بُجنورد، شهرستان و شهری در مرکز استان خراسان شمالی.

در منابع تاریخی، گفته‌های مختلفی دربارۀ نام بجنورد آمده است. بجنورد و بوزنجرد برگرفته از نام باستانی بیژن‌گرد ذکرشده که عده‌ای نام بیژن‌گرد را به معنای محلی ساخته شده به‌وسیلۀ بیژن، یکی از قهرمان‌های اسطوره‌ای ایران، دانسته‌اند (فرهنگ معین، ذیل واژه). بیژن‌گرد به‌مرور زمان تبدیل به بوزن‌گرد شده؛ سپس، عرب‌ها آن را بوزن‌جرد خوانده و سرانجام، بوزنجرد به بجنورد تبدیل شده است (افشار، ص ۱۵۹).

شهرستان بجنورد: این شهرستان با وسعت ۳۶۱۹  کیلومترمربع در۳۷ درجه و ۱۳ دقیقه تا ۳۷ درجه و ۵۰ دقیقه عرض شمالی و ۵۷ درجه و ۱۷ دقیقه تا ۵۷ درجه و ۲۷ دقیقه طول شرقی قرار دارد. از شمال به جمهوری ترکمنستان، از جنوب به شهرستان اسفراین، از شرق به شهرستان شیروان، از غرب به شهرستان مانه و شهرستان سملقان و از جنوب غربی به شهرستان جاجرم محدود می‌شود (حدادی، ص ۲۵ و ۳۰، نک: نقشه).

تقسیمات کشوری شهرستان بجنورد  1402 ش

بخش عمدۀ شهرستان دارای اقلیم نیمه‌خشک و سرد است و میانگین دمای سالانه، ۸/13 درجه سانتی‌گراد می‌باشد. در حوزۀ شهرستان بجنورد، تعداد ۳۵۹ چشمه شناسایی شده است (نظری، ص ۷۹۵) که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: چشمۀ بش‌قارداش واقع در جنوب شهر بجنورد؛ چشمۀ آب گرم ایوب پیامبر در ۹۵ کیلومتری شمال شهر بجنورد؛ چشمۀ مهنان در شمال شرق شهر بجنورد و چشمۀ مهنانک در غرب شهرستان بجنورد (بش‌قارداش ... ، بش).

معادن شهرستان بجنورد عبارت‌اند از: معدن مارن سیساب، معدن ماسه سیلیسی فیروزه، معدن سنگ تزئینی معروف به چهارخروار، معدن سنگ تزئینی باباامان، معدن تزئینی کوه کمر و معدن مرمر پیغو. شهرستان بجنورد، بین کوه‌های آلاداغ در جنوب و غرب و کوه‌های کپه‌داغ در شمال و شرق واقع شده است. در این شهرستان، ارتفاعات متعددی وجود دارد که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: کوه آلاداغ، از رشته‌کوه بینالود - آلاداغ با ارتفاع ۲۸۲۶ متر که یکی از بلندترین کوه‌های منطقه به‌شمار می‌رود و در ۵/25 کیلومتری جنوب‌غرب شهر بجنورد واقع شده است؛ کوه سفید بوداغ، از رشته‌کوه بینالود - آلاداغ با ارتفاع ۵۹/24 متر که در ۱۵ کیلومتری جنوب و جنوب غرب شهر بجنورد قرار گرفته است؛ کوه نمازگاه، از رشته‌کوه بینالود -آلاداغ با ارتفاع ۵۵/24 در ۳۰ کیلومتری جنوب شهر بجنورد، تقریباً به تمامی نواحی جنوب شرقی شهرستان اشراف دارد؛ کوه قابلانی، با ارتفاع ۲۷/16 متر در ۲۵ کیلومتری شمال شرق شهر بجنورد قرار دارد؛ کوه راز، از رشته‌کوه کپه داغ-هزارمسجد با ارتفاع ۸۵/16 متر در ۶۱ کیلومتری شمال غرب شهر بجنورد (سازمان جغرافیایی...، ص ۳۰) و کوه باباموسی: با ارتفاع قله غربی ۱۵۰۳ متر و قله شرقی ۱۴۷۸ متر که در ۷ کیلومتری شهر بجنورد واقع شده است (دربارۀ کوه باباموسی، بش).

رودخانه‌های فیروزه، چناران، نوده، اسفیدان و تیمورتاشلو، شعباتی از رود اترک هستند. این شهرستان دارای ۳۳۲۲۵ هکتـار عرصـه‌هـای جنگلـی و ۱۶۲۳۰۸ هکتار عرصه‌های مرتعی است و عرصه‌های بیابانی ندارد (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی ... سند توسعۀ...، ص ۷۴).

گونه‌های گیاهی، به‌طور عمده از درختان میوه‌دار جنگلی، مانند گلابی، زرشک و ... پوشیده شده و در قسمت‌های استپی نیز افزون بر ارس، گونه‌های مهمی چون گون، درمنه و ... دیده می‌شود. مهم‌ترین گونه‌های جانوری آن عبارت‌اند از: آهو، قوچ و میش، مارال، پلنگ، گراز، خرس، شوکا، آهو، کل و بز، گربه جنگلی، روباه، شغال، تشی، سمور. پرندگان شناسایی شده در این محدوده عبارت‌اند از: قرقاول، کبک، تیهو، باقرقره، کبوتر جنگلی، انواع پرندگان شکاری مانند: عقاب طلایی مجری، سارگپه، انواع دارکوب‌ها، سره‌ها، چرخ‌ریسک‌ها، چکاوک‌ها، توکاها و زردپره‌ها (همان، طرح توسعه و عمران...، ص ۵۲).

