آبدانان، شهرستان و شهری در جنوب‌شرقی استان ایلام
شهرستان آبدانان در غرب ایران و در جنوب و جنوب شرقی استان ایلام و در فاصلۀ ۱۵۴ کیلومتری شهر ایلام واقع شده است (محمودیان، ص ۱۶). این شهرستان در مختصات جغرافیایی بین ۳۲درجه ۳۳ دقیقه و ۵۸ ثانیه تا ۳۳ درجه و ۱۲ دقیقه و ۰۸ ثانیه عرض شمالی و ۴۷ درجه و ۰۷ دقیقه و ۱۶ ثانیه تا ۴۸ درجه و ۰۴ دقیقه و ۰۹ ثانیه طول شرقی قرار گرفته است و با مساحت ۳۷/239124 هکتار ۹۴/11 درصد از مساحت استان ایلام را تشکیل داده است (پیری، ص۲۹). شهرستان آبدانان از شمال به مناطق زرین‌آباد و بدره، از جنوب به استان خوزستان، از شرق به شهرستان درهّ‌شهر و از غرب به دهلران و موسیان محدود می‌شود. آبدانان براساس مصوبۀ هیئت وزیران در ۱۳۷۲ ش به شهرستان ارتقا یافت و از شهرستان درهّ‌شهر جدا گردید (محمودیان، ص ۱۶). شهرستان آبدانان شامل سه بخش؛ مرکزی، سراب‌باغ، کلات و ۶ دهستان است. جمعیت شهرستان آبدانان بر اساس سرشماری ۱۳۹۵ش برابر با ۴۷۸۵۱ نفر بوده که از این میزان ۶۳ درصد در نقاط شهری و ۳۷ درصد در نقاط روستایی و عشایری زندگی می‌کنند (احمدی و همکاران، ص ۳۳). مردم این شهرستان بیشتر به زبان‌های لری، لکی وکُردی تکلم می‌کنند (محمودیان، ج۱، ص ۱۷).
موقعیت جغرافیایی شهرستان آبدانان
وجه تسمیه آبدانان: شهر آبدانان در گذشته به دلیل سرچشمه سراب آبدانان و جریان این روان‌آب در داخل شهر به به سراب معروف بوده است. این شهرستان از لحاظ منابع آب نسبتاً غنی است. وجه تسمیة آبدانان نیز به مناسبت منابع آب بوده و واژة آب را می‌توان در اسامی مناطق و نواحی آن ملاحظه نمود. به عنوان مثال: شهرستان آبدانان به معنای آب‌دان (محل نگهداری آب) است. همچنین، روستاهای آب انار، آبطاف، شیلاب، گنداب، هفت‌چشمه، چشمه‌شیرین و ... با همین نگرش نام‌گذاری شده‌اند (همان، ص ۱۸).
ویژگیهای جغرافیای طبیعی آبدانان: رشته‌کوه‌های کبیرکوه و دینارکوه، مانند حصاری شمال و جنوب این شهرستان را احاطه کرده‌اند. کبیرکوه مهم‌ترین کوهستان حاشیة غربی زاگرس است که در استان ایلام امتداد دارد. کبیرکوه که در اصطلاح محلی کَوِرً یا کوِئر نامیده می شود، از شمال غربی به جنوب شرقی امتداد دارد. این رشته کوه، سرچشمة رودهای مهمی است که در جنوب غربی استان جریان دارند و عامل آبادانی و ایجاد تمدن‌های باستانی در جنوب غرب ایران شده‌اند. دو رشته‌کوه معروف کبیرکوه و دینارکوه به صورت موازی، منطقة آبدانان را در میان گرفته‌اند و بر جلگة میان‌رودان و دشت‌های حاشیه‌ای جنوب غرب ایران مشرف هستند. کوهستان دینارکوه در جنوب آبدانان کشیده شده و مرز طبیعی دهلران و آبدانان است. بلندترین نقطه شهرستان با ارتفاع ۲۴۸۰ متر از سطح دریا در منطقه تختان کبیرکوه قرار گرفته است و کم‌‌‌ارتفاع‌ترین نقطه شهرستان ۱۸۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد (احمدی و همکاران، ص ۳۳). از دیگر ارتفاعات آبدانان می‌توان به چاله‌مار، دم شاه و فیل‌مو و کاسه ماس اشاره کرد.
