انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، موزۀ ملی (1391 ش)، موزه‌ای واقع در خیابان سرو، روبه‌روی پارک طالقانی، با کارکرد حفظ و نمایش آثار جنگ ایران و عراق و دستاوردهای انقلاب اسلامی ایران.

پیشینه:  نمایش و نگهداری آورده‌های نظامی ـ جنگی هر کشور در قالب موزه‌ همواره در سراسر جهان مرسوم بوده است (برای آگاهی بیشتر، نک: مستندنگاری...، ص ۴۶ به‌بعد). در ایران نیز این موضوع باتوجه‌به تاریخ انقلاب اسلامی و فرهنگ دفاع مقدس و به‌منظور انتقال واقعیت‌های انقلاب و جنگ تحمیلی به نسل فعلی و آینده ضرورت داشت (شیخی).

نخست، اندیشۀ تأسیس چنین موزه‌ای در ایران را چند نهاد مطرح ‌کردند؛ در ادامه، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس برای معرفی عملیات‌های موفق ایران در جریان هشت سال جنگ تحمیلی تصمیم گرفت در زمینی وسیع در ضلع جنوبی حرم امام خمینی (ره) موزه‌ای احداث کند؛ این طرح در مرحلۀ مطالعاتی بود که پیشنهاد ساخت باغ موزۀ دفاع مقدس در معاونت امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران مطرح و پس از تأیید محمود احمدی نژاد، شهردار تهران (1382-1384 ش)، به شورای اسلامی شهر تهران ارائه شد. به‌سبب مشترک بودن طرح هر دو نهاد (بنیاد حفظ آثار و شهرداری) و نیز صرفه‌جویی در بودجۀ کشور طرح بنیاد حفظ آثار اجرا نشد و شهرداری تهران مسئولیت اجرای طرح ساخت موزه را بر عهده گرفت (همو؛ مستندنگاری، ص ۸۵؛ عسگری؛ «ایجاد ... »، بش).

اجرا و بهره‌برداری طرح:  در ۲۹ آذر ۱۳۸۳، مسئولیت طراحی و اجرای موزۀ ملی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس به معاونت اجتماعی و فرهنگی شهرداری سپرده شد. پس‌ازآن، شرکت توسعۀ فضاهای فرهنگی شهر تهران، مدیر طرح، برای بهره بردن از توانمندی‌های موجود در کشور، برای طراحی پروژۀ موزه در روزنامه‌های کثیرالانتشار فراخوان داد و در شهریور ۱۳۸۴ ژیلا نوروزی، دانش‌آموختۀ مقطع کارشناسی‌ارشد رشتۀ معماری از پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران، با کسب رتبۀ نخست طراح موزه شد (مستندنگاری، ص ۸۶، ۱۴۵، ۱۵۰ به‌بعد؛ «دانلود ... ، بش»).

در ۳ خرداد ۱۳۸۵، ساخت موزه در زمینی به مساحت ۲۰ هکتار از اراضی عباس‌آباد با زیربنای ساختمانی ۴۲۰۰۰ متر مربع و ۱۸ هکتار محوطه‌سازی با حضور محمدباقر قالیباف، شهردار تهران (1384 -1396 ش) آغاز شد. پس از چهار سال، عملیات ساختمانی و اجرایی به پایان رسید و بار دیگر شرکت توسعۀ فضاهای فرهنگی مسئولیت اجرای طراحی مفهومی و محتوایی موزه را بر عهده گرفت و در مهر ۱۳۹۱ هم‌زمان با گرامیداشت هفتۀ دفاع مقدس، موزۀ ملی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس با حضور شهردار تهران و علی لاریجانی، رئیس مجلس شورای اسلامی افتتاح شد و به بهره‌برداری رسید ( مستندنگاری، ص ۸۷، ۸۸، ۱۷۶، ۱۷۷، ۲۲۴؛ محنت‌آور، ص ۵۴؛ برای آگاهی بیشتر دربارۀ عملیات اجرایی ساخت این پروژه، نک: مستندنگاری، ص ۲۲۴ به‌بعد).

