشکیل می‌دهد در سـده چهارم شـهری آباد بـود (اطلاعات...، ص ۱۲). به نوشته سفرنامه کلنل بیت، در دوره قاجاریه، بارها گرفتار هجوم و غارت ترکمن‌ها شد. در عهد ناصرالدین‌شاه جمعیت عمده باخرز را ایرانیان تشکیل می‌دادند که «باخرزی» نامیده می‌شدند (شناسنامه...، ص ۲).

باخرز در انقلاب اسلامی و دفاع مقدس: مردم باخرز در دورۀ مبارزه بر ضد حکومت پهلوی (1304 – 1357 ش) فعالیت‌های انقلابی داشتند. از آن‌جایی که باخرز از دهستان‌های شهرستان تایباد به‌حساب می‌آمد (سرشماری.... ، ص ۳)، بیشتر فعالیت‌های انقلابی اهالی آن مانند شرکت در راهپیمایی‌ها، سخنرانی‌ها، مراسم‌های مذهبی و سیاسی و همچنین پخش نوارهای سخنرانی، عکس و اعلامیه‌های امام خمینی(ره) ،رهبر انقلاب و بنیان‌گذار جمهوری اسلامی، در شهر تایباد متمرکز بود (نک: مقاله تایباد از همین دانشنامه).

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، اهالی منطقۀ باخرز کنونی با حضور در مناطق آشوب‌زدۀ استان‌های کردستان و آذربایجان غربی، که قصد تجزیۀ استان‌های یادشده را داشتند، به مبارزه با ضد انقلاب مسلح اقدام کردند. در ادامه با آغاز جنگ عراق بر ضد ایران در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹، آنان با مشارکت مستقیم در جنگ به دفاع از کشور و همچنین پشتیبانی مادی از آن اقدام کردند. مردان به‌ویژه جوانان این خطه در قالب‌های داوطلبانه (بسیجی)، سپاهی، ارتشی، جهادگر و سرباز به‌طور مستقیم در جنگ حضور یافتند؛ شمار رزمندگان این شهرستان که در دورۀ جنگ تحمیلی به شکل نیروی رزمی به جبهه‌های جنگ گسیل شدند بیش از دوهزار تن گزارش شده است («آمار ... »، بش). بیشتر نیروهای بسیجی و سپاهی منطقۀ شهرستان کنونی باخرز به لشکرهای ۵ نصر، ۲۱ امام رضا (ع) و ۵۵ ویژه شهدا اعزام می‌شدند. این نیروها به‌طورمعمول از پایگاه فتح‌المبین مسجد ابوالفضلی (پایگاه نمونه در جنگ) و مرکز پشتیبانی و اعزام نیرو سپاه پاسداران شهر باخرز به یگان‌های یادشده گسیل می‌شدند؛ همچنین کمک‌های مردمی این منطقه پس از جمع‌آوری به شهر تایباد ارسال و از آنجا به جبهه‌های جنگ ارسال می‌شد که دراین‌بین مشارکت و کمک‌های اهالی روستاهای «ارخود»، «سیه لاخ» و «منج» به جنگ درخور توجه است (اداره... ).

شهرستان باخرز ۱۴۶- 160 شهید دارد («آمار ... »، بش؛ اداره....) که از این شمار پانزده تن دانش‌آموز، دو تن معلم، پنج تن جاویدالاثر (مفقودالجسد) و بقیه از بسیج، سپاه پاسداران، ارتش جمهوری اسلامی ایران و پانزده تن از فرماندهی انتظامی هستند، چهارده تن از آنان پس از جنگ و بیشترشان در هنگام مقابله با اشرار به شهادت رسیده‌اند («دسته‌بندی ... » ، بش). شمار جانبازان آن بیش از ۴۰۰ نفر (اداره... ) که تاکنون شش تن‌شان بر اثر جراحات ناشی از جنگ شهید شده‌اند و یا پرونده آنان به سایر شهرستان‌ها منتقل شده است («جانبازان ... » ، بش). این شهرستان دارای ۱۷ آزاده که در ۱۵ مهر ۱۳۶۴، یک تن از آنان به نام احمدرضا اسدی خیرآبادی در هنگام اسارت و در زندان الرمادی بغداد به شهادت رسیده است («اسیر جنگی»؛ «آمار ... »، بش؛ اداره ...). ازجمله شاخص‌ترین شهدا در این منطقه می‌توان به اسحاق اسدی، حسین جلایری و غلامعلی ترابی اشاره کرد («سرداران ... »، بش؛ اداره...)؛ شهدای این شهرستان در ۳۹ گلزار دفن ‌شده‌اند(اداره...). گلزار شهدای روستاهای کردیان و ارزنه با ۱۲ شهید بیشترین تعداد شهید و روستای همت‌آباد با ۱۱ شهید در مرتبۀ بعدی قرار دارد («دسته‌بندی ... » ، بش).