شهرستان آبدانان دارای اقلیم گرم و خشک در جنوب و معتدل کوهستانی در شمال می‌باشد. میانگین بارش سالانه آن ۲۵۰ تا ۶۰۰ میلی‌متر و دمای مطلق آن بین ۴/1- تا ۴۵ درجه سانتی‌گراد متغیر است (پیری، ص ۲۹). در تابستان هوا زیاد گرم نمی‌شود؛ مگر مواقعی که هوای دهلران به بالاترین حد خود برسد. دو رشته کوه کبیرکوه و دینارکوه موقعیت سردسیری به آن داده و باعث شده است که درجة حرارت بین شبانه‌روز متفاوت باشد. این شهرستان از لحاظ منابع آب نسبتًا غنی است و به دلیل میانگین بارندگی مناسب رودخانه‌های مهمی همچون رودخانه سراب آبدانان، سیاه‌گاو و چمکبود را نام برد که همگی از کبیرکوه سرچشمه می‌گیرند. تنوع آب و هوایی باعث تنوع پوشش گیاهی در منطقه شده است. مراتع قشلاقی یا گرمسیری در ارتفاعات کمتر از ۵۰۰ متر قرار دارند که پوشش گیاهی آن‌ها از نوع استپ صحرائی و نیمه صحرائی است. از جنگل‌های معروف این شهرستان جنگل دینارکوه می‌باشد که دارای درختان بلوط، بنه، زالزالک و بادام وحشی، کنار، کیکم، گردو، مورد، انگور وحشی و انجیر وحشی است. از جمله گیاهان خودرو می‌توان به پونه، بومادران، شیرین بیان، مورد (مورت)، تره، شاتره، گون، گل ختمی (گل هیرو)، خارشتر، پیزک و ... اشاره کرد. از فرآورده‌های جنگلی منطقة سقز می‌باشد که از درختان بنه به دست می‌آید. کتیرا فرآورده دیگر طبیعی این شهرستان است که چندان مورد بهره برداری قرار نمی‌گیرد (محمودیان، ص ۱۹). تنوع آب و هوایی علاوه بر تنوع گیاهی، باعث تنوع جانوری و گونه‌های حیوانی شده است. مناطق کوهستانی آبدانان زیستگاه گونه‌های جانوری چون: کل، قوچ، میش، خرس، کفتار، گرگ، روباه و گربة وحشی است. پرندگانی چون: هدهد، جغد، کرکس، قرقی، شاهین، باز، عقاب، قمری، کبک، بلدرچین، دراج، اردک، درنا و کبوتر را در بیشتر مناطق شهرستان دیده می‌شود (همان، ص ۲۱).
پیشینة تاریخی: در منطقة آبدانان آثار متعددی از دوران‌های مختلف ثبت شده است که برخی از این آثار مورد بررسی علمی باستان‌شناسی قرار گرفته است. آخرین فعالیت‌های باستان‌شناسی مربوط به مطالعات پروفسور واندنبرگ باستان‌شناس معروف بلژیکی است. این باستان‌شناس در فاصلة سال‌های ۱۹۶۵ تا ۱۹۷۹ میلادی به مدت چهارده سال در گورستان‌های باستانی استان و دیگر آثار تاریخی مطالعه کرده و قسمتی از فعالیت‌های خود را به تحقیق و بررسی آثار متعدد منطقة آبدانان اختصاص داده که در مقالات انتشار یافتة او منعکس شده است (واندنبرگ، ص ۱۶). آثار دژ مستحکم پشت‌قلعه، هزاردر، هزارانی و ده‌ها مورد آثار به جای مانده از دوره‌های مختلف تاریخی توسط هیئت باستان‌شناسی استان به سرپرستی دکتر حبیب‌اله محمودیان مورد بررسی و شناسایی قرار گرفته است. این مجموعه آثار از دیدگاه سیاحتی و جهانگردی نیز دارای اهمیت می‌باشد (محمودیان، ص ۲۴). هیئت باستان‌شناسی مشترک ایران و بلژیک به سرپرستی واندنبرگ، در دهة۶۰ میلادی، برخی از گورستان‌های منطقه را برای تعیین قدمت آثار مفرغی لرستان مورد حفاری قرار داده است. گاه‌نگاری شناسه‌های فرهنگی، نشانگر ادوار فرهنگی عصر برنز و آهن می‌باشد که گورستان تخت‌خان واقع در روستای چم-کاظم؛ گورستان‌های تپه سراب باغ و تاوارسا واقع در شهر سراب‌باغ؛ گورستان گوری زرد، گورستان دِم گولیچ در حواشی شهر آبدانان، گورستان