شهرستان بجنورد شامل ۳ شهر، ۱۵۲ آبادی دارای سکنه و ۴۴ روستای خالی از سکنه است و از نظر جمعیت، پرجمعیت‌ترین شهرستان استان به‌شمار می‌آید (همان، سند توسعه، ص ۶۹). جمعیت شهرستان بجنورد در ۱۳۶۵ش، به ۱۶۴۵۷۰ تن و در ۱۳۷۵ش، به ۲۰۹۸۰۶ تن شامل ۱۰۶۶۰۷ مرد و ۱۰۳۱۹۹ زن بود. ۱۳۸۵ش، این جمعیت به ۲۵۸۲۸۹نفر با تعداد ۱۲۹۴۱۶ مرد و ۱۲۸۸۷۳ زن افزایش یافت و در نهایت در ۱۳۹۵ش، جمعیت شهرستان بجنورد به ۳۲۴۰۸۳ تن با تفکیک ۱۶۲۷۷۸ مرد و ۱۶۱۳۰۵ زن افزایش یافت که از این تعداد، ۲۳۳۸۱۰ نفر ساکن نقاط شهری هستند؛ یعنی معادل ۱۴/72 درصد از کل جمعیت و تعداد ۹۰۲۷۳ تن ساکن نقاط روستایی می‌باشند، معادل ۸۵/27 درصد (همان، شناسنامۀ آماری ... ، ص ۲۵).

شهرستان بجنورد از لحاظ نژادی و قومی - قبیله‌‌ای از اقوام فارس، کرمانج، ترک، تات، ترکمن و بلوچ با پراکندگی در سطح کل شهرستان، تشکیل شده و مردم شهرستان به‌طور عمده با گویش فارسی، ترکی و کرمانجی تکلم می‌کنند. مردم شهرستان بجنورد مسلمان هستند (همان، سند توسعه، ص ۷۸).

از منابع آبی شهرستان بجنورد می‌توان ۵۷۰ حلقه چاه، ۳۱ رشته قنات، ۵ بند خاکی و سد بش‌قارداش (درحال احداث) را نام برد (شرکت آب منطقه‌ای ... ، بش).

این شهرستان، دارای ۵۳۰۴۲ هکتار اراضی کشاورزی است که از این مساحت، ۱۴۷۶۵ هکتـار اراضـی آبـی و ۳۸۲۷۷ هکتـار اراضی دیم می‌باشد. عمده‌ترین محصولات زراعی شهرستان شامل گندم، جو، صیفی‌جات (سیب‌زمینی و گوجه‌فرنگـی و پیـاز) و عمده‌ترین محصولات باغی شهرستان شامل انگور، گردو، سیب، هلو، گیلاس و سایر سردرختی‌ها در سطح ۹۷۵۱ هکتار باغ‌های آبـی و دیم شهرستان است (سازمان مدیریت‌وبرنامه‌ریزی ... طرح و توسعۀ عمران ... ، ص ۵۲).

شهرستان بجنورد تعداد ۲۷۷۸۶۷ رأس دام دارد که از این میان، تعداد ۲۶۵۳۲۲ رأس دام سبک شامل گوسفند و بز و تعداد ۱۲۵۴۵ رأس دام سنگین شامل گاو و گوساله می‌باشد. همچنین شامل ۱۰۰۵۷۷۰ قطعه طیور و ۷۸۴۲۸ قطعه مرغداری بومی بوده و ۳۲۲ تن ظرفیت پرورش ماهی دارد (همان، ص ۷۷).

بیشتر شاغلین شهرستان بجنورد، معادل ۴۹/38 درصد از کل شاغلین این شهرستان در بخش خدماتی مشغول هستند. بخش صنعت با ۹۴/32 درصد در ردۀ دوم و بخش کشاورزی، با ۶۳/27 درصد در ردۀ سوم قرار دارد. این نسبت‌ها در مناطق شهری به‌ترتیب ۰۵/6، 95/29 و ۱۰/63 درصد و در مناطق روستایی به‌ترتیب ۵۱/50،11/36 و ۴۱/12 درصد بوده است (همان، ص ۱۲).

فعالیت‌های بخش عمدۀ صنعت در چهار گروه معدن؛ صنعت؛ آب، برق، گاز و ساختمان است که سهم فعالیت-های صنعتی در این مجموعه بیشتر است (انصاری‌مود و معصومی، ص ۲۴۲).

شرکت سیمان بجنورد (کیلومتر ۳۷ جاده بجنورد – مشهد) با بیش از ۲ دهه فعالیت، یکی از شرکت‌های زیر مجموعه هلدینگ‌های‌سیمان تامین و فارس و خوزستان است. این شرکت در اردیبهشت ۱۳۶۴ به‌صورت سهامی خاص تأسیس و در ادارۀ ثبت شرکت‌ها و مالکیت صنعتی تهران ثبت شده است (تاریخچۀ تأسیس سیمان ...، بش).

شرکت پتروشیمی (17 کیلومتری جاده اصلی بجنورد – شیروان) بزرگترین مرکز تولید محصولات شیمیایی در شمال و شمال شرق ایران و تولید کنندۀ کود اوره، آمونیاک، کریستال و ملامین است که در اردیبهشت ۱۳۷۱ تأسیس و در خرداد ۱۳۷۵ با آغاز فعالیت‌های بهره‌برداری، در لیست بنگاه‌های بزرگ صنعتی و تولیدی قرار گرفت ( شرکت پتروشیمی، بش).

تعداد واحدهای صنعتی و صنایع کارخانه‌های بزرگ در شهرستان بجنورد کم است و تولید صنعتی در این شهرستان، متکی به کارگاه‌های کوچک شهری و تولیدات مربوط به صنایع خانگی و صنایع دستی است. فعالیت-های بخش معدن، پایین‌ترین سهم را در ارزش افزودۀ ایجاد شده در گروه‌های فعال، به خود اختصاص داده است. فعالیت‌های ساختمانی در بخش عمده صنعت با ۸/۱ درصد ارزش افزوده، دومین گروه است. در بخش فعالیت-های خدماتی که به ۵ گروه تفکیک می‌شوند، خدمات عمومی و اجتماعی با ۲۴ درصد ارزش افزوده کل، بیشترین سهم را دارا است. خدمات بازرگانی نیز از نظر اشتغال با ۲۲/۴ درصد ارزش افزوده، سهم مهمی از تولید شهرستان را در اختیار دارد (انصاری‌مود و معصومی، ص ۲۴۲).

