بهبهان، شهرستان و شهری در جنوب شرقی خوزستان

محدوده جغرافیایی بهبهان:

شهرستان بهبهان در جنوب شرقی خوزستان و جنوب‌ رشته‌ کوه‌ زاگرس‌ میانی‌،  با ۳۱۷۳ کیلومتر مربع مساحت، دهمین شهرستان از نظر وسعت در استان است (برنامه و بودجه خوزستان، ۱۳۹۱). بهبهان از شمال و شمال شرقی به شهرستان کهگیلویه در استان کهگیلویه و بویراحمد ، از جنوب به شهرستان بندردیلم در استان بوشهر ، از غرب به شهرستان آغاجاری و امیدیه و از شرق به شهرستان گچساران در استان کهگیلویه محدود می‌شود. حداکثر دمای آن به ۵۰ درجه در ماههای تیر و مرداد و حداقل آن به صفر درجه در آذر و دی ماه می رسد. فاصله ی بهبهان تا مرکز استان تقریبا ۲۰۰ کیلومتر است.

وجه تسمیه بهبهان:

در وجه تسمیه بهبهان چند نظریه بیان شده است، در برخی‌ از مآخذ کلمۀ بهبهان‌ را برگرفته‌ از واژۀ «بهو» به‌ معنی‌ کوشک‌ دانسته (افشاری،۲/857) کوشک به معنی بنای بلند (دهخدا) قصر و هر بنای مرتفع (معین) بارگاه و سرای عالی (ناظم الاطباء) و بهبهون یعنی بهترین کوشک. در دیدگاهی دیگر آمده که پس‌ از خرابی‌ شهر ارّجان‌، مردم‌ آن،‌ در چادرهای‌ ایلاتی‌ منزل‌ کردند (اهالی‌ کهگیلویه‌ چادر سیاه‌ را «بهان» می‌گویند). آنان‌ چون‌ از باران‌ زمستان‌ و گرمای‌ تابستان‌ در رنج‌ بودند، چند خانه‌ از خشت‌ و گل‌ ساختند و آسوده‌ شدند. گروهی‌ که‌ هنوز در چادرها بودند، از خانه‌های‌ خشتی‌ جویا شدند و پاسخ‌ شنیدند که‌ به‌ از بهان‌ است‌. پس‌ آنجا به‌ بهبهان‌ معروف‌ شد (فسایی‌، ۲ /۱۴۷۴؛ مستوفی‌، ۳۳۲) نام بهبهان برای اولین بار در نیمه دوم سده ۸ ه.ق ( افشاری، ۸۵۹) در تاریخ‌ آل‌مظفر (تألیف‌ 823) در بیان‌ وقایع‌ مربوط‌ به‌ تسخیر لرستان‌ در اواخر محرم‌ 757 آمده‌ است‌ (کتبی‌،‌ 72ـ۷۳).

پیشینه تاریخی بهبهان:

بهبهان‌ در گذشته‌ دهی‌ در یک‌ فرسنگی‌ شهر ارجان‌ کهن‌ بوده‌ که‌ پس‌ از خرابی‌ آن‌ شهر، رو به‌ آبادی‌ گذاشته‌ است‌ (اقتداری‌، 1366: 224). شهرستان‌ بهبهان‌ کنونی‌ تقریباً منطبق‌ با استان‌ ارجان‌ تاریخی‌ است‌ (گاوبه‌، 1359). بهبهان، بازمانده ی شهر باستانی « ارّجان » است که روزگاری یکی از ولایات بزرگ و مهم جنوب ایران به شمار می رفت. پس از ویرانی ارّجان، باقی مانده ی مردم آن، شهری دیگر برپا کرده و نام بهبهان بر آن نهادند. ارّجان در سراسر تاریخ خود و بهبهان تا پیش از تقسیمات جدید کشوری، یکی از شهرهای ایالت فارس محسوب می شد. به عبارتی بهبهان در سده ۸ ه.ق شکل شهر گرفت و از آن پس در شمار یکی از شهرستانهای استان فارس و بعد استان خوزستان در آمد (افشاری، ۸۵۷).

از جمله حوادث مهم تاریخ بهبهان، داستان مقاومت ودفاع مردم این شهر دربرابرهجوم محمود افغان است که به تفصیل در کتاب بدایع الاخبار آورده شده است؛ دفاع سرسختانه سی وشش روزه مردم بهبهان دربرابر افغان درسال ۱۱۳۶ ق، سبب گردیدکه اقدام مجدد مهاجمان درسال بعد (1137 ق) هم به سرانجام نرسد (شعبانی، ۵۹).

مشخصات اقلیمی:

از لحاظ اقلیمی، منطقه بهبهان بر اساس روش دومارتن با ضریب خشکی برابر با ۴/10 دارای اقلیمی نیمه خشک و بر اساس روش آمبرژه با ضریب ۷۲/31 در محدوده اقلیم خشک می باشد (پور خباز و جوانمردی، ۱۳۹۵). میانگین حداقل دمای سالانه ۱/18 درجۀ سانتیگراد و میانگین حداکثر دمای سالانه ۳۷/32 درجۀ سانتیگراد است. گرم ترین ماه سال مردادماه با دمای متوسط ۴۵ درجه سانتیگراد ( تا بیش از ۵۰ درجه سانتیگراد) و سردترین ماه سال دی ماه با دمای متوسط ۷/13 درجۀ سانتیگراد است(شجاعی و همکاران، ۱۳۹۷). میزان بارندگی متوسط سالیانه شهرستان بهبهان یرابر با ۳۱۸ میلیمتر است ( گروه تحقیقات هواشناسی کاربردی خوزستان، ۱۳۷۳- 1396).

جغرافیای طبیعی:

شهرستان بهبهان بین طول جغرافیای ۵۰ درجه و ۹۱ دقیقه تا ۵۰ درجه و ۲۵ دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی ۳۰ درجه و ۴۵ دقیقة تا ۳۰درجه و ۳۲ دقیقه شمالی (محمدیاری، ۱۳۹۵) و در جنوب شرقی استان خوزستان و هم مرز با استان کهگیلویه و بویراحمد قرار دارد. حداکثر ارتفاع در محدودۀ بخش مرکزی حدوداً ۱۵۰۰ متر و منطبق بر محور کوهستانی خائیز که در شرق بهبهان کشیده شده و در مجموع حداکثر ارتفاع شهرستان بیش از ۲۱۰۰ متر و منطبق بر تاقدیس بنگستان(قله حاتم) در بخش تشان شهرستان بهبهان می باشد. حداقل ارتفاع شهرستان نیز در بخش زیدون است که در بعضی نقاط آن، به کمتر از ۱۰۰ متر از سطح دریا می رسد. خائیز اقلیم منطقه بر اساس روش دومارتن خشک است (میرسنجری و محمدیاری، ۱۳۹۶). ارتفاع شهر بهبهان از سطح دریا ۳۱۵-335 است.