هاراینه، گورستان حسن چلنگی واقع در روستای هزارانی، گورستان‌های تپه قبرناهی، سرباز، و پشت‌قلعة آبدانان در حواشی شهر آبدانان از جمله این آثار می‌باشند. در اواخر ۱۳۸۱ ش به سرپرستی دکتر حبیب‌اله محمودیان فصل اوّل بررسی و شناسایی آثار باستانی بخش مرکزی شهرستان آبدانان ازجمله طرح‌های مهم پژوهش باستان‌شناسی مدیریت میراث فرهنگی استان بوده است که در این فصل ۱۱ محوطة باستانی، شناسایی و جهت ثبت در فهرست آثار ملی مستندسازی گردید. فصل اوّل بررسی و شناسایی باستان‌شناسی بخش مورموری آبدانان نیز در ۱۳۸۲ش (فاز اوّل مستندسازی آثار) توسط هیئت باستان‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ایلام و به سرپرستی دکتر حبیب‌اله محمودیان اجرا شد. در جریان انجام این طرح آثار شاخص این منطقه مورد شناسایی و بررسی قرار گرفت. فصل چهارم بررسی و شناسایی شهرستان آبدانان، در راستای سیاست سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان ایلام جهت شناسایی و ثبت آثار تاریخی در فهرست آثار ملی کشور و همچنین تهیة نقشة باستان‌شناسی استان ایلام در ۱۳۸۷ش به سرپرستی علی‌اکبر احمدی از باستان‌شناسان میراث فرهنگی استان ایلام انجام شد. ششمین فصل طرح بررسی و شناسایی باستان‌شناسی شهرستان آبدانان (بخش مرکزی) در ۱۳۸۹ش به سرپرستی مصطفی عبدالهی اجرا شده است. درفصل سوم بررسی و شناسایی بخش مورموری شهرستان آبدانان ۷۰ اثر بررسی و شناسایی شده است (همان، ص 25 ، 27)
جاذبه‌های گردشگری (تاریخی و طبیعی): از مهم‌ترین جاذبه‌های تاریخی، طبیعی و فرهنگی شهرستان آبدانان می توان به آثار تاریخی پشت‌قلعه آبدانان، آثار قلعه هزارانی، شهر باستانی جولیان، بنای هزار، تپه‌های باستانی« مَر» مورموری، مجموعه قلعة پنج برار مورموری، قلعة لرغة مورموری، دریاچه‌های دوقولوی سیاه‌گاو، غار طبیعی مژاره، مناظر طبیعی سراب آبدانان در داخل شهر آبدانان، مناظر طبیعی دینار کوه و کبیرکوه و ... را نام برد (همان، ص ۵۹).
بقاع متبرکه و زیارتگاه‌ها: بقعه امام‌زاده سید صلاح‌الدین محمد (ع) در جنوب شرقی شهر آبدانان از نوادگان امام محمد باقر (ع) است. بقعة بابا پیر محمد: این بقعه در پنج کیلومتری جنوب شرقی شهر آبدانان و در حاشیة روستای جابرانصار واقع شده است. این بقعه در محل به «باوپیرممه» معروف است. بنای بقعه با گنبد دو پوش ساخته شده و نمای بیرونی آن دوازده ضلعی است. بقعة سید عبدالرحیم: بنای بقعة سید عبدالرحیم در فاصلة یک کیلومتری غرب روستای سیاهگل از توابع بخش مورموری شهرستان آبدانان واقع شده است. بقعة سید منصور ابوالحسن (ع): بقعة سید منصور ابوالحسن ابن زید ابن امام حسن مجتبی (ع) در فاصلة چهل کیلومتری از توابع شهرستان آبدانان و در مسیر ارتباطی میمة زرین‌آباد به آبدانان واقع شده است. از شجره‌نامة این مقبره اطلاعات مستندی به دست نیامده است. امام‌زاده سیدقطب‌الدین: (بابا زید): این بقعه در روستای سیاه گل شهرستان آبدانان واقع شده است. تا کنون اطلاعات مستندی در مورد شجره نامة صاحب مقبره به دست نیامده است. قدمگاه حاجی وتیار: قدمگاه حاجی وتیار (بختیار) در روستای انجیره آبدانان واقع شده است. در این مکان که مورد توجه ساکنان بومی است. ساخت‌وسازی از گذشته برجای نمانده است (همان، ص ۶۶).