از آثار تاریخی شهرستان بجنورد می‌توان اشاره کرد به: آق‌تپه، ایلان تپه حصار، بقایای بنای امام‌زاده عسگری، تپۀ ارگ کوچک، تپۀ امام‌قلی، تپۀ باستانی ارگ‌پایین، تپۀ باستانی درۀ‌سفلی، تپۀ باستانی پست، تپۀ باستانی داشلی‌علوم، تپۀ بالا، تپۀ پایین، تپۀ تخت‌قلعۀ درقانلو، تپۀ خرا‌به‌شی، تپۀ قلعه، تپۀ قلعه‌کهنه، تپۀ گلور، تپۀ گندم خرمن‌تپه، تپۀ منصورباغی، تپۀ سرحصار کلاته‌تقی، تپه‌های اسدلی، زمان بیک تپه، سربیان تپه، شاهزاده قاسم غلامرضا تپه، قلعه تپه (فهرستگان ... ، بش).

همچنین، مهم‌ترین آثار و بناهای تاریخی شهر بجنورد عبارت‌اند از: آیینه‌خانه و عمارت مفخم که در حدود سال ۱۳۰۰ هجری، همزمان با دورۀ ناصرالدین‌شاه به‌دستور یارمحمدخان شادلو (سردار مفخم) در انتهای شریعتی شمالی ساخته شد. عمارت مفخم، همزمان با آیینه‌خانه در اوایل قرن چهاردهم هجری و به‌دستور سردار مفخم برای محل سکونت خود و خانواده‌اش برپا شد. خانۀ تاریخی جاجرمی‌ها، در اوایل خیابان طالقانی شرقی، کوچۀ جاجرمی، از بناهای اواخر دورۀ قاجاریه است که به استناد کتیبۀ موجود در سال ۱۳۲۵ هجری قمری، به-دست استاد غلامرضا بنا یزدی ساخته شده است. خانۀ بانک ملی، یکی از خانه‌های دورۀ پهلوی‌اول در شهر بجنورد است و در ابتدای خیابان امیریه جنوبی قرار دارد. مقبرۀ شهدا، این بنا واقع در خیابان ۳۲ متری شهدا، از آثار ارزشمند معماری اوایل دورۀ پهلوی‌اول در شهر بجنورد است و مدفن چند تن از افسران ارتش بوده که در واقعۀ‌ سرکوب شورش لهاک‌خان، به‌دستور رضاخان کشته شدند و پیکرشان در این مکان به خاک سپرده شد. مجموعۀ سبزه‌میدان، مجموعۀ تاریخی سبزه‌میدان واقع در میدان شهید، متشکل از یک کاروانسرا، حمام، راسته‌بازار و چند قهوه‌خانه، از آثار دورۀ قاجار است. بقعۀ متبرکۀ امام‌زاده سلطان سیدعباس معروف به معصوم‌زاده که در جنوب شهر بجنورد ساخته شده و بنا به روایات مشهور، ایشان از فرزندان امام موسی کاظم‌(ع) هستند که در دورۀ حکومت عباسیان از مدینه خراسان هجرت نموده و در اواخر سدۀ دوم هجری وفات یافتند (ادارۀ کل میراث ... ، ص ۳۲-21).

ازجمله شخصیت‌های برجستۀ بجنورد عبارت‌اند از: میرزا احمد فرزند میرزا بابا (1280 ش)، میرزا محمود شریعت (هدایت) فرزند آقا حبیب ا... ( 1234 ش)، شیخ فضل ا... آل شیخ، سیدمحمد معروف به آقاجان بجنوردی، سیداسماعیل حسینی ( ‪۱۲۴۱‬ش)، ‬میرزا اسماعیل حسینی بجنوردی (قوام الحکما)، ‪ آقا سیدمحسن "امام جمعه" حسینی بجنوردی، شیخ ذبیح‌ا... فقیه (۱۲۶۷‬ش) ، حسام‌الدین (شمس‌المعالی) همامی فرزند میرزا محسن امام جمعه (1275 ش).‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬ ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬از اندیشمندان معاصر این شهرستان می‌توان به حاج میرزا اسماعیل حسینی بجنوردی (وام الحکا؛ ۱۲۸۲-1325ش، پزشک و مخترع)، سید حسین حسینی بجنوردی (نظام الشریعه؛ ۱۲۵۵-1325 ش، شاعر و قاضی)، محمدمهدی حکیم شفایی (1220-1292 ش، طبیب)، سید مرتضی رضوی نژاد (عارف بجنوردی؛ ۱۲۸۴-1353 ش، معلم و شاعر)، حسام الدین همامی (شمس المعالی؛ ۱۲۷۳-1325ش، عارف و طبیب)، آیت‌الله آقا میرزا حسن موسوی بجنوردی (1274-1354 ش، فقیه)، میرزا محمد وحدت (1262-1345 ش، خیر و ادیب) اشاره نمود (نگاهی به مشاهیر ... ، بش). ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

  شهر بجنورد: پیشینۀ این شهرستان به حدود ۲۰ هزار سال پیش برمی‌گردد که اقوامی با فناوری پیشرفته در ساخت ابزار، در جنوب غربی و شمال ایران می‌زیستند (متولی، ص ۱۲۳). دره‌های حاصل‌خیز شهرستان بجنورد از گریوان گرفته تا اسدلی و از سرحصار گرفته تا کلاته نقی، نشانه‌هایی از سکونت اقوامی در هزارۀ اول پیش از میلاد مسیح می‌باشد. سبب اصلی این امر، مهاجرت بخشی از اقوام هند و اروپایی به داخل فلات ایران از مسیر کناره‌های رود اترک بوده است. گروه‌هایی از این مهاجرین هنگام گذر از این مسیر هر محلی را که مناسب دیدند، در آن اقامت نمودند و بنیاد آبادی‌ها و شهرهایی را در این سامان پی‌ریزی کردند. بدین‌سان، افزون‌بر کناره‌های رود اترک، کناره‌های چشمه‌سارها و نیز چراگاه‌های موجود در این شهرستان، به سکونت‌گاه این اقوام جدید تبدیل شد (فره‌وشی، ص ۲۵).