عمده‌ترین‌ ارتفاعات‌ شهرستان عبارتند از کوههای‌ پس‌شانه‌، سردوک‌ و سفید (دهخدا، اقتداری‌، ۲۷۶) کوه بدیل؛ رشته کوه خائیز که بلندترین نقطه آن یک‌هزار و ۸۸۵ متر بر فراز تنگ شیخ و کوه حاتم با ارتفاع بیش از ۲ هزار و ۱۰۰متر قرار دارد؛ در جنوب این دشت پازنان و دریزه‌کوه با حداکثر ارتفاع ۶۰۰ متر در غرب آل‌کوه و زرد با ارتفاع حداکثر ۷۸۵ متر و در شرق کوه رمه‌چر (احمد و محمد) با حداکثر ارتفاع ۷۰۰ متر واقع شده ‌است؛

سه نوع پوشش گیاهی درختی، درختچه و علوفه ای(مرتعی) در بهبهان موجود است. در مناطق دشتی و تپه ماهورها، پوشش علوفه ای(مرتعی)، در مناطق پایکوهی و برروی مخروط افکنه ها، گونه جنگلی کُنار  با گسترش و تراکم قابل توجه و در مناطق کوهستانی خاییز و تاقدیس بنگستان در شمال و شرق بخش تشان، گونه های بلوط گسترش دارد. پوشش‌ گیاهی‌ کوههای‌ شمالی‌ و شمال‌ شرقی‌ از گونۀ استپ‌ کوهی‌ و کوهپایه‌ای‌ است‌ و درختانی‌ مانند بلوط، بَن‌، انجیر، بادام‌ کوهی‌ و کُنار (سدر)، و بوته‌هایی‌ از نوع‌ گَوَن‌ دارد و در جنوب‌ و جنوب‌ غربی‌ آن‌ نوع‌ِ پوشش‌ گیاهی‌ از گونۀ استپ‌ کوهپایه‌ای‌ است‌ که‌ بوته‌هایی‌ به‌ صورت‌ پراکنده‌ در آن‌ دیده‌ می‌شود (جغرافیای کامل ایران، ۱۳۶۶).

رودخانه ها : رودخانه مارون یا به اصطلاح تاب قدیم و رودخانۀ خیرآباد که در نهایت با پیوستن به رودخانۀ زهره با همین نام از دشت زیدون می گذرد، مهمترین رودخانه های شهرستان می باشند.

رودخانۀ مارون: از ارتفاعات استان کهگیلویه سرچشمه می گیرد و پس از گذر از تنگ تکاب در ۱۰ کیلومتری شمال شرقی بهبهان وارد دشت بهبهان شده و پس از گذر از دشت جایزان با اتصال رود اعلاء رامهرمز با نام جراحی به تالاب شادگان می ریزد. (گندمی و دارابی، ۱۳۹۶ و مقصودی و همکاران، ۱۳۹۶). سدّ و نیروگاه‌ مارون‌ در نوزده‌ کیلومتری‌ شمال‌ شرقی‌ شهر احداث‌ شده‌ است‌ (فرهنگی‌، 78). این سد برق آبی (که در تنگ تکاب احداث شده) از نوع سنگ ریزه ای با هسته رُسی بر روی رودخانه مارون، با گنجایش مخزن ۱۲۷۳ میلیون متر مکعب آب (آمار برنامه و بودجه استان، ۱۳۹۵) و دریاچه ای به طول حدود ۳۰ کیلومتر است.

رودخانۀ خیرآباد: این رودخانه نیز از ارتفاعات استان کهگیلویه سرچشمه می گیرد و پس از گذر از غرب بهبهان و پیوستن به رودخانه زهره با همین نام وارد دشت زیدون می شود. سد مخزنی کوثر نیز در بالادست روستای پادوک خیرآباد برروی رودخانه خیرآباد احداث شده است.

در مجموع این دو رودخانه مهمترین منبع تأمین آب و سرچشمه حیات شهرستان بهبهان می باشند. رود تشان و چشمه های منطقه از دیگر مخازن و منابع آب روستاها و بخش های اطراف می باشند.

جغرافیای انسانی شهرستان بهبهان:

در سال ۱۳۵۵ جمعیت بهبهان بالغ بر  49378 نفر گزارش شده است (مرکز آمار ایران، نتایج تفصیلی خوزستان،  سرشماری ۱۳۳۵ – 1385)

بر اساس آمار سال ۱۳۹۵ جمعیت شهرستان بهبهان بالغ بر ۱۸۰۵۹۳  نفر به تفکیک ۹۱۸۸۹ مرد و ۸۸۷۰۴ زن می باشد می باشد ( سازمان برنامه و بودجه، مرکز آمار ایران، ۱۳۹۵). بر اساس تقسیمات کشوری ۱۳۹۵ این شهرستان شامل ۳ بخش مرکزی، تشان و زیدون، همچنین ۴ شهر بهبهان (مرکز شهرستان)، ، سردشت زیدون، منصوریه و تشان بوده و دارای ۶ دهستان است. دهستان سردشت به مرکزیت روستای سردشت (زیدون)، دهستان درونک به مرکزیت روستای درونک، دهستان حومه بهبهان،  دهستان دودانگه به مرکزیت روستای دودانگه بزرگ، دهستان تشان شرقی به مرکزیت روستای مشهد و دهستان تشان غربی به مرکزیت آب امیری (استان شناسی خوزستان، ۱۳۹۹). جمع روستاها و آبادی های دارای سکنه شهرستان ۲۲۲می باشد (سرشماری نفوس و مسکن، ۱۳۹۰).

اقوام بهبهان: جمعیت بهبهان از نظر نژادی ترکیبی است از نژاد ارگانی(یا به عربی ارجانی) و لُر و دیگرمهاجرینی که در آنجا اقامت گزیده اند.

اوّلین گروه لرهای مقیم بهبهان در نیمه ی چهارم حکومت دیلمیان از ایلات لرستان بزرگ ( کهگیلویه ، ممسنی و بختیاری ) به ارگان و بهبهان و دومین گروه ( طیبی ها ، بهمئی ها ، یوسفی ها ، نویی ها ، چرامی ها ، دشمن زیاری ها ، ...) بعد از زمان آشفتگی های دوران زندیه تا قاجاریه به انگیزه های گوناگون مانند فرار از تنش های ایلی ، قحطی و خشکسالی ، محرومیّت از تسهیلات زندگی و ... از کهگیلویه و بویراحمد به بهبهان و حومه ی آن کوچیده اند(مجیدی، تلخیص صص۹۹-100) سادات بلادی بحرینی ( فامیل های بلادی ، بلادیان ، موسوی / معین التّجار ، معین زاده ، بحرینی ، جدّبابایی و ....)، سادات آقامیری ( سادات تنگاره )، سادات دهدشتی، سادات دهدشتی حسن الحسینی ( سادات شفا ) ، غیاثی ها،...همچنین ایل آغاجاری، ابوعلی ها (بوالی ها)، طایفه قنواتی (مجیدی کرایی، ۱۰۸)،... ازجمله اقوام و طوایفی هستند که به بهبهان مهاجرت نموده اند (مجیدی کرایی، فصل سوم، شرح تفصیلی نژاد مردم بهبهان).

ازقدیم شهر بهبهان به دو بخش عمده قنوات و بهبهان تقسیم می شد (دوانی،۱۲۰). که در یک نگاه کلی، امروزه اهالی بهبهان به قنواتی ها و بهبهانی ها  تقسیم می شوند.

مردم بهبهان به زبان فارسی با گویش بهبهانی صحبت می کنند، بر اساس شواهد موجود،گویش بهبهانی یکی از گویش هـای باسـتانی و بازمانـده از زبـانهـای کهـن ایرانی و به ویژه پارسی میانه است و شکل منحصربه فرد آن فقط در شهرستان بهبهان رایج است (طاهرزاده موسویان، ۶۴) کـه تغییـرات و استحاله های مکرّر را کمتر به خود راه داده و به همین دلیل به نسبت فارسی معیار کنونی، قرابت بیشـتر و عمیق تری با پارسی میانه دارد(سلطانی،۳۸). روستاهای تابع شهر بهبهان با گویش لُری سخن می گویند.

دین و مذهب مردم بهبهان، اسلام و مذهب اکثریت هم شیعه دوازده امامیه است.