اساسنامه، اهداف و ساختار:  اساسنامۀ موزۀ انقلاب اسلامی و دفاع مقدس در ۲۴ ماده و چهارده تبصره در اول اسفند ۱۳۹۵ به تصویب مقام معظم رهبری رسید؛ به‌موجب این اساسنامه مهم‌ترین هدف این نهاد «معرفی نمایی از رشادت، ایثار و از خودگذشتگی همۀ بزرگانی که به رهبری بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران حضرت امام خمینی (ره) در طول تاریخ شکل‌گیری انقلاب اسلامی تلاش و مجاهدت نموده و موجب تأسیس جمهوری اسلامی ایران گردیده و همچنین به نمایش گذاردن استقامت، فداکاری و دلاوری رزمندگان و مردم این سرزمین در طول هشت سال دفاع مقدس و فرهنگ مقاومت سایر ملل و تبیین و معرفی هجمۀ دشمن در طول انقلاب اسلامی تاکنون با زبان و توان هنر با رسالت آگاهی‌بخشی حقیقی و پیشگیری از تحریف حقایق برای بازدیدکنندگان داخلی و خارجی » است. تولید و انتشار آثار و محصولات فرهنگی مرتبط با انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، معرفی شهدا و فرماندهان دورۀ جنگ، برگزاری همایش و جشنواره‌‌ها با موضوع دفاع مقدس و جز آن از جملۀ فعالیت‌های موزه است ( اساسنامه ... ، بش).

ارکان موزه را هیئت‌امنا، هیئت‌مدیره، مدیرعامل و بازرس تشکیل می‌دهند که هرکدام وظایف مشخصی دارند (همان، بش؛ برای آگاهی بیشتر، نک: «دربارۀ موزه ... ، بش). اعضای هیئت‌امنای موزه، سرلشکر شهید محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح، علیرضا زاکانی، شهردار تهران، سرلشکر عبدالرحیم موسوی، فرمانده کل ارتش جمهوری اسلامی ایران، سرلشکر شهید حسین سلامی، فرمانده کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، سرتیپ احمدرضا رادان، فرمانده کل انتظامی جمهوری اسلامی ایران، سرتیپ عزیز نصیرزاده، وزیر دفاع، پیمان جبلی، رئیس سازمان صداوسیما، سرتیپ بهمن کارگر، رئیس بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، سعید اوحدی، رئیس بنیاد شهید و امور ایثارگران، مهدی چمران، رئیس شورای اسلامی شهر تهران، سرلشکر یحیی رحیم صفوی، مشاور فرمانده کل قوا، سرتیپ عبدالعلی پورشاسب و سید عزت‌الله ضرغامی و اعضای هئیت‌مدیره این نهاد سرتیپ بهمن کارگر، سردار مهدی امیریان، مدیرعامل موزه، امین توکل‌زاده، معاون اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران، سجاد محمدعلی نژاد، معاون مالی و اقتصاد شهری شهرداری تهران، علی‌اصغر جعفری، محسن اسماعیلی، علی دارابی، محمود صلاحی، سرتیپ محسن میرانصاری، سرتیپ محمدرضا فولادی هستند (همان، بش). مدیرعامل موزه با پیشنهاد رئیس ستاد کل نیروهای مسلح و تصویب هیئت‌امنا به مدت سه سال منصوب می‌شود ( اساسنامه‌، بش).

موزۀ ملی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس مؤسسه‌ای غیردولتی و غیرانتفاعی است؛ هرچند ریاست هیئت‌مدیره موزه بر عهدۀ رئیس بنیاد حفظ آثار است اما با‌توجه‌به ساختار هیئت‌امنا و هیئت‌مدیره، این موزه مجموعه‌ای مستقل با حمایت سازمان‌های گوناگون به شمار می‌آید (شیخی؛ عسگری؛ نیز، نک: «دربارۀ موزه»، بش). تأمین بودجه مورد نیاز برای تکمیل، نگهداری و ادارۀ موزه بر عهدۀ شهرداری تهران است اما بنیاد حفظ آثار محتوا، معماری و چیدمان موزه را تعیین می‌کند ( اساسنامه، بش؛ نیز، نک: مستندنگاری، ص ۱۳۷-141؛ عسگری).

