آشخانه، شهری در مرکز شهرستان سملقان در استان خراسان شمالی.

 در رابطه با نام‌گذاری شهر آشخانه نظرات متفاوتی بیان شده است. گروهی آن را برگرفته از واژۀ کردی آش به معنای آسیاب می‌دانند و بر این باورند که چون در محل اولیۀ این شهر آسیاب وجود داشته، این محل به آشخانه معروف شده است. عده‌ای دیگر آشخانه را محل اطراق سپاهیان پادشاهانی مثل نادر و ناصرالدین‌شاه دانسته و بر این باورند که چون در این محل برای سپاهیان غذا طبخ می‌شده و در واقع آشپزخانۀ لشکریان در این منطقۀ ییلاقی قرار داشته، این محل نام آشخانه به خود گرفته است. نظر سومی هم وجود دارد که آشخانه برگرفته شده از هشت‌خانه یعنی همان هشت‌کانی (هشت چشمه) است که در منطقه وجود داشته و درنتیجۀ تغییرات آوایی در لهجه و زبان‌کُردی هشت به آش و کانی به کانه و سپس خانه تغییریافته است (متولی، ص ۲۶۷).

 در سندی مربوط به ۳۱۰ سال پیش، نامی از هشت خانه آمده که این نام تا سال ۱۳۰۵ش، در اسناد مالکیت درج شده است. گویا هشت خانه اولین مسکن‌هایی بوده‌اند که در کنار چشمۀ شاهقلی (ضلع شمال شرقی شهر) به اشغال کُردان در آمده. اولین طایفه، بوداق قراجورلو بود که در سال ۱۱ق، در قلعۀ قدیمی سکونت یافته و در این زمان هستۀ اولیۀ هشت خانه (آشخانه فعلی) شکل گرفته و تا سال ۱۱۱۴ق، معروف بوده است. به‌طور رسمی تغییر هشت خانه به آشخانه با حضور نادرشاه صورت گرفته و هشت خانه در سال ۱۱۳۲ق، به آشخانه تغییر نام یافته است. برخی روایات تاریخی نیز ساروخان را مؤسس آشخانه می‌دانند (ادارۀ کل راه‌وشهرسازی ... ، ص ۱)

 شهر آشخانه با مساحت ۳۳۹ هکتار در عرض شمالی ۳۴ دقیقه و ۳۷ درجۀ عرض شمالی و ۵۵ دقیقه و ۵۶ درجۀ طول شرقی و ارتفاع ۷۴۰ متر ازسطح دریا در فاصلۀ ۴۰ کیلومتری بجنورد (مرکز استان خراسان شمالی) واقع شده است. از شمال و شرق به بجنورد و از جنوب به شهر شوقان و از غرب به شهرهای استان گلستان محدود می‌شود (همان، ص ۴؛ حدادی، ص ۳۳، نک: نقشه).

 شهر آشخانه بر پایهٔ تقسیمات اقلیمی ایران دارای آب‌وهوای سرد و خشک بوده و طی یک دورۀ آماری ۱۷ساله (1385 ش -  1402 ش) میانگین کمترین میزان دما ۱/2- سلسیوس در دی‌ماه به‌منزلۀ سردترین ماه سال و میانگین بیشترین دما ۷/34 درجه در ماه خرداد به‌منزلۀ گرم‌ترین ماه سال متغیر است. بیشینۀ مطلق دمای به ثبت رسیده حدود ۸/42 درجۀ سلسیوس بوده که در خردادماه اتفاق افتاده و این مقدار، هم‌زمان با اوج دورۀ گرما است. همچنین، کمینۀ مطلق هوا  4/11- درجۀ سلسیوس در دی‌ماه رخ داده است (ادارۀ کل راه‌وشهرسازی، ص ۲۵).