جغرافیای اقتصادی:

مناطق گردشگری: در زمینة گردشگری بهبهان دارای سه منطقة گردشگری تنگ تکاب، خاییز، و منطقة گردشگری پشکر است (مرکز آمار ایران،۱۳۹۷:۴۲). منطقه حفاظت شده خاییز با مساحت ۱۶۴۸۴ هکتار به صورت مرزی بین دو استان کهگیلویه و بویراحمد و خوزستان واقع شده است. آبریز حوزه جنوبی و به عبارتی دامنه جنوبی این رشته کوه در شهرستان بهبهان  قرار دارد. خاییز به علت وجود منابع بالفعل و بالقوه طبیعی و فرهنگی (وجود گونه های متنوع و  غنی گیاهی، گونه های جانوری و پراندگان و  شرایط فیزیوگرافی و زمین شناسی مناسب، نزدیکی به شهر بهبهان و غیره) یکی از مکانهای مناسب برای جذب اکوتوریسم است(بزم آرا بلشتی و همکاران، ۱۳۹۶).

وجود تنگ های پرهیبت و زیبا از جمله تنگ تکاب، تنگ علمدار، تنگ شیخ و ...... و روستاهای مجاور تنگ ها (روستاهای خاییز، علمدار، تنگ تکاب، پشکر) از دیگر پتانسیل های گردشگری محور کوهستانی خاییز می باشد. در این بین تنگ تکاب با وجود رودخانه مارون که از آن می گذرد و سد مارون و همچنین سدهای تنظیمی آریوبرزن و شهدا و چشم انداز مجاور آنها و البته آثار به جای مانده در مجاورت تنگ از جمله پایه های پل ساسانی و حمام بکان مربوط به دوره ساسانی و قنات ها و دیگر آثار به جای مانده از ارجان قدیم، از اهمیت بیشتری برخوردار می باشد(گل زاده و همکاران، ۱۳۹۸).

بخش تشان نیز دارای جاذبه های گردشگری طبیعی فراوانی از جمله، چشمه تنگ بن، چشمه مشهد تشان، چشمه سرجوشر به عنوان چشمه های آب شیرین و همچنین چشمه های گوگردی، غار سرجوشر و چشمه های قیر طبیعی در کنار جاذبه تاریخی  مانند آثار تاریخی گلگه زار می باشد(بابلی مؤخر و رامشت، ۱۳۹۸).

در بخش زیدون نیز آثار طبیعی و تاریخی فراوانی از جمله رودخانه زهره و مهمتر از همه قبرستان ۷ هزار ساله تل چگا وجود دارد.

مشاغل:

کشاورزی و دامداری: این شهرستان به دلیل شرایط خاص آب و هوایی (گرمسیری)، وجود رودخانه های مارون و خیرآیاد که از دو طرف آن می گذرند و خاک حاصلخیز از قطب های کشاورزی استان است (شجاعی و همکاران، ۱۳۹۷). جمع کل اراضی کشاورزی در حال کشت شهرستان بهبهان و آغاجاری ، شامل اراضی زراعی و باغی به صورت آبی و دیم به میزان  59839 هکتار است (برنامه و بودجه، ۱۳۹۵). همچنین شهرستان بهبهان از قطب های دامداری و دامپروری به هر دو روش سنتی و صنعتی می باشد. بواسطه همین ظرفیت ها این شهرستان در  بعضی از محصولات مانند لبنیات (ماست، دوغ،...)، خرما، پیاز و... شهرت کشوری دارد. ( ابراهیمی، ۴۹).

شهرستان بهبهان با داشتن بیش از ‮‭1000‬ هکتار سطح زیر کشت، چهارمین شهرستان در استان به لحاظ کشت خرما می باشد و دارای ارقام مرغوبی از خرما مانند کبکاب، خاصی، حاجمُحمَدی و زاهدی است (سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، ۰۹۳۱). همچنین، یکی از قدیمی‌ترین نرگس‌زارهای طبیعی ایران و منطقه زاگرس، در استان خوزستان و شهرستان بهبهان است که قدمت آن به قبل از میلاد مسیح باز می‌گردد. گل نرگس بهبهان، بهمن ماه سال ۳۹۳۱ در سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌ دستی و گردشگری ثبت ملی شده است (روزنامه ایران ش ۷۹۷۵، خبرگزاری ایرنا، کد خبر ۲۳۹۵۷۴۱۸)‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

صنایع دستی: صنایع دستی در شهر بهبهان از قدمت تاریخی بالایی برخورد است که در بعضی از آنها بهبهان سرآمد استان می باشد. مشاغل نمدمالی، کلاه نمدی، گیوه بافی، عبابافی، خراطی، ورشوسازی و .....  از جمله این صنایع می باشد(استان شناسی خوزستان، ۱۳۹۹). هر چند بعضی از این صنایع متأسفانه رو به خاموشی و  فراموشی  می باشد.

اماکن تاریخی و زیارتگاههای بهبهان: دیوار و خندق اطراف شهر، مسجد جامع و راسته بازار، نارین قلعه (تخریب شده)، مُقُوم (از بین رفته)، آب انبار و برکه‏ها، بقعه بشیر نذیر، عمارت کلاه فرنگی (تخریب شده)، مجموعه ارجان (گور مکشوفه کیدین هوتران)، مجموعه بکان (پل، حمام)، پل خیری مح خان (خیرآباد)، قلعه مدرسه (خیرآباد)، آتشکده چهارطاق (خیرآباد)، کتیبه تنگ تکاب، برجهای رضاخانی، خرابه‏های کلگه‏زار، کتیبه تنگ سروک، آثار باستانی تل چگا زیدون.

معروفترین اماکن‌ مقدس‌ قدیمی‌ بهبهان‌، امامزاده‌ شاهزاده‌ فضل‌، امامزاده‌ شاه ‌میر عالی‌حسین‌، و امامزاده‌ حیدر است‌ (اقتداری‌،‌ 312) همچنین زیارتگاههایی چون قدمگاه امام رضا (ع)، شاهزاده حسین، حیدرکرار، اباذر زیدون، بی‌بی خدیجه، بی‌بی زبیده‌خاتون، بی‌بی صالحه بیگم، گل بی بی، امامزاده ابراهیم، شیرعلی و مقابر سید فقیه و آخوند ملاعلی از جمله مکانهای خاص و زیارتی مردم شهرستان است.

صنایع و معادن: از منابع و معادن زیر زمینی این شهرستان می‌توان به نفت، گاز، سنگ‌های آهک، سنگ گچ، خاک رس، شن، ماسه و مواد اولیه برای تولید سیمان و مصالح ساختمانی اشاره کرد. کارخانۀ سیمان بهبهان در بهمن سال ۱۳۵۷ راه اندازی شد. این کارخانه در۱۰کیلومتری شمال شرق شهرستان بهبهان و در مسیر جاده دسترسی به سد مخزنی مارون قرار دارد. این شرکت با دارا بودن منابع غنی سنگ آهک و سنگ گچ در اطراف کارخانه دسترسی خوبی درتهیه مواد اولیه دارد (بیک وردی، گزارش تحلیلی سال ۱۴۰۱ در سایت شرکت سهامی سیمان بهبهان).

وجود پالایشگاه های گازی (بیدبلند ۱ و ۲)، میدان های نفتی پازنان در فاصله ۳۵ کیلومتری بهبهان  و رگ سفید در بخش زیدون از جمله منابع نفت و گاز در حوزه جغرافیایی شهرستان بهبهان هستند.

پالایشگاه بید بلند یک، از مهمترین و قدیمی ترین تاسیسات شهرستان به عنوان اولین پالایشگاه گازی خاورمیانه در ۱۸ کیلومتری شمال آغاجاری و ۳۲ کیلومتری غرب بهبهان واقع شده است (وب سایت رسمی پالایشگاه بید بلند، هفته نامه مشعل، کارکنان شرکت نفت، ش ۹۳۴)  همچنین پالایشگاه بزرگ بیدبلند ۲ (خلیج فارس) که در سال ۱۳۹۹ افتتاح شد، به عنوان یکی از بزرگترین پالایشگاه های خاورمیانه در ۱۵ کیلومتری شمال غربی بهبهان واقع شده و از اهمیت ملی و بین المللی بالایی برخوردار می باشد. بیدبلند خلیج‌فارس به عنوان بزرگ ترین قطب گازی غرب آسیا، بزرگ ترین تاسیسات جمع آوری گازهای مشعل در ایران و همچنین فینالیست رقابت انتخاب برترین ابرپروژه‌های دنیا با تکیه بر توان متخصصان داخلی گزارش شده است (سایت پالایش خلیج فارس، کد خبر ۲۰۸).