در این شهرستان سه شهید گمنام با سن تقریبی ۱۵ تا ۲۰ سال که در عملیات‌‌های بدر (منطقۀ هورالهویزه، غرب دشت آزادگان) و والفجر ۸ (شبه جزیرۀ فاو، جنوب شرقی عراق)، همچنین تک ارتش بعث عراق در تیر ۱۳۶۷ به شهادت رسیده‌اند، در بوستان شهر باخرز مدفون هستند («افتتاح ... »، بش).

پس از پایان جنگ، مردم شهرستان باخرز هر ساله به مناسبت‌های مختلف با برگزاری مراسم به تجلیل از شهدا و حماسه‌سازان دفاع مقدس اقدام می‌کنند از جمله: مراسم بزرگداشت آبروهای محله در روستای آبخیزه («بزرگداشت ... »، بش)؛ دیدار با ایثارگران باخرزی («دیدار ... »، بش)؛ برگزاری یادواره‌های شهدای روستای کردیان («یادواره ... روستای کردیان»، بش)، شهرک شهید بهشتی («یادواره ... شهرک ... »، بش)، شهدای نیروی انتظامی («یادواره ... نیرو .... » ، بش)، شهدای روستای استجرود («یادواره ... »، بش)، شهدای شهر باخرز و شهدای گمنام («یادواره ... شهر باخرز ... »، بش) و شهدای هفت سوئی در باخرز («یادواره ... »، روستای استجرود، بش)؛ برگزاری شب شعر شور حسینی با موضوع دفاع مقدس و اربعین حسینی («شب شعر ... »، بش)؛ تجلیل از جانبازان و خانواده‌های شهدا باخرز («تجلیل ... » ، بش)؛ همایش پیاده روی به مقصد گلزار شهدای باخرز («همایش ... » ، بش)؛ برپایی نمایشگاه عکس دفاع مقدس («نمایشگاه... ، بش)؛ عطرافشانی گلزار شهدای باخرز («عطرافشانی ... » ، بش) و غبارروبی گلزار شهدای جیزآباد («نمایشگاه ... »، بش).

مآخذ: 