در اواخر دورۀ صفویه، شهر بجنورد به‌دست تویخان دوم (دولی خان)، بزرگ شادلو، پایه‌گذاری شد و در دوران حکومت یارمحمدخان شادلو، ملقب به سردار مفخم، به اوج اهمیت و شهرت خود رسیده است (ادارۀ کل میراث، ص ۱۳). شهر بجنورد در دورۀ مادها و هخامنشیان، بخشی از قلمرو این دو سلسله بوده و در زمان حملۀ اسکندر، او به سرزمین بجنورد پای نهاده و در زمان حکومت جانشینان او این منطقه نیز، همچون دیگر مناطق خراسان شمالی، شاهد تکاپو‌ها، منازعات، خیزشی قومی و پیکار بر ضد اشغالگران بوده است (هروی، ص ۵۶).

شهر بجنورد مرکز شهرستان، و در طول ۷۲۴ کیلومتری تهران و در طول جغرافیایی ۵۷ درجه و ۲۰ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۷ درجه و ۲۸ دقیقه در ارتفاع متوسط ۱۰۱۰ متری از سطح دریا و تقریباً در مرکز جغرافیایی استان واقع شده است (سیدی‌زاده و عباسیان، ص ۴).

تودۀ هوای گرم و خشک از جنوب، جریان‌های هوای سرد از شمال و توده‌های رطوبتی هوا از غرب و شمال غرب در فصل‌های مختلف، بجنورد را تحت تأثیر قرار داده و موجب رشد گونه‌های متنوع گیاهی و جانوری منطقه شده است (سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی... سند توسعه، ص ۲۹).

برودت هوا در این شهر به ۶/9- درجۀ سانتی‌گراد در بهمن‌ماه نیز می‌رسد؛ این در حالی است که تابستان‌های گرم تا ۲/41 درجۀ سانتی‌گراد در تیرماه می‌باشد. میانگین حداکثر دمای ماهانه ۲۹/11 درجۀ سانتی‌گراد و متوسط حداقل ماهانه -0/25 درجۀ سانتی‌گراد است. میانگین بارندگی شهر بجنورد ۶/257 میلی‌متر، حداکثر بارندگی ۴۳۲ میلی‌متر و کمترین آن ۵/115 میلی‌متر بوده است. شهر بجنورد جزو مناطق نیمه‌خشک محسوب می‌شود (سامانۀ اطلاعات آماری ... ، ۱۳۹۸ ش).

آب شهر بجنورد در حال حاضر به‌وسیلۀ ۲۵ حلقه چاه تأمین می‌شود. ۸ حلقه چاه دیگر برای ذخیره منابع آب شرب شهر نیز در نظر گرفته شده است. به‌سبب ریزدانه بودن رسوبات و جذب حداقل نزولات جوی در دشت بجنورد، آب‌های زیرزمینی در آبخوان شهر از پتانسیل آبی زیادی برخوردار نیستند. بنابراین، میزان آبدهی چاه‌های حفر شده در محدودۀ شهر بعد از مدتی، افزون‌بر کاهش کمّی، به نامناسب شدن کیفیت آن‌ها نیز منجر می‌شود. این وضعیت در نوع رسوبات دشت، به‌طور عمده به‌صورت جانبی و در مخروط افکنه‌ها صورت می‌گیرد. در نواحی شرقی، به‌سبب تغذیه از رودخانه‌‌های بازخانه و حمزانلو و دانه‌بندی درشت آبرفت‌ها، مقدار ضریب ذخیره و قابلیت انتقال آب، بالا است. در قسمت غربی دشت به‌دلیل وجود ارتفاعات آهکی مارتی که حاوی مقدار زیادی ژیپس است، لایه‌های آبرفتی، گچ‌دار بوده و درنتیجه میزان آب زیرزمینی بسیار ناچیز است (سازمان مدیریت‌وبرنامه‌ریزی ... همان‌جا، ص ۳۹).

شهر بجنورد، در ایام قدیم از اقوام گوناگون تشکیل شده بود. این اقوام شامل: طایفۀ گرایلی (ترکان)، ایل شادلو قره‌چورلو (کردها)، تاجیک‌ها (فارسی زبانان) و اقلیتی ترکمن (نخورلی، یموت، تکه و گوکلان) می‌باشند. هستۀ اصلی حکمرانی بجنورد از زمان صفویه، به‌سوی ایل شادلو بوده است (پروان و پایدار، ص ۴۳).

اندازۀ نسبت جنسی جمعیت در ۱۳۶۵ش بیشتر از اندازۀ متناظر در نقاط شهری کشور بوده؛ اما از سال ۱۳۶۵ش به بعد کمتر شد و این شاخص در دورۀ بررسی (1395ش - 1355ش) همواره کاهش یافته است (سازمان مدیریت‌وبرنامه‌ریزی ... همان‌جا، ص ۵۹). در ۱۳۹۵ش، جمعیت شهر بجنورد به ۲۲۸۹۳۱ تن افزایش یافته که از این شمار ۱۱۴۴۴۱نفر مرد و ۱۱۴۴۹۰نفر زن بوده‌اند (همان، شناسنامۀ آماری ... ، ص ۲۵).

بجنورد در انقلاب اسلامی: با آغاز مبارزات مردم ایران در ۱۳۴۱ش به رهبری امام خمینی(ره)، نخستین رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی، برضد محمدرضا پهلوی (سل: ۲۵ شهریور ۱۳۲۰-22 بهمن ۱۳۵۷) اهالی بجنورد نیز بدان پیوستند و از ۱۳۴۱ش، فعالیت‌های مبارزاتی آنان شدت بیشتری یافت. منابع در ۱۳۴۲ش و قیام ۱۵ خرداد، اظهار داشته‌اند که رژیم برای ایجاد درگیری‌، نیروهای هوادار خود را با راهپیمایان همراه می‌کرد و با پرتاب سنگ یا توهین از سوی آن‌ها، برخورد مردم با نیروهای نظامی و انتظامی آغاز می‌شد.  1357ش، از مهم‌ترین سال‌های بجنورد است. از مهم‌ترین وقایع، سخنرانی در مسجد امام حسن مجتبی‌(ع) (خیابان شهید بهشتی جنوبی) در ماه رمضان مصادف با مرداد ۱۳۵۷ بود که به درگیری و آغاز تظاهرات شبانه و دستگیری‌های گسترده انجامید. هنگام اتمام کلام، جوانان مسلمان با هماهنگی قبلی کنتور برق مسجد را از کار انداختند و در بعد وسیعی به پخش اعلامیه اقدام کردند. در جریان یکی از راهپیمایی‌ها، گرچه شعار تند نبود، ولی واکنش‌ها شدید بود؛ چون تمام تابلوهایی که در مسیر میدان ۶ بهمن (شهید فعلی) و مربوط به اصول انقلاب سفید بود، شکسته شد. از جمله راهپیمایی‌هایی که در طی ماه‌ها صورت گرفت، راهپیمایی روز ۱۲ آذر ۱۳۵۷ است که به‌دلیل شهادت اولین شهید نهضت اسلامی بجنورد به نام حسن حسن آبادی و جراحت گروهی از مردم، اهمیت خاصی دارد (پروان و پایدار، ص ۵۰۳-485).