بر مبنای داده‌های ایستگاه آشخانه، نزولات جوی در محدودۀ طرح کم است؛ به‌طوری‌که میانگین بارش سالانۀ منطقه ۵/285 میلی‌متر می‌باشد. یکی از نکات مورد توجه در پراکنش بارش‌های ماهانه، این است که بارش‌های منطقه در طی ماه‌های کمی رخ داده و بیشتر ماه‌های سال بارشی رخ نمی‌دهد. از اواسط اردیبهشت میزان بارش‌ها کاسته شده و در ماه‌های گرم سال میزان بارندگی به حداقل خود می‌رسد. این زمان از سال، در ایران شاهد حاکمیت پرفشار جنب حاره‌ای هستیم؛ بنابراین، امکان ورود توده‌های هوا و صعود هوا وجود نداشته و به تبع آن نیز بارشی رخ نخواهد داد (همان، ص۲۷).

 شهر آشخانه در پهنۀ دشت حاصلخیز سملقان گسترده شده است. بلندترین نقطۀ ارتفاعی این منطقه، کوه قورخود (قُرخود) با ۲۸۱۹ متر ارتفاع بوده که در جنوب غربی شهر آشخانه با فاصلۀ نسبتاً زیاد وجود دارد. سایر ارتفاعات مشرف به شهر عبارت‌اند از: کوه آخوک با ارتفاع ۱۸۴۵ متر در ۱۰ کیلومتری جنوب شهر، کوه قوردگز با ارتفاع ۱۱۵۳ متر در ۵/11 کیلومتری غرب و کوه دوچنگ با ارتفاع ۱۳۱۳ متر در ۷ کیلومتری شمال غربی شهر آشخانه (سازمان جغرافیایی... ، ص ۲۷). 

 منابع آب‌های سطحی و رودخانه‌های این شهر شامل رودخانۀ دَرکش و رودخانۀ شیرآباد است که در شمال این شهر وجود دارند (ادارۀ کل راه و شهرسازی، ص ۳۴)

موقعیت شهر آشخانه در شهرستان سملقان ۱۴۰۲ش

 بر پایهٔ سرشماری جمعیت و مسکن این شهر در ۱۳۶۵ ش، جمعیت ۷۵۲۴ تن بوده و در سال ۱۳۷۵ش، به ۱۲۹۰۰ تن شامل ۶۴۳۹ مرد و ۶۴۶۱ زن رسید. سال ۱۳۸۵ش، این جمعیت به ۱۸۷۸۴نفر با تعداد ۹۲۹۷ مرد و ۹۴۸۷ زن افزایش یافت و درنهایت در سال ۱۳۹۵ش، جمعیت شهر آشخانه به ۲۵۱۰۴ تن با تفکیک ۱۲۶۴۱ مرد و ۱۲۴۶۳ زن افزایش یافته است (سازمان مدیریت‌وبرنامه‌ریزی ... شناسنامۀ آماری ... ص، ۲۵-28)

 ساکنان شهر آشخانه مسلمان و مردم این شهر شیعه ‌مذهب هستند. اهالی شهر آشخانه به زبان فارسی و ترکی با لهجه‌های محلی و گویش کُردی - کُرمانجی تکلم می‌کنند (سازمان جغرافیایی، ص ۲۸).

 شهر آشخانه به مساعدت آب‌های زیرزمینی از طریق چشمه، قنات و چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق به همراه دیگر شرایط محیطی، روند تکاملی به‌سوی توسعۀ شهری را از هستۀ اولیۀ خود از سال ۱۱۱۱ ق، تاکنون که به شهری در حدود ۱۸۵۰۰ هزار نفر با بافت کالبدی بیش از ۲۸۸ هکتار مساحت تبدیل شده است، طی نموده. اکنون نیز وابستگی شهر، به طور قوی در زمینۀ تهیۀ آب شرب شهری، کشاورزی و صنعتی تداوم دارد. در سال‌های اخیر، رشد و توسعۀ فضای شهر و افزایش میزان شهرنشینان و کاهش نزولات جوی باعث افزایش میزان بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی در حوزۀ پیرامون شهر آشخانه شده است؛ به‌طوری که ۱۰۰ درصد آب شرب شهر و بیش از ۵۰ درصد آب اراضی زراعی، از طریق منابع زیرزمینی تأمین می‌شود. آب فعلی شهر آشخانه که منحصر به آب‌های زیرزمینی این منطقه است، توسط ۴ چاه عمیق تأمین می‌شود (ادارۀ کل راه و شهرسازی، ص ۲۲).