«آمار شهرستان باخرز» (بارگزاری: بی‌تا)، فرهنگ‌نامه شهدای باخرز، <shohadaybakharz.ir> (دسترسی: ۹ دی ۱۴۰۲)؛ آمارنامه استان خراسان ۱۳۷۶ ش، به کوشش سازمان برنامه و بودجه استان خراسان، تهران: چاپخانه مرکز آمار ایران، ۱۳۷۷ ش؛ ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک‌والممالک، ترجمه سعید خاکرند، تهران: موسسه مطالعات و انتشارات میراث ملل؛ اداره کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خراسان رضوی، دفتر نمایندگی شهرستان باخرز، مداخل شاخص، سند مورخ ۸ مرداد ۱۳۹۸، شماره سند ۲۸/110، موجود در اداره کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خراسان رضوی؛ اسماعیلی، رضا و دیگران، «پهنه‌بندی اقلیمی خراسان رضوی با استفاده از روش آماری چند متغیره»، اقلیم‌شناسی،۱۳۹۰ ش، شم هفتم و هشتم؛ اطلاعات خدمات سفر شهرستان باخرز، به کوشش روابط عمومی و امور فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی، مشهد: اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی، بی تا؛ «اسیر جنگی» (بارگزاری: بی‌تا)، فرهنگ‌نامه شهدای باخرز، <shohadaybakharz.ir> (دسترسی: ۱۴ مرداد ۱۴۰۳)؛ اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، به کوشش موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، تهران: موسسۀ جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۹۳ ش؛ «افتتاح یادمان شهدای گمنام شهرستان باخرز» (بارگزاری: ۹ مهر ۱۴۰۲)، خبرگزاری دفاع مقدس، <defapress.ir> (دسترسی: ۹ دی ۱۴۰۲)؛ «برگزاری یادواره شهدای هفت سوئی در باخرز» (بارگزاری: ۶ مهر ۱۴۰۰)، نوید شاهد: پایگاه اطلاع‌رسانی فرهنگ ایثار و شهادت، < mashhad.navideshahed.com> (دسترسی: ۱۴ مرداد ۱۴۰۳)؛ «بزرگداشت آبروهای محله در روستای آبخیزه شهرستان باخرز (بارگزاری ۷ مهر ۱۴۰۰)، (دسترسی: ۹ دی ۱۴۰۲)؛ «تجلیل از جانبازان و خانواده های شهدا در باخرز» (بارگزاری: ۸ مهر ۱۴۰۰)، مجود در همان جا (دسترسی: ۱۴ مرداد ۱۴۰۳)؛ «جانبازان شهید» (بارگزاری: بی‌تا)، فرهنگ‌نامه شهدای باخرز: یادنامه جانبازان، <shohadaybakharz.ir> (دسترسی: ۹ دی ۱۴۰۲)؛ «دسته بندی شهدای شهرستان» (بارگزاری: بی‌تا)، فرهنگ‌نامه شهدای باخرز: یادنامه شهدا، <shohadaybakharz.ir> (دسترسی: ۹ دی ۱۴۰۲)؛ «دیدار با ایثارگران باخرزی در بهار انقلاب» (بارگزاری: ۱۹ بهمن ۱۴۰۰)، نوید شاهد: پایگاه اطلاع رسانی فرهنگ ایثار و شهادت استان خراسان رضوی، < mashhad.navideshahed.com > (دسترسی: ۹ دی ۱۴۰۲)؛ سالنامه آماری استان خراسان رضوی ۱۳۹۱ ش، به کوشش مرکز آمار ایران، تهران: مرکز آمار ایران، ۱۳۹۲ ش؛ سالنامه آماری استان خراسان رضوی ۱۳۹۵ ش، به کوشش مرکز آمار ایران، تهران: مرکز آمار ایران، ۱۳۹۶ ش؛ سالنامه آماری استان خراسان رضوی سال ۱۳۹۹، به کوشش سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان خراسان رضوی، آمار و اطلاعات، تهران: سازمان برنامه و بودجه، ۱۴۰۰ ش؛ سالنامۀ آماری بخش کشاورزی استان خراسان رضوی ۱۳۹۴ ش، به کوشش سازمان جهاد کشاورزی استان خراسان رضوی، مشهد: سازمان جهاد کشاورزی استان خراسان رضوی، ۱۳۹۵ش؛ «سرداران شهرستان» (بارگزاری: بی‌تا)، فرهنگ‌نامه شهدای باخرز، <shohadaybakharz.ir> (دسترسی: ۹ دی ۱۴۰۲)؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن مهرماه ‎۱۳۶۵: فرهنگ روستایی استان خراسان، به کوشش مرکز آمار ایران، تهران: مرکز آمار ایران، ۱۳۶۷ش؛ «شب شعر شور حسینی در باخرز» (بارگزاری: ۱۰ مهر ۱۴۰۰)، نوید شاهد: پایگاه اطلاع-رسانی فرهنگ ایثار و شهادت، < mashhad.navideshahed.com> (دسترسی: ۱۴ مرداد ۱۴۰۳)؛ شناسنامه اجتماعی و فرهنگی شهرستان باخرز، به کوشش دفتر امور اجتماعی و فرهنگی استانداری خراسان رضوی، مشهد: استانداری خراسان رضوی، ۱۳۹۷ش؛ «عطرافشانی گلزار شهدای باخرز» (بارگزاری: یکم مرداد ۱۴۰۰)، نوید شاهد: پایگاه اطلاع‌رسانی فرهنگ ایثار و شهادت، < mashhad.navideshahed.com> (دسترسی: ۱۴ مرداد ۱۴۰۳)؛ «غبارروبی گلزار شهدای جیزآباد در باخرز» (بارگزاری: ۶ مهر ۱۴۰۰)، مجود در همان‌جا (دسترسی: ۱۵ مرداد ۱۴۰۳)؛ مستوفی، حمدالله، نزهه القلوب، قزوین: حدیث امروز، ۱۳۸۱ ش؛ «مشاهیر»، (بارگزاری: ۱۹ بهمن ۱۴۰۰)، اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خراسان رضوی: شهرستان باخرز، < bakharz.razavichto.ir> (دسترسی: ۱۴ مرداد ۱۴۰۳)؛ نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن  1395 ش کل کشور، به کوشش مرکز آمار ایران، تهران: مرکز آمار ایران، ۱۳۹۶ ش؛ نقشه باخرز، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۵ ش؛ «نمایشگاه عکس دفاع مقدس در باخرز» (بارگذاری: ۶ مهر ۱۴۰۰)، نوید شاهد: پایگاه اطلاع‌رسانی فرهنگ ایثار و شهادت، < mashhad.navideshahed.com> (دسترسی: ۱۴ مرداد ۱۴۰۳)؛ «همایش پیاده روی به مقصد گلزار شهدای باخرز» (بارگذاری: ۷ مهر ۱۴۰۰)، موجود در همان‌جا (دسترسی: ۱۵ مرداد ۱۴۰۳)؛ «یادواره شهدای روستای استجرود برگزار شد» (بارگذاری: ۱۰ مهر ۱۴۰۰)، موجود در همان‌جا (دسترسی: ۱۴ مرداد ۱۴۰۳)؛ «یادواره شهدای روستای کردیان در باخرز» (بارگذاری: ۱۹ بهمن ۱۴۰۰)، موجود در همان‌جا (دسترسی: ۱۳ مرداد ۱۴۰۳)؛ «یادواره شهدای شهر باخرز و شهدای گمنام برگزار شد» (بارگذاری: ۱۰ مهر ۱۴۰۰)، موجود در همان‌جا (دسترسی: ۱۴ مرداد ۱۴۰۳)؛ «یادواره شهدای شهرک شهید بهشتی باخرز برگزار شد» (بارگذاری: ۱۸ بهمن ۱۴۰۰)، موجود در همان‌جا (دسترسی: ۱۵ مرداد ۱۴۰۳)؛ «یادواره شهدای نیروی انتظامی شهرستان باخرز» (بارگذاری: ۲۴ مهر ۱۴۰۰)، موجود در همان‌جا (دسترسی: ۱۴ مرداد ۱۴۰۳).

سید حسین موسوی عمادی