پیش از شهادت حسن حسن‌آبادی، انقلاب اسلامی در بجنورد روند عادی داشت؛ مانند دیگر شهرها اعلامیه یا نوارهایی پخش و راهپیمایی توسط آیت‌الله مهمان‌نواز انجام می‌شد؛ اما در ۱۲ آذر ۱۳۵۷ با شهادت حسن حسن‌آبادی، انقلاب در بجنورد شدت بیشتری گرفت. خون شهید حسن‌آبادی در روند انقلاب آثار فراوانی داشت. در مراسم سوم، هفتم و چهلم شهید، مردم بجنورد در مراسم حضور یافتند و بهانه‌ای برای حضور سخنرانان مشهد مانند شهید هاشمی‌نژاد در بجنورد شد. او در رابطه با اثر خون شهید در انقلاب و جنایات شاه ایران بیانیه داد. مردم در این مراسم شعارهای مرگ برشاه، جمهوری اسلامی ایجاد باید گردد، درود بر خمینی، شهیدم شهیدم منزل نو مبارک و همانند این‌ها را سر می‌دادند. در هفتم شهید حسن‌آبادی گروهی چماق‌دار که سردمدار آ‌ن‌ها شخصی به‌نام تاج فیروزه (بعد از پیروزی انقلاب دستگیر شد) بود به شهر ریختند و مغازه‌های مسیر را تخریب کردند. درگیری‌های دوطرف به اوج رسید و در این درگیری عده‌ای مجروح شدند که شهید منصور حصاری (شهید دوم انقلاب) بعد از دو روز بستری در بیمارستان امام‌رضا(ع) بجنورد برای مداوا به مشهد اعزام شد و در بیمارستان امام‌رضا(ع) مشهد به شهادت رسید. مجروحین آن روز؛ رضا آدینه‌پور، هوشنگ نامداری، رجب اعزازی، ماشاالله ایمانی، نوروزعلی منصوری، رحمت‌الله فیروزه‌ای و یکی از برادران اهل تسنن به‌نام چاریار بهمن بودند. چماق‌داران به منزل شهید حسن حسن‌آبادی رفتند (کوچه ثبت قدیم)، منزلش را به‌هم ریختند و مادر ایشان را مورد ضرب و شتم قرار دادند؛ اما با حضور مردم چماق‌داران متواری شدند. سپس، به منزل آیت‌الله مهمان‌نواز (در میدان شهید، کوچۀ اول دست راست) رفتند و قرآن و مفاتیح را به آتش کشیدند، وسایل اتاق را به‌هم ریختند؛ ایشان از طریق خانۀ همسایه‌ها فرار کردند و توسط حاج آقا بابایی به ارکان رفتند. در۱۹ آذر ۱۳۵۷ در مراسم هفتم شهید حسن‌آبادی، مردم عکس امام خمینی(ره) و عکس شهید حسن‌آبادی را در دست داشتند و عکس شاه را برعکس گرفته بودند و رویش علامت ضرب‌در کشیده بودند. صبح همان روز در مسجد انقلاب هم مراسمی بود که سه هزار نفر جمع شده بودند (نوروزی، بش).

در پاییز ۱۳۵۷ش، به‌طور معمول مسیر راهپیمایی از مسجد انقلاب بجنورد آغاز می‌شد و تا پای‌توپ و چهارراه مخابرات فعلی و گاهی میدان قیام شکل می‌گرفت و به میدان شهید ختم می‌شد. بیشتر شعارهای آن روزها توسط نوارهای کاست یا افرادی که در راهپیمایی‌های تهران و قم حضور پیدا می‌کردند و یا لابه‌لای اعلامیه‌های امام خمینی(ره) به‌دست مردم می‌رسید. شعار «ولیعهدت بمیرد، شاه خائن، چرا کشتی جوانان وطن را» در راهپیمایی‌های آن روزها توسط مردم بجنورد بیان می‌شد. (صدای انقلاب ... ، بش).

مردم بجنورد، گاه برخی افراد را که با رژیم و به‌طور مثال چماق‌داران همکاری می‌کردند، با تلفن تهدید و از عواقب اقداماتشان می‌ترساندند؛ این‌گونه بود که مراقب اعمال خود بودند. از جمله حوادث در جریان انقلاب اسلامی، سقوط نهادهای نظامی، انتظامی و پیوستن ادارات به جریان انقلاب بود. از نخستین نهادهایی که در بجنورد فرو ریخت و نیروهایش متواری یا دستگیر شدند، سازمان اطلاعات و امنیت (ساواک) بود. طی روزهای ۲۱، ۲۲ و ۲۳ بهمن، وقایع متعددی در بجنورد رخ داد. سرهنگ بیداریان که در آن روزها جزو معاونین و مسئولین شهربانی بود و به‌دلیل مقبولیت مردمی با حکم حجت-الاسلام مهمان‌نواز همراه با علی‌اصغر جمالیان، به‌عنوان اولین رئیس شهربانی بجنورد پس از پیروزی انقلاب انتخاب شده بود، در این زمینه چنین می‌گوید: «هیچ مقاومتی در برابر مردم برای تصرف شهربانی نشد. مردم، نجفی را کشتند و مرا هم روی شانه به خانه خودشان بردند» (پروان و پایدار، ص ۵۰۳-485).