نیروگاه سیکل ترکیبی نیز از منابع تامین انرژی شهرستان بهبهان است.

شبکه راههای بهبهان:

شهرستان بهبهان یکی از دروازه های مهم ورودی استان خوزستان و محل تلاقی استانهای بوشهر و کهگیلویه و بویراحمد است.

شبکه راههای این استانها از طریق جاده گچساران از استان کهگیلویه و بویر احمد به شهرستان بهبهان و جاده دیلم از استان بوشهر به زیدون از توابع بهبهان صورت می گیرد. این شهرستان فاقد راه آهن و آزاد راه است. مجموع راههای بین شهری و راههای روستایی شهرستان۸۶۲ کیلومتر به تفکیک ۳۴۷ کیلومتر راههای بین شهری و ۵۱۵ کیلومتر راههای روستایی است( گزارش سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان خوزستان، ۱۳۹۵).

مراکز آموزش عالی شهرستان: دانشگاه آزاد اسلامی، دانشگاه پیام نور، دانشکده علوم پزشکی، دانشگاه صنعتی خاتم الانبیاء، دانشگاه فرهنگیان امام صادق (ع).

نقش شهرستان در دفاع مقدس:

مبارزات مردم شهرستان همزمان با قیام ملت ایران بر علیه رژیم ستمشاهی آغاز و در سالهای ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ به اوج خود رسید. رویدادهای این ایام ، نشان از حضور گسترده همه اقشار و صنوف در این قیام دارد. برپایی تظاهرات، جلسات سخنرانی و مراسم چهلم شهدای قم، تبریز و سالگرد شهدای ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ در مساجد محلات بدیعا، سبزپوشان، امام صادق(ع)، امام زاده حیدر، امامزاده فضل، شاه میرعالی حسین...از جمله حوادث آن روزها بود (گزارش تفصیلی از فندرسکی، نجف، ۱۳۹۶ ).

بخشی از مبارزات تشکیلاتی علیه رژیم ستمشاهی در سالهای ۱۳۴۹ توسط گروههایی مخفی انجام می شد؛ از جمله آنها عضویت و فعالیت موثرجوانان بهبهانی همچون مجید بقایی و اسماعیل دقایقی در گروه منصورون (سالاری، ۱۳۹۸؛ سایت منصورون) به دیگر شهرهای خوزستان و کشور توسعه یافت. از جمله مبارزات جوانان غیور خوزستانی در این گروه، ترور رئیس پلیس بهبهان و معاون وی استوار فرخ‌شاهی، ترور مهندس بروجردی یکی از عوامل مهم سرکوب کارکنان صنعت نفت، ترور سرهنگ عیوضی ریاست گارد دانشگاه جندی‌شاپور، حمله به عاملان کشتار مردم آبادان و انفجار کلانتری ۵ آن شهر، ترور سرپاسبان یداللهی معاونت ضداطلاعات رفسنجان و مولایی شهردار این شهر، ترور سرهنگ معتمدی رئیس شهربانی کرمان، احمدزاده معاونت گشت آگاهی فسا و... اشاره کرد. (حسینیان، ۱۳۸۳، ص ۸۴۹) ترور داوودی از افسران رژیم پهلوی با شلیک ۵ گلوله یوزی در میدان بانک ملی، تصرف شهربانی بهبهان توسط جوانان مبارزی چون شهید بقایی، جزو حوادث ماندگار آن دوران است. (سالاری، عزیزالله، ۱۳۹۸)

از علمای دینی موثردر مبارزات انقلابی شهرستان بهبهان می توان به روحانیونی همچون محمد حسین مجتهدی، سید محمد حسین موسوی بلادی، سید علی بهبهانی، محمد دعاوی، فضل الله مطلق، عبد الکریم بخردیان و رحیم شریعتی اشاره نمود(حسن زاده، ۱۸۱).

اولین شهید درگیری انقلابیون با عوامل رژیم منحوس پهلوی در بهبهان، دانش آموز شهید حبیب اله جوانمردی بود که در ۲۳ مردادماه ۱۳۵۷ در سن  16 سالگی در نهم ماه مبارک رمضان با زبان روزه به شهادت رسید. سپس شهیدان دیگری به این قافله ملحق و جاودانه شدند، شهیدانی همچون:  یداله گرایمی، صدرالدین نحوی، سید نجف بلادیان، سید عزیز دلفریب، حمداله پیروز، سید علی نورالدینی، ابراهیم ماهی زاده، محمد عدالت، سیف اله اکبرزاده و همچنین شهید محمدکاظم نهائی که در اولین دهه فجر انقلاب اسلامی روز ۱۲ بهمن ماه  1357 آسمانی شد.

با پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۵۷ جوانان با تشکیل نهادهای انقلابی نظیر کمیته های انقلاب اسلامی، جهاد سازندگی، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با حضور و مشارکت در انها سعی و تلاش زیادی نمودند که ضمن مقابله با تنش و بحران های پیش آمده زمینه را برای ساختن ایرانی مستقل و پیشرفته فراهم سازند. از جمله این فعالیت‌ها و اقدامات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• دستگیری بازماندگان رژیم سابق، خوانین و اشرار در استان‌های خوزستان بوشهر کهگیلویه و بویراحمد

• همکاری با دادسرای انقلاب اسلامی و مقابله با غائله خلق عرب و گروهک ها در خوزستان

• بحران ضدانقلاب در کردستان و اعزام ۱۹ تن از پاسداران(19/2/1359) به سنندج برای مقابله

• تشنج در مرزها و حضور در نوار مرز برای کمک به نیروهای ژاندارمری و رصد تحرکات دشمن(مصاحبه با وطنخواه، مرتضی ؛ متانت، یوسف، مصاحبه؛۱۰/05/1399)

همزمان با عضو گیری و تحرکات تجزیه طلبانه گروهک های ضد انقلاب در نقاطی از کشور، این شهرستان مذهبی و انقلابی نیز جولانگاه فعالیتهای ضد مردمی گروهک هایی چون احزاب توده، چریک های فدایی خلق (اکثریت، اقلیت)، سازمان پیکار، سازمان مجاهدین خلق، ... بود. تحرکات خرابکارانه و تروریستی توسط این گروهک ها از واپسین روزهای بعد از پیروزی انقلاب آغاز شد.

حمله به انبار مهمات ارتش در۲۸ بهمن ۱۳۵۷ (روزشمار انقلاب، وقایع تروریستی ایران، ص ۱۸) ، بمب گذاری و انفجارات همچون کارخانه قند در تاریخ ۶ مرداد ۱۳۵۸ (همان، ص ۱۱۱)، بمب گذاری در مینی بوس ۱۵ اردیبهشت ۱۳۵۹ (همان جلد ۲، ص ۸۱) و  همچنین ترور چهره‌ شاخص روحانی انقلابی شهرستان شهید عبدالکریم بخردیان توسط منافقین (12 مرداد۱۳۶۰) از جمله فعالیت های ثبت شده توسط این گروهک ها بود. محل تجمع و پایگاه نیروهای منافقین در تحرکات شهر بهبهان، مسجد میر اختیارالدین(ارشاد) خیابان معلم بود (مصاحبه: سالاری، عزیزالله، ۸ مرداد ۱۴۰۲).