 از مجموع اراضی زیر کشت این شهر که بالغ بر ۵۴۰ هکتار بوده، ۳۹۹ هکتار اراضی آبی و ۱۴ هکتار را اراضی دیم تشکیل می‌دهد. شهر آشخانه تعداد ۱۵۰۰ رأس دام دارد؛ که از این میان، دارای تعداد ۱۸۷۷ رأس دام سبک شامل گوسفند و بز و تعداد ۲۱۱ رأس دام‌ سنگین شامل گاو و گوساله می‌باشد (پرتال جهاد ... ، بش).

 در طبقه‌بندی شاغلان برحسب گروه‌های عمدۀ فعالیت می‌توان گفت ۵/21 درصد در بخش کشاورزی، ۷/32 درصد در بخش صنعت و ۷/44 درصد در بخش خدمات اشتغال داشته‌اند (سازمان جغرافیایی، ص ۲۸).

 با مساعدت شرایط طبیعی مثل حاصل‌خیزی خاک، پیدایش چشمه و آب فراوان در حوالی شهر آشخانه، طوایف کرد به نام‌های سرسان، دولی قره ولی و شاه‌قلی سکنی گزیدند. شهر آشخانه پیش از سکونت‌گزینی به‌صورت نیزار و جنگلی بوده که نشانه‌های آن در بخش شمالی شهر قابل مشاهده است (همان).

 آشخانه در دفاع مقدس و انقلاب اسلامی: با آغاز مبارزات مردم در ۱۳۴۱ش  به رهبری امام خمینی(ع)، نخستین رهبر انقلاب و بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران، بر ضد محمدرضا پهلوی (سل: ۲۵ شهریور۱۳۲۰-22 بهمن ۱۳۵۷) مردم آشخانه هم به نسبت جمعیتی که این شهر داشت، در راهپیمایی‌ها و تظاهرات شرکت کردند (رستمی،بش). اولین راهپیمایی انقلابی با هدایت آقای عبدالشاه و شاه‌حسینی از فرهنگیان دبیرستان ششم بهمن (شریعتی فعلی) انجام شد. شعارهای انقلابی توسط افرادی مانند مهدی وحیدی و سعید شرکا دیوار نویسی می‌شد (رجایی، بش). یکی از فعالیت‌های شاخص آشخانه که بسیار مؤثر واقع شد، پست‌های شبانه بود که توسط مردم انقلابی شهر به‌سرپرستی افراد شاخصی مانند رضا جهانی، عیسی مهرو و سیاوش مهرو در سه شیفت برای حفظ امنیت و آرامش مردم انجام می‌شد. آخرین راهپیمایی که انجام شد توسط فرهنگیان شهر به‌ صورت تجمع در بخشداری شهر بود؛ این تجمع برای نشان دادن اعتراضات خود به رژیم پهلوی انجام شد (همو).