نجفی از مأموران لباس شخصی شهربانی بود که مبارزین بسیجی و مردمی که با رژیم مخالف بودند را سرکوب می‌کرد. ۲۳ بهمن ۱۳۵۷، مردم در ساعت ده صبح به شهربانی حمله کردند و خواستار دستگیری نجفی شدند؛ اما مأمورین شهربانی از تحویل او خودداری نمودند. مردم به داخل شهربانی نفوذ و ۸ نفر از زندانیان را آزاد کردند؛ نجفی هم که داخل کمد پنهان شده بود از ساختمان شهربانی به همراه پرونده‌ها به پایین پرت شد. مردم می‌خواستند جسد او را به وانت ببندند و در شهر بچرخانند که حاج آقا یاهوییان مانع شد. در آن روز دو تن از مأمورین به نام‌های نوروزی و باغانی مجروح شدند. شهربانی کامل در اختیار جوانان بسیجی درآمد و بخشی از سلاح‌ها که در میان مردم پخش شده بودند، جمع‌آوری شدند. همان‌روز تیپ ژاندارمری اعلام همبستگی کرد. آیت‌الله مهمان‌نواز جلسه‌ای گذاشتند که محقر در سمت مسئول شهربانی انتخاب شد و حاج آقا سفیدگران، وسیله‌ای برای گشت‌زنی در اختیار قرار دادند و انسجام و یکپارچگی ایجاد شد (نوروزی، بش).

بجنورد در دفاع مقدس: از ۳۱ شهریورماه ۱۳۵۹ تا اواخر تیرماه ۱۳۶۷ مردم بجنورد در قالب نیروهای نظامی و انتظامی، اصناف، سازمان‌ها، ادارات، داوطلـب و بسیجی در دفاع‌مقدس حضور داشتند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ۱۳۵۷ش، کمیته انقلاب اسلامی، بسیج مستضعفین، جهاد سازندگی و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در شهر بجنورد تشکیل شد. بـا توجـه بـه یکپارچگی خراسـان بـزرگ در آن دوران، نیروهـای اسـتـان بـا حـضـور در تیپ‌هـای لشکر ۵ نصـر سـپاه پاسداران و گردان‌هـای فـتـح‌الله، نصـر‌الله، رسـول‌الله، حبیـب‌الله، ثـارالله، فجـر‌الله، امام حسین(ع) و ادوات و لشکر ویژۀ شهدا، بـه فرماندهی سردار شهید محمـود کاوه و تیپ یکـم ارتش مستقر در بجنورد و سایر نیروهـای ارتـش در جبهه حضور داشتند (جلال‌دوست، ص ۲۳).

در شروع جنگ تحمیلی رسانه ضعیف بود و در صورت نیاز نیروی رزمنده در مناطق جنگی، به‌وسیله بلندگو در سطح شهر اعلام نیاز می‌شد و داوطلبین از قشرهای مختلف برای ثبت‌نام اقدام می‌کردند. نیروهای جوان و افراد آموزش ندیده و داوطلب برای آموزش‌های رزمی به شهر بجنورد در دو محل پادگان آموزشی لنگر (روستایی در شمال شهر بجنورد) و پادگان ارتش سابق (واقع در خیابان میرزارضا کرمانی کنونی) می‌آمدند و پس از آموزش به محل ثبت‌نام و اعزام (مقرسپاه، واقع در حدفاصل چهارراه امیریه و بسیج کنونی) مراجعه می‌کردند (رستمی، بش).

با جمع‌آوری کمک‌های مردمی و ارسـال بـه جبهه‌هـا، اهـدای خـون به مجروحان جنگ و اسکان هموطنـان جنگ‌زده در شهرستان‌، مردم در جنگ مشارکت می‌کردند. کمک‌های نقدی و غیرنقدی مردمی از طریق ۲۳ مدرسه که معلمین آن مدارس با اهدای بخشی از حقوق خود به یاری رزمندگان می‌پرداختند؛ بیمارستان امام رضا(ع) که دوره‌های امدادگری برای رزمندگان و مردم برگزار می‌نمود (اولین دوره امدادگری بسیج سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با تعداد قریب ۳۰ نفر از بسیجیان در این بیمارستان به مدت ۱۵ روز آموزش داده شدند که این آموزش عملی در اتاق عمل، اورژانس و بخش‌های مختلف بیمارستان توسط پزشکان بجنوردی و از جمله آقای دکتر ابوالقاسم حکمتی انجام می‌گرفت. این امدادگران قبل از آموزش عملی امدادگری در بیمارستان، به مدت ۱۵ روز نیز در جمعیت هلال‌احمر بجنورد آموزش تئوری دیده بودند)، پایگاه هلال‌احمر؛ شهرداری؛ شرکت برق؛ ستاد پشتیبانی جنگ و... انجام می‌شده است (انصاری، ص ۱۰-93).

حاج سید احمد یاهوییان (1311-1386 ش) از بازاریان با‌نفوذ بجنورد، مسئولیت خدمت به جنگ‌زدگان و جمع‌آوری و ارسال کمک‌های مردمی به جبهه‌های جنگ را برعهده گرفت. در هشت سال دفاع مقدس با ارسال بیش از هزار کامیون هدایای مردمی و همچنین ارسال بیش از ۲۳۰ دستگاه اتومبیل وانت و آمبولانس و تانکر و موتورسیکلت، همچنین ده‌ها دستگاه مولد برق و لوازم پزشکی به گواه آمار و ارقام، شهرستان بجنورد را در صدر کمک‌های مردمی به جبهه‌ها قرار داد. او همزمان، مدیریت سازمان‌ هلال احمر شورای مرکزی، اصناف، بنیاد امور مهاجرین و انجمن حمایت از زندانیان را برعهده داشت (روزنامۀ اتفاقیه، ش ۱۲۳۱، ص ۴). اداره جهاد سازندگی نیز در سنگرسازی، پل‌سازی، ساخت خاکریز و... در مناطق جنگی نقش داشته است (رستمی، بش).