ویژگیهای اقتصادی: به دلیل شرایط مطلوب جغرافیایی، اقلیم متنوع، زمین‌های حاصلخیز کشاورزی، پوشش جنگل و مرتع، ساکنان این شهرستان به فعالیت‌های کشاورزی و دامپروری اشتغال دارند. علاوه برآن شرایط برای رشد صنایع مختلف و ایجاد شهرک‌های صنعتی برای توسعة صنعت درمنطقه نیز فراهم شده است. در حال حاضر برخی مؤسسات صنعتی در شهرک صنعتی آبدانان فعالیت دارند. احداث تونل شهرستان آبدانان با نام تونل «کبیرکوه» یکی از پروژه‌های مهم عمرانی غرب ایران است که از ابعاد مختلف دارای اهمیت می باشد. این تونل که ۵۳۰۰ متر طول دارد دومین تونل طولانی کشور است و شهرستان دره شهر را به این شهرستان متصل می‌کند. این شهرستان دارای معادن نفت و گوگرد و چشمه‌های آبگرم است. در این منطقه منابع کانی فراوان مانند نفت و گوگرد و زاج وجود دارد و به خاطر آب فراوان و وجود جنگل‌ها و مراتع دارای زمین‌های مستعد کشاورزی و دامداری است (همان، ص ۵۶).
کشاورزی: دشت‌های مولاب و مورموری از دشت‌های قابل ذکر این شهرستان با کاربری مناسب زراعی می‌باشد. گندم، جو و برنج عمده محصولات زراعی شهرستان می‌باشند. گندم به‌صورت آبی و دیم اما جو فقط به‌صورت دیم کشت می‌شود. سطح زیر کشت باغات در ۱۳۸۰ش در شهرستان آبدانان ۵/141 هکتار بوده است. سهم زیر کشت باغات و میزان تولید شهرستان به ترتیب ۳/5 و ۶ درصد کل استان بوده است. همچنین به علت اینکه بین دو رشته دینارکوه و کبیرکوه قرار گرفته و رودخانه‌های دویرج و شوراب که از این دو کوه سرچشمه می‌گیرند، باعث آبرفتی شدن و حاصلخیز شدن قسمتی از زمین‌های زراعتی منطقه شده‌اند. دشت‌های مولاب و مورموری از دشت‌های قابل ذکر این شهرستان می‌باشد (همان).
صنایع دستی: صنایع دستی فعال آبدانان عبارتند از: بافت قالی‌و قالیچه،گلیم وگلیم‌گل برجسته و نیز برخی تولیدات مورد نیاز زندگی کوچ‌نشینی به‌ویژه سیاه‌چادر. دیگر رشته‌های صنایع دستی رایج در منطقه موج‌بافی، نمدمالی، حصیربافی، سفالگری، جاجیم‌بافی، صنایع چرم، چیت‌بافی، معرق، قلاب‌بافی، ریسندگی، زیورآلات سنتی است که به دست هنرمندان آن سامان تولید می‌شود (همان، ص ۵۷).
آبدانان در دوران دفاع مقدس:
شهرستان آبدانان یکی از شهرهای فرهنگی استان ایلام می‌باشد که در طول هشت سال دفاع مقدس با تقدیم شهدا و جانبازان زیادی به انقلاب اسلامی و حضور گسترده‌ی مردم آبدانان در جبهه و جنگ، نقش خود را به خوبی ایفا نمودند.