نقش شهرستان بهبهان در دفاع مقدس:

با آغاز حملات هوایی دشمن در ۳۱ شهریور۱۳۵۹، تعداد ۴۳ تن از پاسداران بهبهان به فرماندهی یوسف متانت تجهیز و سازماندهی شده و در صبحگاه اول مهر ۱۳۵۹ در محور بستان حاضر می شوند، این در حالی بود که هنوز حرکت نیروی پیاده دشمن در بستان آغاز نشده بود؛ همچنین چند تن از خواهران و برادران امدادگر نیز همراه آنان بودند که در اهواز به بهداری سپاه خوزستان پیوستند. این نیروها در زمان حضور خویش در منطقه به دفعات در محورهای عملیاتی مختلف حضور یافته و به نبرد با دشمن پرداختند که از جمله می‌توان به حضور در مناطق محورهای بستان، سوسنگرد و ارتفاعات الله اکبر، شبیخون ۹ مهر علی غیور اصلی و عقب راندن دشمن از حمیدیه به پشت بستان، مقاومت ۳۴ روزه خرمشهر (خیابان آرش)، مقاومت سوسنگرد در دوران محاصره و پدافند آن و عملیات نصر هویزه اشاره کرد(متانت، یوسف، مصاحبه؛۱۰/05/1399).

در همین زمان نیز تعدادی از پاسداران بهبهان در سوسنگرد حول محور فرمانده سپاه سوسنگرد (مسعود صفایی مقدم) گردهم آمده و با تقسیم وظایف و رسته بندی توانستند سنگ بنای تربیت فرماندهان در رسته های خاص را برای آینده رقم بزنند که بعدها مسئولیت های فرماندهی را در رده لشکر ، قرارگاه و ..... به عهده گرفتند. با اعزام نیروهای جدید از بهبهان و تعویض و جایگزین شدن نیروها و استقرار در خط دفاعی کنار رودخانه کرخه در محور سوسنگرد این ماموریت تا اواخر زمستان ۱۳۵۹ ادامه داشت. در اواخر زمستان ۱۳۵۹ نیز محور شوش با محوریت سردار مجید بقایی با ترکیبی از نیروهای شوش، بهبهان و سایر نقاط شکل گرفت که زمینه ساز و بنیاد تشکیل یگان های جدید و عملیات آزادسازی مناطق اشغالی را در پی داشت که فرماندهی محور شوش و تشکیل قرارگاه فجر بخشی از نتایج آن بود (زراعت پیشه،۱۳۹۶).

نیروهای اعزامی از بهبهان در عملیات طریق القدس تحت هدایت تیپ امام حسین و همچنین محور شوش قرار داشتند و بعد از آن طبق دستور فرماندهی کل سپاه، تیپ ۱۷ علی ابن ابیطالب قم تحت فرماندهی حسن درویش سازماندهی شده که نقش موثری در عملیات ۲۵ فروردین، فتح‌المبین و بیت المقدس به لحاظ عملیاتی بر عهده داشتند. در همین زمان نیز تعدادی از نیروهای بهبهان تحت نام گروهان های القارعه، والعادیات و سینا با سازماندهی و آمادگی لازم در تیپ مستقل ۴۶ فجر در عملیات فتح المبین شرکت نموده  و بعد از آن با عنوان گردان مستقل صف جمعی تیپ ۲۲ بعثت در عملیات بیت المقدس نقش‌آفرینی نمودند، ضمن این که در قرارگاه فجر و تیپ مستقل ۴۶ فجر حضور موثری داشتند.

همزمان با عملیات رمضان و محرّم، دکتر مجید بقایی به عنوان فرماندهی قوای یکم کربلا برگزیده شد (سالاری، ۱۳۹۸) رزمندگان بهبهان در جریان عملیات رمضان علاوه بر محور شوش و قرارگاه فجر که در پاسگاه زید استقرار داشتند دارای دو گردان به نامهای گردان رعد به فرماندهی خیرالله جنت شعار و محمد شجاعی و همچنین  گردان لیله القدر به فرماندهی قدرت الله دهقان و محمدرضا اعتباری بودند. در عملیات رمضان محور ماموریت نیروهای گردان رعد در محور کوشک تعیین شد. علی رغم فعالیت های اولیه و متعدد اطلاعاتی در منطقه و بازنمودن معابر میدان مین، این گردان در شب عملیات به دلیل عدم پیشروی نیروهای جناحین، محقق نشدن الحاق و نحوه چینش نیروها، با مقاومت شدید دشمن روبرو شده و با شهادت، زخمی و اسارت تعدادی از نیروها و عدم الفتح بودن عملیات ، مجبور به عقب نشینی شده و  به مواضع خود در قبل از عملیات برگشتند و گردان لیله القدر نیز برای پدافند و مقاومت در برابر پاتک های دشمن در منطقه مستقر شدند.

با تغییر ساختار یگان ها بر اساس استان های مُعین جهت تامین نیرو و پشتیبانی در جریان مرحله پنجم عملیات رمضان، تیپ ۱۷ علی ابن ابیطالب قم به مهدی زین‌الدین سپرده شد و کادرهای قدیمی خوزستانی تحت فرماندهی حسن درویشی، تیپ ۱۵ امام حسن مجتبی ع را ایجاد و سازماندهی نمودند. که ساختار آن در آستانه والفجر مقدماتی با افزایش به ۱۶ گردان رزمی به لشکر تبدیل شد و با همین سازمان در عملیات والفجر مقدماتی شرکت نمود. علاوه بر گردان های رزمی تعداد زیادی از ارکان و واحدهای تیپ را نیروهای اعزامی از بهبهان تشکیل می داد؛ گردان های اختصاص یافته به بهبهان گردان های صف و بدر بود که فرماندهی آنان توسط سید نورالله سیدی، مجید نیکجوان، محمد شعبانی و جهان معماریان بود (زراعت پیشه،۱۳۹۵)

در سال ۱۳۶۲ به دلیل ضرورت های تاکتیکی جنگ، تیپ ۱۵ امام حسن مجتبی(ع) ماموریت یافت که نیروهای رزمی را پس از گذراندن آموزش های ویژَه آبی خاکی زیر نظر تکاوران نیروی دریایی ارتش در پادگان پلاژ اندیمشک، برای انجام ماموریت جدید آماده سازد. در طی عملیات تیپ، دارای پنج گردان رزمی بود که با تدبیر فرماندهان تیپ، نیروهای هر شهرستان در گردان های مختلف پراکنده و سازماندهی شدند، لذا نیروهای اعزامی از بهبهان در گردان های محرم، سیدالشهدا (ع)، عاشورا ، امام حسین (ع ) و  حضرت ابوالفضل(ع) سازماندهی، آموزش و آماده انجام ماموریت شدند؛ همزمان با انجام عملیات خیبر در هورالعظیم، نیروهای جدید اعزامی با عنوان طرح لبیک با نام گردان حضرت ابراهیم (ع) به همراه تیپ ۵۷ حضرت ابوالفضل (ع) لرستان، ماموریت یافتند در عملیات ایذایی در منطقه تنگه چذابه، جهت انحراف تمرکز و درگیر نمودن ارتش عراق در جبهه ای دیگر، عملیات والفجر ۶ را نقش آفرینی نمایند.

بعد ازحضور نیروهای شهرستان در کردستان و جبهه میانی، نیروهای استان کهگیلویه و بویراحمد در قالب چهار گردان رزمی که تا قبل از آن در لشکر ۲۵ کربلا حضور داشتند جهت تقویت بنیه ی تیپ و تبدیل آن به لشکر عملیاتی، به تیپ  15امام حسن مجتبی (ع) مامور شدند. در نهایت با واگذاری تشکیلات و امکانات تیپ به نیروهای جدید تحت عنوان تیپ ۴۸ فتح، گردان های بهبهان ابتدا به ناو تیپ کوثر (تحت امر منطقه سوم دریایی ماهشهر) و سپس به لشکر ۷ حضرت ولیعصر (عج) مامور شده  و تحت نام های فتح و فجر سازماندهی و آماده انجام ماموریت شدند. باقیمانده نیروهای آموزش دیده، مجرب و قدیمی تیپ ۱۵ امام حسن مجتبی (ع) نیز راهی تیپ موشکی ضدزره ۲۰۱ ائمه (ع) تحت فرماندهی حسین کلاه‌کج شدند. مابقی نیروها هم در واحدهای اطلاعاتی، عملیاتی و ستادی قرارگاه و سایر یگان ها به کار گیری شدند.