 با شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، نیروهای جوان و افراد آموزش ندیده و داوطلب برای آموزش‌های رزمی از آشخانه به شهر بجنورد اعزام می‌شدند. این آموزش‌ها در دو محل پادگان آموزشی لنگر (روستایی در شمال شهر بجنورد) و پادگان ارتش سابق (واقع در خیابان میرزارضا کرمانی کنونی) صورت می‌گرفت و داوطلبان پس از آموزش، به محل ثبت‌نام و اعزام (مقر سپاه، واقع در حدفاصل چهارراه امیریه و بسیج کنونی) مراجعه می‌کردند (رستمی، بش) 

 از شهرستان آشخانه، کمک‌های مردمی بسیاری توسط بسیجیان جمع‌آوری و به جبهه‌ها فرستاده می‌شد. نمونه‌ای از این کمک‌ها شامل ۲ تن گندم، ۲۵ راس گوساله و گوسفند، ۳۰ تن انواع میوه، ۴ کامیون چوب، ۳۰۰ کیلو گرم آرد، ۲ تن انواع حبوبات، ۳ دستگاه تانکر آب، ۴۰۰ قوطی کنسرو، ۵ عدد چراغ خوراک‌پزی، ۳ دستگاه سماور، ۵ کارتن لباس، ۴ کارتن دارو، یک دستگاه ماشین جیپ و مبلغ ۷۰ ریال وجه نقد می‌باشد (نوروزی، بش).

 در سطح شهر آشخانه، یک گلزار شهدا واقع در شمال غرب شهر و در جوار امامزاده دلاور وجود دارد. شهید شاخص شهر آشخانه که اولین شهید شهرستان مانه و سملقان به‌شمار می‌آید (در ۳۱ خرداد ۱۴۰۲ نام شهرستان مانه و سملقان به شهرستان سملقان تغییر کرد؛ روزنامۀ رسمی، ش ۲۲۸۲۸، ص ۶)، شهید محمدرضا جوادی (تولد: ۴ اردیبهشت ۱۳۳۵ – شهادت: ۲۴ آذر ۱۳۶۰، بر اثر اصابت ترکش خمپاره) است (اسناد جغرافیای ... ، بش). 

مآخذ: ادارۀ کل راه و شهرسازی استان خراسان شمالی: مهندسان مشاور پیشگامان آمایش، طرح توسعه و عمران (جامع) آشخانه، بجنورد: ۱۴۰۲ ش؛ باقری، علیرضا، تدوین جغرافیای انقلاب و دفاع مقدس خراسان شمالی، بجنورد: بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، بجنورد: ۱۳۸۹ ش؛ پرتال سازمان جهاد کشاورزی استان خراسان شمالی، بش؛ حدادی، معصومه، سالنامۀ آماری استان خراسان شمالی سال ۱۴۰۲، بجنورد: سازمان مدیریت‌وبرنامه‌ریزی استان خراسان شمالی، ۱۴۰۳ ش؛ رجائی، حسن، مصاحبۀ حضوری در رابطه با دانشنامۀ دفاع مقدس، مصاحبه‌کننده: مهدی الهی‌راد، ۹ اسفند ۱۴۰۲؛ رستمی، ناصر، مصاحبۀ حضوری در رابطه با دانشنامۀ دفاع مقدس، مصاحبه کننده: زکیۀ حاتمی، ۲۴ اسفند ۱۴۰۰؛ روزنامۀ رسمی، «تصویب‌نامه در خصوص تقسیمات کشوری در استان‌های خراسان شمالی و گلستان»، ش ۲۲۸۲۸، ۱۶ مرداد ۱۴۰۲؛ سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور/ استان خراسان شمالی/ شهرستان مانه و سملقان، تهران: ۱۳۸۴ ش؛ سازمان مدیریت‌وبرنامه‌ریزی خراسان شمالی: معاونت آمار و اطلاعات و GIS ، شناسنامۀ آماری شهرهای خراسان شمالی، بجنورد: ۱۳۹۷ ش؛ متولی حقیقی، یوسف، تاریخ تحولات سیاسی شهرهای خراسان شمالی از آغاز تا انقلاب اسلامی، مشهد: آهنگ قلم، ۱۳۸۷ ش؛ نوروزی، غلامرضا، مصاحبۀ حضوری در رابطه با دانشنامۀ دفاع مقدس، مصاحبه کننده: نسرین زعفرانلویی، ۱۱ مرداد ۱۴۰۴.

/ نسرین زعفرانلویی /