در طول هشت سال دفاع مقدس، بر اساس اعلام نیاز جبهه‌ها، کمک‌های مردمی در جمعیت هلال‌احمر شهرستان بجنورد جمع‌آوری و بسته‌بندی می‌شد. این کمک‌ها در قالب کاروان‌هایی با هماهنگی بسیج سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به جبهه‌ها ارسال می‌شد. این اقلام شامل: پوشاک، پتو، پنکه، والور، کمپوت، کنسرو، برنج، روغن، قند و شکر، حبوبات، مرکبات و سایر هدایای مردمی بود. بخش امداد جبهۀ این جمعیت نیز بر اساس اعلام نیاز جبهه‌ها و با همکاری بسیج سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به اعزام نیروهای تخصصی داوطلب مثل پزشک، نیروهای امدادگر و... می‌پرداخت که تعداد ۸ نفر از امدادگران این جمعیت به شهادت رسیدند (انصاری، ص ۸).

در تاریخ ۳ مرداد ۱۳۵۷، حجت الاسلام والمسلمین علیرضا کرمی به مناسبت ماه مبارک رمضان از حوزه علمیۀ قم برای سخنرانی و تبلیغ، به مسجد امام حسن مجتبی(ع) شهر بجنورد آمده بود. او در این محل سخنرانی کرد و مردم را در جریان وقایع شهرهای قم و تهران و فعالیت‌های انقلابی و اهداف نهضت امام خمینی(ره) قرار داد. او که زیر چتر امنیتی و حفاظتی آیت الله مهمان نواز قرار داشت، در شب‌های ماه مبارک رمضان مردم بجنورد را با اهداف نهضت آشنا می‌کرد (همو، ص ۵۵).

در فروردین ۱۳۶۰ش، نخستین اعزام نیروی رسمی از شهرستان بجنورد، به‌شمار ۱۸ تن، به مناطق جنگی انجام شد. تعداد کل رزمندگان شهرستان بجنورد در ۸ سال دفاع مقدس، ۲۹۴۵۰ تن و تعداد کل اعزامی‌های شهرستان بجنورد ۳۴۸۷۲ تن بوده‌ است؛ از این آمار ۸۳۵۲ تن اعزام اولی، ۲۱۰۹۸ تن بیش از یک‌بار و ۵۴۲۲ تن نیروی تخصصی بوده‌اند (ادارۀ کل حفظ آثار ... ، بش).

بیمارستان امام رضا(ع)، تنها بیمارستان فعال شهرستان بجنورد در زمان جنگ بود که با توجه به دوری شهرستان از مناطق جنگی، پایین‌ بودن امکانات حمل‌ونقلی (نبود خطوط هوایی و ریلی) و کمبود امکانات درمانی در بیمارستان امام‌رضا(ع)، درمان اولیۀ نیروهای مجروح در همان مراکز درمانی استان خوزستان انجام می‌شد و در صورت نیاز، به‌وسیلۀ هواپیما و قطار به تهران، مشهد و... منتقل می‌شدند (جلال‌دوست، بش).

از کل مهاجرین جنگی در شهر بجنورد، ۵۰ خانوار در  خانه‌های سازمانی بنیاد شهید (خیابان بهزیستی)، 30 خانوار در مهمان‌پذیر نقی‌زاده (امام خمینی شرقی، جنب کوچه عارف)، 30 خانوار در هتل ایزدی (سازمان بنیاد شهید و امور ایثارگران فعلی)، 30 خانوار در هتل فیروزه (سازمان ‌مدیریت‌ صنعتی فعلی) و ۳۰ خانوار در هتل مسعود (امام خمینی جنوبی، جنب بانک ملی) اسکان داده می‌شدند (انصاری، ص ۶۶ تا ۷۰).

اسرای عراقی در این شهرستان، در دو نقطه از شهر بجنورد اسکان داده شدند که عبارتند از: پادگان تیپ ۲ ارتش در خیابان میرزا رضای کرمانی شمالی (همو، ص ۶۸) و اراضی جنب روستای علی‌آباد. همچنین، یک محل اسکان شبانه در محل پادگان منطقۀ فعلی (انتهای خیابان سلمان فارسی)، مناسب‌سازی شده بود و برای اسرایی که در روز مشغول کار بودند، به‌کار می‌رفت (جلال‌دوست، بش).

شهرستان بجنورد، ۸۵۰ شهید (وضیع، بش)، 4400 جانباز و ۱۶۴ آزاده در دوران جنگ داشته است (انصاری‌مود و معصومی، ص ۲۲۳). امیر شهید، محمدعلی صفا (تولد ۱ فروردین ۱۳۲۵ و شهادت ۱۲ مهر ۱۳۵۹ بر اثر اصابت ترکش خمپاره به شکم)؛ معلم شهید، علی ره‌آموز (شهادت ۸ مهر ۱۳۶۰ بر اثر ترور توسط منافقان آمریکایی)، (پروان و دیگران، ص ۱۳۸) و سردار شهید حاج حسن محقر (تولد ۲۵ مهر ۱۳۳۸ - شهادت ۲۳ دی ۱۳۶۵، براثر اصابت ترکش به شکم و کمر) از جمله شهدای شاخص شهرستان بجنورد هستند. در سطح شهرستان، حدود ۱۹۰ گلزار شهدا وجود دارد. حدود ۵۳۰ شهید در گلزار شهدا واقع در جوار بارگاه حضرت سلطان سیدعباس ‌بن موسی بن جعفر(ع) در خاک آرمیده‌اند (انصاری‌مود و معصومی، ص ۲۲۳).

مآخذ: ادارۀ کل حفظ آثار و نشر دفاع مقدس خراسان شمالی، آمارنامۀ اعزام به جبهه شهرستان بجنورد، ۶۷-1359 ش فرم شماره ۵؛ ادارۀ کل راه‌وشهرسازی استان خراسان شمالی: مهندسین مشاور نقش‌جهان، طرح توسعه و عمران (جامع) شهر بجنورد، بجنورد: ۱۳۸۹ ش؛ ادارۀ کل میراث فرهنگی: صنایع دستی و گردشگری استان خراسان شمالی، خراسان شمالی در آیینۀ گردشگری، بجنورد: ۱۳۹۵ ش؛ افشارسیستانی، ایرج، پژوهشی در نام شهرهای ایران، تهران: روزنه، ۱۳۷۸ ش؛ انصاری، محمد، جغرافیای وقایع انقلاب و دفاع مقدس شهرستان بجنورد، بجنورد: طرح پژوهشی برای اداره کل حفظ آثار و نشر دفاع مقدس خراسان شمالی، ۱۳۸۷ ش؛ انصاری‌مود، محمدحسین و سعید معصومی، در جستجوی هویت شهری بجنورد، تهران: مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری، ۱۳۸۹ ش؛