با آغاز حمله سراسری ارتش عراق در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹، به دلیل فاصله‌ای که آبدانان با مرز ایران و عراق داشت، این شهر با حمله زمینی عراقی‌ها مواجه نشد، ولی عراقی‌ها در ۶۵ کیلومتری آن مستقر شدند. آبدانان به عنوان یک مرکز حمایتی، برای مناطق درگیر جنگ اهمیت فزاینده‌ای یافت و برای یگان‌های رزمی نیروهای ایرانی تبدیل به مأمنی شد. پشتیبانی و حمایت مردم آبدانان برای تقویت روحیه نیروهای ایرانی باعث شد که عراقی‌ها در ۲۱ مهر ۱۳۵۹ این شهر را بمباران کنند. به دلیل امن بودن نسبی این شهر نسبت به دیگر مناطق ایلام، مردم آبدانان میزبان جنگ‌زدگان دهلران و عشایر مناطق مرزی بودند (دایرة المعارف دفاع مقدس، ص ۶۲). مردم آبدانان در اعزام رزمندگان داوطلب به خطوط مقدم جبهه و محورهای عملیاتی موسیان و دهلران به قصد دفاع از مرزها، فعالیت‌های چشمگیری داشتند و از این گروه‌های اعزامی حمایت می‌کردند (فوزی و لطف اله‌زادگان، جلد ۴۴، ص ۲۰۴ و همان، جلد ۴۳، ص ۴۰۵). به این شکل پایه‌گذار نخستین یگان سرزمینی استان ایلام شدند. این یگان که در استان ایلام شکل و سازمان یافت، متشکل از نیروهای دهلران، دره‌شهر و آبدانان بود که بعدها با شرکت در عملیات محرم به نام گردان محرم و سپس به نام گردان ۵۰۵ محرم تغییر نام داد (صحرایی، ص ۱۲۰، ۱۸۷ ، ۱۸۸).
در طول هشت سال جنگ، هواپیماهای عراقی هشت بار شهرستان آبدانان را بمباران کردند که ۵۵ نفر شهید و ۱۷۶ نفر مجروح شدند (همان، صحرایی، ص ۲۶۵ ، ۲۶۶ ، ۲۵۶). در این حملات بر اساس آمار بنیاد شهید و ستاد امور ایثارگران استان ایلام ۲۰ نفر از زنان این شهرستان به شهادت رسیدند (اکبری، ص ۳۳۸). شهر آبدانان به دلیل آنکه در میان دامنه‌های کوه‌های سربه فلک کشیده کبیرکوه و دینارکوه قرار دارد و همچنین به دلیل وجود پدافند قوی نیروی هوایی ایران در این منطقه، تعداد بمباران‌های این شهر کم بوده است.
دو هواپیمای میگ جنگنده عراقی در یک حمله‌ی ناجوانمردانه در ساعت دو و نیم بعداظهر روز سه شنبه ۴ آذر ۱۳۵۹ به روستای سراب‌باغ آبدانان حمله کردند که در اثر این بمباران ۴ نفر از اهالی این روستا شهید و ۱۱ نفر دیگر مجروح شدند و ۳۲ واحد مسکونی ویران شد. این بمباران به دنبال درج اخبار حمله چریکی بسیجیان آبدانان به قوای عراق در عین‌خوش از توابع دهلران صورت گرفت و عراق بدین صورت انتقام خود را از مردم آبدانان گرفت (اکبری، صص ۹۱-92). همچنین در ۱ دی ۱۳۵۹یک فروند میگ و یک بالگرد ارتش متجاوز عراقی به روستای سراب باغ آبدانان حمله کردند و چند بمب و راکت را روی این منطقه فرو ریختند (همان، ص ۱۰۰). در ۸ تیر ۱۳۶۵ سایت پدافندی آبدانان مورد حمله هوایی بمب‌افکن‌های عراقی قرار گرفت که در نتیجه آن سه نفر به شهادت رسیدند. در ۱۶ اسفند ۱۳۶۶ یک روز خونین در شهر آبدانان رقم خورد. هواپیماهای جنگنده ارتش متجاوز حزب بعث عراق در تاریخ مذکور شهر آبدانان و به‌خصوص خیابان شهید کرمی، ساختمان اداری بنیاد شهید، مسجد و منازل مسکونی حوالی این منطقه را بمباران کردند که ضمن خسارت مالی فراوان به منازل مسکونی و اداری این شهر، ۳۰ نفر از مردم بی دفاع و بی پناه غیر نظامی این شهر به شهادت رسیدند که ۱۵ نفر زن و ۱۵ نفر مرد بودند. سه روز بعد یعنی در ۲۹ اسفند ۱۳۶۶ بار دیگر این شهر مورد حمله‌ی هوایی ارتش عراق قرار گرفت ولی به دلیل آنکه شهر تخلیه شده بود به کسی آسیبی نرسید. (همان، صص ۳۳۸ و ۳۳۹).