گردان فجر بهبهان در ۴ دیماه سال ۱۳۶۵ بنا شد در عملیات کربلای ۴ به عنوان موج سوم عبور از اروندرود وارد عمل شود که با لو رفتن عملیات، این ماموریت متوقف شد؛ در همین ایام، گردان فتح بهبهان نیز در منطقه فاو بواسطه تهدیدات دشمن برای بازپس گیری آن، مامور پدافند از خط پدافندی فاو_البحار بودند.

در راستای عملیات کربلای ۵  (دو هفته بعد از عملیات کربلای چهار) در ۱۹ دی ۱۳۶۵ گردان فجر در ماموریت عملیاتی وارد منطقه شلمچه شد که با بمباران شیمیایی هواپیماهای دشمن مواجه شدند و با تعداد زیادی شهبد و مصدوم شیمیایی، ساختار این گردان موقتا به هم خورد؛ عصر همان روز بار دیگرتجدید سازمان شده ولی نهایتاً به عقبه گردان در منطقه "گروهان پُل" منتقل شد ؛ گردان فتح نیز در ۲۷ دی ۱۳۶۵ با هدف تصرف دژ  دشمن در آن سوی نهر جاسم وارد عمل شد که به دلیل آتش شدید از سه جهت، آلودگی(عدم پاکسازی) منطقه از ناحیه عقبه و تسلط نیروهای دشمن موفق به فتح دژ نشد و پس از سه روز حضور در منطقه به عقب برگشت.

با تغییر جهت عملیاتی ایران از جنوب به غرب، نیروهای رزمنده شهرستان بهبهان در قالب دو گردان فتح و فجر تحت امر لشکر ۷ حضرت ولیعصر (عج) در سال ۱۳۶۶ با شرکت در عملیات های نصر ۴ با آزادسازی ارتفاع شماره دو قشن و عملیات نصر ۸ در ارتفاعات گرده رش و در نهایت با عملیات والفجر ۱۰ و آزادسازی ارتفاعات شنام (مشرف به شهر بیاره عراق)، ایفای ماموریت نموده و نقش برجسته ای داشتند.

آخرین عملیات نیروهای بهبهان در دوره هشت سال دفاع مقدس، تابستان ۱۳۶۷، عملیات بیت المقدس هفت در اوج گرمای شدید و سوزان منطقه شلمچه و پنج ضلعی صورت گرفت و ماموریت های آنها تا پایان جنگ و بعد از آن نیز ادامه یافت (زراعت پیشه ، ۱۳۹۶).

رزمندگان این خطه، با گذراندن دوره های متعدد در زمینه نبرد های زمینی، کوهستان، آبی خاکی و .... ایجاد مهارت های لازم ، در مناطق عملیاتی جبهه شوش، فتح المبین، طریق القدس، بیت المقدس ، رمضان ، والفجر مقدماتی ، خیبر ، بدر ، آزادسازی پاسگاه ها در هور ، والفجر ۸ ، والفجر ۹ ، کربلای ۱ کربلای ۴ ، کربلای ۵ ، نصر ۴ ، نصر ۸ ، والفجر ۱۰ ، بیت المقدس ۷ حضوری موثر و ماندگار از خود به یادگار گذاشته اند.اغلب نیروهای رزمنده بهبهان در پادگان آموزشی به نام پادگان شهید بخردیان در فاصله ۱۵ کیلومتری جاده بهبهان به اهواز آموزش رزمی دیده و به جبهه ها اعزام می شدند.

یگانهای شهرستان:

در مجموع، رزمندگان شهرستان طی عملیات های متعدد دفاع مقدس، به صورت مستمر نیروهایش را در قالب گردان های صف، رعد، لیله القدر، بدر، امام حسین (ع)، سیدالشهدا (ع) که بعدا به گردانهای فتح و فجر تغییر نام داد، سازماندهی و در مناطق و محورهای مختلف عملیاتی ایفای نقش نموده اند. رزمندگان این شهرستان از اواسط جنگ با برخورداری حداقل دو گردان عملیاتی با اعزام مستمر در دفاع مقدس مشارکت فعال داشته اند.

پشتیبانی و کمک به جبهه ها:

با توجه به عدم آمادگی کشور برای پشتیبانی جبهه های جنگ در این سطح وسیع، پشتیبانی و کمکهای مردمی از آغازین روزهای هجوم دشمن، روانه یگان های درگیر در جبهه ها شد. به محض اطلاع از نیازمندی های نیروهای رزمنده بلافاصله از طریق روستاها ، مساجد و نیروهای خودجوش مردمی به خصوص زنان ، به اشکال متفاوت جمع آوری و روانه جبهه های جنگ می شد. از جمله فعالیت ها و خدمات مردم بهبهان در پشتیبانی و کمک به جبهه ها می توان به موارد ذیل اشاره نمود:

• تهیه و ارسال اقلام پشتیبانی شامل پخت نان محلی (خشک، تیری، مواد غذایی کنسروی)

• تهیه و دوخت البسه مورد نیاز رزمندگان

• جمع آوری و ارسال کمک های مالی اهدایی مردم

• سازماندهی و اعزام معلمین جهت تقویت بنیه علمی دانش آموزان در مجتمع های آموزشی رزمندگان

• جذب، سازماندهی، آموزش و اعزام نیروی انسانی مورد نیاز جبهه در اردوگاه شهید رجایی و اردوگاه هلال احمر بهبهان (رنجبر، عزیز، مصاحبه؛ ۲۰ دی ماه ۱۴۰۱).

مهمترین مرکز پشتیبانی کننده دفاع مقدس در شهرستان مساجد این شهرستان بود که ثبت نام و عضو گیری نیروهای رزمنده، جمع آوری کمک های نقدی و غیر نقدی، سرکشی و امداد رسانی به خانواده های شهدا، جانبازان و رزمندگان،  نگهبانی و حفظ امنیت منازل و شهروندان، اطلاع رسانی و فعالیت های فرهنگی، تبلیغی در خصوص دفاع مقدس از جمله فعالیت های مساجد شهرستان بود. از جمله فعال ترین این مساجد می توان به مساجدی همچون اباذر، باب الله، امام خمینی، ولی عصر(عج)، بردی، امام حسین(حاج محمود)، ثامن الائمه (حاج قندی)، حضرت علی( قوامی)، انبیا ء ، شاهزاده فضل (ع)،... اشاره نمود (مصاحبه: سالاری، عضو شورای وقت مساجد بهبهان، ۸ مرداد۱۴۰۲).