((بش قارداش: بنای یادبود، چشمۀ معدنی در بجنورد ایران))، (بارگذاری: ۲۹ اسفند ۱۳۹۹)، خبرگزاری تسنیم، <https://www.tasnimnews.com>، (دسترسی: ۲ تیر  1404)؛ پروان، بیژن و حسین پایدار، انقلاب اسلامی در بجنورد، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۴ ش؛ پروان، بیژن و [دیگران]، خراسان شمالی در دفاع مقدس در آئینه نشریات ملی/ روزنامه اطلاعات (1367-1359)، بجنورد: طرح پژوهشی برای ادارۀ کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، ۱۴۰۱ ش؛ ((تاریخچۀ تاسیس شرکت سیمان بجنورد))، (بارگذاری: بی‌تا)، پایگاه اینترنتی سیمان بجنورد، <https://www.bojnordcement.com>، (دسترسی: ۱۴ مرداد ۱۴۰۴)؛ جلال‌دوست، سعادت، خراسان شمالی و دفاع مقدس، بجنورد: معبر، ۱۳۹۸ ش؛ جلال‌دوست، سعادت، مصاحبۀ حضوری در رابطه با دانشنامۀ دفاع مقدس، مصاحبه کننده: زکیۀ حاتمی، ۲ اسفند ۱۴۰۰؛ حدادی، معصومه، سالنامۀ آماری استان خراسان شمالی سال ۱۴۰۲، بجنورد: سازمان مدیریت‌وبرنامه‌ریزی استان خراسان شمالی، ۱۴۰۳ ش؛ ((دربارۀ کوه باباموسی))، (بارگذاری: ۲۴ دی ۱۴۰۲)، پایگاه اینترنتی همگردی، <https://hamgardi.com>، (دسترسی: ۲ تیر ۱۴۰۴)؛ رستمی، ناصر، مصاحبۀ حضوری در رابطه با دانشنامۀ دفاع مقدس، مصاحبه کننده: زکیۀ حاتمی، ۲۴ اسفند ۱۴۰۰؛ روزنامۀ اتفاقیه، «روایتی از بزرگ مرد استان»، ش ۱۲۳۱، ۲۱ آبان ۱۳۹۴؛ سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور/ استان خراسان شمالی/ شهرستانبجنورد، تهران: ۱۳۸۴ ش؛ سازمان مدیریت‌وبرنامه‌ریزی خراسان شمالی، سند توسعۀ استان خراسان شمالی، بجنورد: ۱۳۹۶ ش؛ همان: معاونت آمار و اطلاعات و GIS، شناسنامۀ آماری شهرهای خراسان شمالی، بجنورد: ۱۳۹۷ ش؛ ((سامانۀ اطلاعات آماری خراسان شمالی))، (بارگذاری: ۲۸ مرداد ۱۳۵۶)، پایگاه اینترنتی داده‌ها و اطلاعات آماری، <https://amar.org.ir>، (دسترسی: ۵ خرداد ۱۴۰۴)؛ سیدی‌زاده، احسان و علی‌اکبر عباسیان، بجنورد گذرگاه شمالی خراسان/ آثار و بناهای مذهبی و تاریخی شهرستان بجنورد، مشهد: اردشیر، ۱۳۷۳ ش؛ شرکت آب منطقه‌ای خراسان شمالی، معاونت طرح و توسعه، بجنورد: ۱۳۹۶ ش؛ ((شرکت پتروشیمی خراسان))، (بارگذاری: بی‌تا)، پایگاه اینترتنی شرکت پتروشیمی خراسان، (دسترسی: ۱۴ مرداد ۱۴۰۴)؛ ((صدای انقلاب از بجنورد))، (بارگذاری: ۱۰ شهریور ۱۳۹۷)، پایگاه اینترنتی اخبار خراسان شمالی، <http://khorasnshomali.khorasannews.com>، (دسترسی: تیر ۱۴۰۴)؛ فره‌وشی، بهرام، ایرانویچ، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۶۵ ش؛ ((فهرستگان فضاهای فرهنگی ایران، فهرستگان آثار تاریخی)، بارگذاری: بی‌تا، پایگاه اینترنتی باما، <https://bama.resaco.ir>، (دسترسی:  2 تیر ۱۴۰۴)؛ متولی‌حقیقی، یوسف، تاریخ تحولات سیاسی شهرهای خراسان شمالی از آغاز تا انقلاب اسلامی، مشهد: آهنگ قلم، ۱۳۸۷ ش؛ معین، محمد و سید جعفر شهیدی، فرهنگ معین، تهران: امیرکبیر، ۱۳۵۱ ش؛ نظری‌سامانی، علی اکبر و [دیگران]، پهنه‌بندی و ارزیابی فراوانی چشمه‌ها در مناطق کارستی با استفاده از رگرسیون لجستیک: مطالعۀ موردی حوزۀ آبخیز بجنورد، مجلۀ منابع طبیعی ایران: مرتع و آبخیزداری، شماره ۳، پاییز ۱۳۹۶ ش؛ ((نگاهی به مشاهیر علمی خراسان شمالی))، (بارگذاری: ۱۶ فروردین ۱۳۹۵)، پایگاه اینترنتی دانشگاه آزاد بجنورد، <http://omana.bojnourdiau.ac.ir>، (دسترسی: ۳ تیر ۱۴۰۴)؛ نوروزی، غلام، مصاحبۀ حضوری در رابطه با دانشنامۀ دفاع مقدس، مصاحبه کننده: نسرین زعفرانلویی، ۷ مرداد ۱۴۰۴؛ وضیع، محمود، مصاحبۀ حضوری در رابطه با دانشنامۀ دفاع مقدس، مصاحبه کننده: زکیۀ حاتمی، ۲ اسفند ۱۴۰۰؛ هروی، جواد، شمال خراسان و منزلت تاریخی منطقۀ بجنورد، سمینار تاریخ و آثار باستانی بجنورد، بجنورد: ۱۳۷۱ ش.