در شهرستان آبدانان در طول دفاع مقدس از ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۷ ش جمعاً ۲۰۶ نفر به درجه رفیع شهادت و ۶۸۲ نفر هم به درجه جانبازی نایل آمده‌اند. این آمار شامل شهدای جنگ تحمیلی در جبهه‌ها و بمباران و انفجار مین‌های دشمن می‌باشد (اکبری، ص ۳۳۸). از شهدای شاخص شهرستان آبدانان می‌توان شهید علی جرایه به-عنوان نوجوان‌ترین شهید کشور، سردار شهید صارم طهماسبی و دانشمند هسته‌ای شهید داریوش رضایی‌نژاد که توسط سرویس جاسوسی اسرائیل (موصاد) به شهادت رسید را نام برد. همچنین در این شهرستان جمعا ۴ شهید گمنام به خاک سپرده شده‌اند. اوایل دهه ۶۰ یک شهید گمنام در گلزار شهدای آبدانان و ۱۳۹۷ش نیز دو شهید گمنام در مرکز بخش کلات مورموری به خاک سپرده شده‌اند. یک شهید گمنام دیگر در محوطه پایگاه نیروی هوایی ارتش جهموری اسلامی در شهرستان آبدانان به خاک سپرده شده است.
براثر جنگ تحمیلی بخش زیادی از خدمات عمومی و رفاهی در این شهر از بین رفت (دایرة المعارف دفاع مقدس، ص ۶۲ و ۶۳). ستاد بازسازی و نوسازی مناطق جنگزده کشور در سال‌های ۱۳۶۷ تا ۱۳۷۵ بازسازی‌هایی در حوزه شهر آبدانان انجام داد (ستاد بازسازی، ص۲۸-20).
مأخد: احمدی، رضا و دیگران، سیمای منابع طبیعی ایلام، ایلام: نشر برگ آذین، ۱۳۹۷ش؛ اکبری، مرتضی، تاریخ دفاع مقدس استان ایلام (دانشنامه ایلام)، ایلام: نشر جوهر حیات، ۱۳۹۲ش؛ پیری، عبدالسلام، سیمای منابع طبیعی و آبخیزداری استان ایلام، ایلام: چاپ فردوسی، ۱۳۹۰ش؛ دایرة المعارف دفاع مقدس، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، تهران، ۱۳۸۹ ش؛ ستاد بازسازی و نوسازی مناطق جنگزده کشور، شناسنامه پروژه‌های بازسازی و نوسازی مناطق جنگزده کشور، استان ایلام، شهرستان آبدانان، تهران: جهاد دانشگاهی، ۱۳۷۷ش؛ صحرایی، محمد، تاریخ دفاع مقدس در ایلام، تهران: نشر فاتحان، ۱۳۹۱ش؛ فوزی، یحیی و لطف‌اله‌زادگان، علی‌رضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب چهل‌وچهارم: ماجرای مک‌فارلین، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی،۱۳۸۰ش؛ فوزی، یحیی، لطف‌اله‌زادگان، علی‌رضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب چهل‌وسوم: در تدارک عملیات سرنوشت‌ساز، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۷۸ش؛ محمودیان، جبیب‌اله، بقاع متبرکه و زیارتگاه‌های استان ایلام، نشر زاگرو، ۱۳۹۲ ش؛ همان، تحولات تاریخی و باستان‌شناختی استان ایلام، جلد اول، ایلام: انتشارات زاگرو، ۱۴۰۱ ش؛ واندنبرگ، لویی، مجلۀ باستان‌شناسی و هنر ایران، شمارة ششم، وزارت فرهنگ و هنر، ۱۳۵۰ش.
/مهدی مزبانی/