اسکان مهاجرین جنگ تحمیلی :

با شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، سیل مهاجران از مناطق جنگ‌زده خانه و کاشانه خویش را ترک و با هدف رهایی از آتش دشمن با حداقل امکانات راهی نقاط امن شدند و  از طریق جاده های رامهرمز،  ماهشهر، امیدیه، آغاجاری وارد بهبهان شده و به دلیل تعداد بسیار زیاد  در مدارس، مساجد، حسینیه ها، ساختمانهای نیمه ساز و خالی از سکنه و همچنین منازل آشنایان، ... استقرار یافتند. برای کمک رسانی فوری، سپاه پاسداران، جهاد سازندگی، سایر نهادها و نیروهای خودجوش مردمی، سعی و توان خویش را برای سازماندهی و اسکان اولیه و در مراحل بعد توزیع کمک ها متمرکز ساختند و به مهاجرینی که قصد اسکان در شهرستان، یا ادامه مسیر به مقاصد دیگر و اسکان در سایر شهرها را داشتند، امدادرسانی نمودند. در همین راستا ابتدا شهرک وحدت و بعد از آن شهرک های بلال و حرّ برای اسکان مهاجرین سازماندهی و مجهز شد. (حق پرست، حاج قربان، مصاحبه؛۱۹/11/1401)

بمباران و حملات موشکی

مدرسه راهنمایی شهید حمدالله پیروز:

بعدازظهر روز ۴ آبان ۱۳۶۲ ساعت پنج و ده دقیقه بعد از ظهر، با اصابت موشک اسکاد توسط رژیم بعث عراق به مدرسه راهنمایی پیروز بهبهان،  74 نفر شامل ۶۹ دانش‌آموز، چهار معلم و یک خدمتگذار به شهادت رسیدند. همچنین ۱۳۰ نفر از دانش آموزان و ۱۰ نفر از معلمان مجروح شدند. (خبرگزاری صدا و سیما، کد خبر: ۱۸۶۹۰۸۹)

بمباران شیمیایی گردان فجر بهبهان:

گردان فجر در اولین ساعات ۲۰دی ماه ۱۳۶۵ برای انجام ماموریت عملیاتی در منطقه کربلای ۵ از مقرشان در گروهان پُل حرکت و ساعت شش صبح به جاده شهید صفوی معبر اصلی عملیات رسیدند. پس از خواندن نماز صبح دستور استقرار موقت نیروها برای استراحت در سنگرهای پشت دژ همجوار جاده با رعایت کلیه اصول ایمنی و حفاظتی صادر شد. این توقف تا زمان دستور بعدی از جانب فرماندهان و رسیدن لندکروزها برای انتقال به خط مقدم بود.

عمده رزمندگان گردان بواسطه خستگی و بیخوابی شبانه، درون کیسه خواب ها به استراحت پرداختند و برخی نیز به قرائت قرآن، دعا، مناجات، نوشتن و یا تکمیل وصیت نامه مشغول بودند. حوالی ساعت ۷:۳۰ صبح چند فروند هواپیمای دشمن، جاده شهید صفوی را بمباران شیمیایی نمودند؛ نیروهای گردان فجر که در حالت استراحت بودند، غافلگیر شده و علیرغم انجام اقدامات حفاظتی هنگام بمباران شیمیایی مثل پوشیدن بادگیر، زدن ماسک و تزریق آمپول به دلایلی نتوانستند مانع بروز فاجعه تلخ مصدومیت شیمیایی شوند؛ نزدیکی محل اصابت راکتهای شیمیایی به سنگر استقرار نیروها، خواب آلودگی و غیر قابل انتظار بودن بمباران شیمیایی، پاشیده شدن مواد شیمیایی بر روی تجهیزات و ماسکهایشان سبب شد تا به سرعت علائم و آثار شیمیایی در مجروحین پدیدار شده و صحنه های تاثربرانگیزی را ایجاد نماید. مصدومان ابتدا به درمانگاه مجاور جاده شهید صفوی و بعد از آن به آسایشگاه شهید مسعودیان همجوار منطقه گُلف اهواز اعزام شدند. به دلیل وخامت حال برخی مصدومان، عده ای شبانه به پایگاه پنجم شکاری امیدیه انتقال و از طریق هواپیما برای مداوا به تهران و تعدادی که وضعیت خاص و وخیمی داشتند نیز برای درمان های تخصصی و پیشرفته به خارج از کشور  اعزام شدند. در جریان بمباران شیمیایی گردان فجر در جاده شهید صفوی تعداد ۷۲ شهید شامل۶۹ نفر در منطقه عملیاتی، نقاهتگاه و بیمارستان های عقبه در سال های ۶۵ و ۶۶ و سه تن دیگر طی سال های بعد به فیض عظمای شهادت رسیدند. همچنین بیش از ۲۰۰ نفر نیز دچار مصدومیت های ناشی از استنشاق گاز های شیمیایی شدند (اقدامی،۱۳۹۱؛ زراعت پیشه، ۱۳۹۵)

تعداد شهدا و ایثارگران

تعداد رزمندگان شرکت کننده در دفاع مقدس این شهرستان بالغ بر هفت هزار نفر می باشد. تعداد ۱۱۰۰ شهید (سایت شهدای بهبهان) و ۲۲۰ نفر آزاده دارد؛  همچنین جانبازان از ۵ درصد تا ۷۰ درصد شهرستان ۲۸۰۰ نفر می باشد. (زراعت پیشه، ۱۳۹۶؛ برکت، حسن، مصاحبه ، ۲۵/10/1401)  شهدای انقلاب اسلامی، دفاع مقدس، حملات موشکی، شهدای ترور و مدافع حرم بهبهان در گلزار شهدای بهبهان به خاک سپرده شده اند.

این شهرستان با تربیت نام آورانی توانسته است نقش تاثیرگذاری دردفاع مقدس ایفا نموده و سرداران شهید آن بر جبین غیرت و مردانگی بدرخشند:  شهیدان اسماعیل دقایقی (فرمانده لشکر۹بدر)، مجید بقایی (فرمانده قرارگاه کربلا)، صدرالله فنی(فرمانده قرارگاه برون‌مرزی فجر)، مسعود پیش بهار (معاونت طرح و عملیات قرارگاه نصر)، عبدالعلی بهروزی(فرمانده تیپ ۱۵ امام حسن مجتبی ع)، حبیب الله شمایلی( معاون لشکر ۷ حضرت ولیعصر عج)، خیرالله صفری زاده( فرمانده واحد حفاظت اطلاعات قرارگاه کربلا)، محسن اکبری (جانشین گردان فجر)، عبدالله رنجبر(جانشین گردان امام حسین ع)، علی مومن طیبی (معاونت طرح و عملیات تیپ پدافند سوم شعبان)، احمد وتری (خلبان و فرمانده گردان صف)، خیرالله جنت شعار (فرمانده گردان رعد)، محمد شجاعی (جانشین گردان رعد)، عبدالخالق اولادی (جانشین گردان امام حسین ع)، خداداد اندامی (جانشین گردان ۲ و فرمانده محور تیپ)، محمد شعبانی (جانشین گردان فتح)، کمال صادقی (فرمانده گردان سیدالشهدا)، داوود دانایی (جانشین گردان فجر)، حاج لطف الله جهانتاب (معاونت تیپ ۸۵ موسی بن جعفر ع)، مهدی مستوی (فرمانده گردان صف)، حمید شمایلی (معاونت مهندسی رزمی تیپ ۱۵ امام حسن مجتبی ع)، سلیمان یدکام (فرمانده محور تیپ ۱۵ امام حسن مجتبی ع)، ابراهیم نیکپور (جانشین گردان سیدالشهدا ع)، فرشاد نوریان (فرمانده گردان جندالله مهاباد)، شهید محمد جواد صالحی (فرمانده گردان ولیعصر، تیپ ۸۵ موسی بن جعفر ع)، شهید غلامعباس مکوند (فرمانده سپاه پاسداران بهبهان)، شهید غلامحسین کرم نسب (فرمانده محور عملیاتی کردستان)، شهید منصور ملک پور ( مسئول حفاظت اطلاعات تیپ ۱۵ امام حسن مجتبی ع )؛ (زراعت پیشه ،۱۳۹۶).

ماخذ:

ابراهیمی، محمد صادق و همکاران (1399) تحلیل فضایی توسعه کشاورزی در شهرستان بهبهان، فصلنامه روستا و توسعه پایدار فضا، دوره اول، شماره دوم، تابستان ۱۳۹۹

ابن حوقل (1366) سفرنامه ابن حوقل، ایران در صوره العرض، ترجمه جعفر شعار. تهران: امیرکبیر، ۱۳۴۵، چاپ دوم

اخلاص نیا، قدرت الله (1400)  شناسنامه تیپ مستقل ۱۵ امام حسن مجتبی ع در دوران دفاع مقدس،تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس

استان شناسی خوزستان۱۳۹۹) پایه دهم، دوره دوم متوسطه، سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی، دفتر تالیف کتاب های درسی.

اشتری و همکاران (1400) استان شناسی خوزستان، کتاب درسی پایه دهم، وزارت آموزش و پرورش سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی

افشاری سیستانی، ایرج (1373) خوزستان و تمدن دیرینه آن، چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ج ۲

اقتداری، احمد (1366) خوزستان و کهگیلویه و ممسنی، جغرافیای تاریخی و آثار باستانی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، به کوشش محمد یوسف کیانی، چاپ اول ۱۳۶۶، چاپ دوم، ۱۳۷۵

اقدامی، یداله (1391) نرگس های سوخته، نشر تراوا اهواز

بابلی مؤخر، حمید ؛ رامشت، محمدحسین(1398) ارزیابی توانمندیهای ژئوتوریستی منطقۀ تشان شهرستان بهبهان بر اساس روش پرالونگ به منظور دستیابی به توسعۀ پایدار، فصلنامه جغرافیای طبیعی، سال دوازدهم، شماره ۴۳.

برنامه و بودجه استان خوزستان (1391) مطالعات آمایش استان خوزستان، جمعیت شناسی استان، معماری و شهرسازی تحقیقات و مطالعات مرکز ایران، (تهیه کننده: حبیب الله زنجانی)

بزم آرا بلشتی، مژگان؛ توکلی، مرتضی؛ جعفرزاده، کاوه (1396) ارزیابی پهنه های مناسب توسعه اکوتوریسم در مناطق حفاظت شده مطالعه موردی: منطقه حفاظت شده خاییز، برنامه ریزی و آمایش فضا، دورة بیست و یکم، شماره ۳.

پوراحمد، احمد(1390) جغرافیای عملیات ماندگار دفاع مقدس، پژوهشکده علوم و معارف دفاع مقدس، پژوهش ۳، ناشر بنیاد حفظ آثار.

جغرافیای‌ کامل‌ ایران( 1366) وزارت‌ آموزش‌ و پرورش‌، تهران.

حسن زاده، اسماعیل؛ ابوعلی، طاهره(1396) تحلیل مواضع سیاسی روحانیون بهبهان درتحولات انقلاب اسلامی، تاریخ نامه انقلاب، شماره ۱.

حسینیان، روح‌الله (1383) چهارده سال رقابت ایدئولوژیک شعبه در ایران، ۱۳۵۶ – 1343، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول.

دوانی، علی (1381) وحید بهبهانی، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی

روزشمار وقایع تروریستی ایران، سالهای ۱۳۵۷و ۱۳۵۸ (1394) معاونت پژوهش بنیاد هابیلیان (خانواده شهدای ترور کشور)، جلد ۱ و ۲

زراعت پیشه، نجف (1396) سایت خیبر: عملکرد تیپ ۱۵ آبی خاکی امام حسن مجتبی ع در دفاع مقدس، تهران.

زراعت پیشه، نجف (1395) پرواز در فجر: روایتی مستند از بمباران شیمیایی گردان فجر بهبهان در جاده شهید صفوی در عملیات کربلای ۵، تهران، نیلوفران

سالاری، عزیزالله (1398) حماسه همچنان باقی است، تهران، انتشارات آوین نگار

سلطانی، عبّاس (1388)خیالت تا اَمی، چاپ اوّل، تهران، تالار کتاب

شجاعی، فاطمه، دهداری، سمیه و خورسندی کوهانستانی، زهره (1397) بررسی ‌اثرهای ‌اقتصادی ‌تغییرات ‌کاربری ‌و ‌پوشش ‌اراضی ‌از‌ طریق‌ ‌ روشهای‌ سنجش ‌از‌ دور ‌و‌ مطالعات‌ پیمایشی ‌اطراف ‌بهبهان، پژو ‌هشهای‌ جغرافیای‌طبیعی، شماره ۳.

شعبانی، رضا؛ قائمی، جمشید( 1385)، بررسی حمله محمود افغان به کوهگیلویه و بهبهان از منظر نسخه خطی بدایع الاخبار، پژوهش نامه تاریخ، پیاپی ۴ (پاییز ۱۳۸۵).

طاهرزاده موسویان، مریم (1397) بررسی و تحلیل اشعار محلی سیدمحمد سید، فصلنامۀ ادبیات و زبانهای محلی ایران زمین، شمارۀ ۱۹.

طبری (1375) تاریخ الامم و الملوک، ترجمه ابوالقاسم پاینده. تهران: انتشارات اساطیر، چاپ پنجم

‌ فرهنگی‌، بیژن (1377) سدسازی‌ معاصر ایران‌ ، تهران‌ ، نشر کمیته ملی سدهای بزرگ ایران

  فسائی، میرزا حسن حسینی (1378) فارسنامه ناصری، تصحیح و تحشیه از منصور رستگار فسائی، جلد دوم، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم

فضلی نژاد، احمد (1383) روابط تاریخی ارّجان ( بهبهان ) با بنادرخلیج فارس ، پژوهشنامه خلیج فارس، ۸۸-89

فندرسکی، نجف( 1396) سایت مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگ و ادب پایداری، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی)  فندرسکی، ۱۳۹۶، به نقل از روزنامه رستاخیز شماره ۹۷۸، ۱۰۰۶، ۱۰۳۳ صص ۱ و ۴؛ روزنامه کیهان شماره ۱۰۵۵۸ ص ۲؛ اطلاعات شماره شماره ۱۵۷۴۴ ص ۱۸

کتبی، محمود (1364) تاریخ‌ آل‌ مظفر، تهران‌، چاپ‌ عبدالحسین‌ نوائی‌

گاوبه‌، ه. (1359) ارجان‌ و کهگیلویه‌، ترجمۀ سعید فرهودی‌، به‌ کوشش‌ احمد اقتداری‌، تهران‌، 1359

گل زاد، فرشته، بیرانوند، حجت الله و بابلی مؤخر، حمید (1398) ارزیابی توانمندیهای ژئوتوریستی منطقه ی تنگ تکاب برای گردشگری    ورزشی به روش پرالونگ، فصلنامه ی علمی فضای جغرافیایی، سال نوزدهم، شماره ۶۸.

مجیدی کرایی، نورمحمد(1378) تاریخ شهرستان بهبهان، ناشر به آفرین

مرکز آﻣﺎر اﯾﺮان، ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺗﻔﺼﯿلیﺧﻮزﺳﺘﺎن، ﺳﺮﺷﻤﺎری ﻫﺎی ﻋﻤﻮﻣی ﻧﻔﻮس و ﻣﺴکن ﺳﺎﻟﻬﺎی۱۳۳۵ﺗﺎ 1385

مستوفی‌ یزدی‌، محمد مفید (1396) مختصر مفید، انتشارات دکتر محمود افشار

مقدسی(1362) احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمه علی نقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، ۱۳۶۲، ص ۶۳۰.

مقصودی، مهران؛ زمان زاده، سید محمد؛ یمانی، مجتبی؛ حاجی زاده، عبدالحسین (1396) بررسی تکتونیک فعال حوضه آبریز مارون با استفاده از شاخص های ژئومورفیک، پژوهش های ژئومورفولوژی کمی، سال ششم، شماره ۳.

مقصودی، مهران، زمان زاده، سید محمد، یمانی، مجتبی و حاجی زاده عبدالحسین(1395) تحلیل عوامل محیطی در مکان گزینی سکونت گاه های پیش از تاریخ (مطالعه موردی: دشت بهبهان)، چهارمین همایش ملی انجمن ایرانی ژئومورفولوژی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران.

  ناصرخسروقبادیانی(1372) سفرنامه، به تصحیح م. غنی زاده، تهران، انتشارات منوچهری، چاپ اول-

/یدالله اقدامی/