از خرداد ۱۴۰۰ ادارۀ کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس در موزۀ ملی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس ادغام شد؛ به گفتۀ سردار شیخی، جانشین موزۀ ملی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، باتوجه‌به اینکه زیرمجموعۀ ادارۀ کل حفظ آثار در هر استان، مرکز فرهنگی‌ای است که نقش موزه را ایفا می‌کند، اگر این نهاد در تهران چنین موزه‌ای را بنا می‌کرد از لحاظ کارکرد با آنچه شهرداری تهران ساخته و متولی اجرای آن بود همپوشانی پیدا می‌کرد؛ بنابراین، با تصمیم مسئولان، ادارۀ کل حفظ آثار در موزه ادغام شد و پروژه‌ای جداگانه شکل نگرفت (شیخی؛ «جانشین ... »، بش).

تغییر نام:  از ۲۸ آذر ۱۳۹۵، با توافق رئیس ستاد کل نیروهای مسلح و شهردار تهران عنوان مجموعۀ «باغ موزۀ دفاع مقدس و ترویج فرهنگ مقاومت تهران» به «موزۀ انقلاب اسلامی و دفاع مقدس» و بنابر اصلاحیۀ اساسنامه این نهاد در اردیبهشت ۱۴۰۰ به «موزۀ ملی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس» تغییر یافت (اساسنامه، بش؛ اصلاح ... ، بش).

ویژگی‌های موزۀ انقلاب اسلامی و دفاع مقدس:  این موزه به‌رغم نمونه‌های مشابه در سراسر جهان، شیءمحور نیست و بر محتوا تکیه دارد؛ مسئولان موزه بر اساس فرهنگ دفاع مقدس همواره به دنبال تولید، تغییر و بازبینی محتوا هستند و از‌این‌رو روزآمدی مهم‌ترین ویژگی این موزه به شمار می‌آید. جانمایی داشته‌های دفاع مقدس در سطح ملی برجسته‌ترین تفاوت موزۀ ملی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس با موزه‌هایی است که در سطح استانی ساخته‌شده‌اند و به مفاهیم جنگ اختصاص دارند (شیخی؛ عسگری).

بخش‌های موزه:  موزۀ انقلاب اسلامی و دفاع مقدس از بخش‌های متنوعی تشکیل شده است که مکمل یکدیگر هستند و عبارت‌اند از:

یادمان شهدای گمنام:  ورودی اصلی موزه (در انتهای خیابان سرو، واقع در ضلع غربی مجموعه) مزین به مزار نُه شهید است که پنج تن گمنام و چهار تن از آن‌ها شناسایی شده‌اند؛ این شهیدان در سالروز شهادت حضرت فاطمه ^(س) در ۱۷ اردیبهشت ۱۳۹۰ به خاک سپرده شدند. مزار این شهدا مقابل بلندترین پرچم ایران (به ارتفاع ۱۸۰ متر و با پارچه‌ای حدود ۱۰۰۰ متر) قرار گرفته است («هشت ... »، ص ۲۴؛ عسگری؛ قس: مستندنگاری، ص ۱۲۰، که آورده است شهدا در ۱۳۸۹ ش به خاک سپرده شدند)؛ از بنای یادمان مزار این شهیدان در مهر ۱۳۹۵ رونمایی شد (رفوگران).

تالارهای هشت‌گانه:  بخش اصلی و دائمی موزۀ ملی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس (واقع در طبقۀ اول ساختمان اصلی در ضلع غربی مجموعه) را تالارهای هفت‌گانه و یادمان مسجد جامع خرمشهر تشکیل می‌دهند؛ این تالارها در امتداد یکدیگر طراحی شده‌اند و یادآور تقدس عدد هفت و خاطرۀ هشت سال دفاع مقدس هستند. در هر کدام از تالارها روایتگرانی حضور دارند که آموزش‌های دفاع مقدس را گذرانده‌اند یا از رزمندگان جنگ بودند و بازدیدکنندگان را راهنمایی می‌کنند («آشنایی ... »، بش؛ رفوگران؛ نیز، نک: دنبالۀ مقاله). این تالارها به ترتیب عبارت‌اند از:

1.تالار آستانه: در ورودی این تالار، با چند پرتوافکن‌ تصاویری از نقشۀ ایران و شماری از چهره‌های سرشناس تاریخی ازجمله دکتر محمد مصدق، آیت‌الله کاشانی، آیت‌الله بهبهانی به نمایش درآمده است؛ پس‌ازآن، در ۳۸ نمایشگری که در جای‌جای تالار قرار گرفته ماه‌شمار وقایع انقلاب از ۱۳۳۲ ش تا پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ و برگزاری همه‌پرسی ۱۲ فروردین ۱۳۵۸ به تصویر کشیده شده است. در این تالار پیدایش حرکت‌های انقلابی مردم و ورود امام خمینی (ره) به ایران به نمایش درآمده و ازاین‌رو آستانه نامیده شده است ( مستندنگاری، ص ۱۰۱-103، 209؛ تالارهای‌...، ص ۱؛ رفوگران).

2.تالار حیرت و حقانیت: در نخستین بخش این تالار روزشمار حملات دشمن به نقاط مرزی ایران پیش از آغاز رسمی جنگ تحمیلی و سیر تشکیل کشور عراق از آغاز تا هنگام حمله بر دیوار نقش بسته است. پس‌ازآن، تابلویی در سمت راست ورودی تالار بر دیوار قرار گرفته که در آن خاک منطقۀ مرزی خان لیلی (نخستین بخش اشغال شدۀ ایران در هنگام جنگ تحمیلی) با فیروزه و طلا آمیخته شده است تا ارزش خاک وطن را به بازدیدکننده یادآوری کند. در ادامۀ تالار، خانه‌ها و بازار ویران شدۀ خرمشهر، مخزن‌های پالایشگاه آبادان (با استفاده از برخی قطعات اصلی) شبیه‌سازی و تصاویری از آوارگان جنگی با پرتو افکن بر دیوار منعکس شده‌اند؛‌ نمونکی از نخستین قطعنامۀ سازمان ملل دربارۀ جنگ ایران و عراق (قطعنامۀ شمارۀ ۴۷۹ مورخ ۶ مهر ۱۳۵۹ ) که بر دیوار تالار نصب شده آخرین بخش تالار حیرت است. این تالار حیرت و حقانیت نامیده شده است تا نشان داده شود هرچند کشور با حملۀ دشمن به حیرت فرو رفت اما ایستادگی مردم بار دیگر حقانیت انقلاب و نظام را به اثبات رساند ( مستندنگاری، ص ۱۰۳-106، 210-211؛ تالارهای، ص ۲؛ رفوگران).

3.تالار دفاع: نخستین بخش این تالار اتاقی است که در آن بمباران خانی‌آباد تهران (1366 ش) با نمایش تصاویری از آن منطقه بر پرده، پخش صدای انفجار و ایجاد ارتعاش بمباران شبیه‌سازی شده است. در ادامه، در مرکز سالن اثری تجسمی به صورت سروهای شیشه‌ای نشان دهندۀ ایستادگی مردم ایران و پرچم‌های یا حسین نماد ورود به میدان جنگ جای‌گذاری شده است و سخنرانی‌های امام خمینی (ره) در تالار پخش می‌شود؛ همچنین در جای‌جای این سالن در ویترین‌های جداگانه‌ای هدایای مردمی به جبهه و شماری از وسایل غواصان و فرماندهان به نمایش درآمده است. در بخشی از تالار دفاع، دو اتاقک برای شبیه‌سازی سنگرهای مناطق سردسیری و گرمسیری در دورۀ جنگ طراحی شده است؛ چیدمان این دو اتاق به شکل سنگرهای جبهه‌های نبرد است و دمای بسیار سرد و گرم آن‌ها بازدیدکننده را کاملاً در فضای جنگ قرار می‌دهد. در آخرین بخش تالار دفاع، شماری از عکس‌ها و وسایل شخصی ( ساعت، انگشتر و جز آن) شهیدان ازجمله شهدای اقلیت‌های دینی در معرض بازدید عموم قرار گرفته است ( مستندنگاری، ص ۱۰۶- 108، 212-213؛ تالارهای، ص ۳؛ رفوگران).

4.تالار آرامش و مقابله: در ورودی این تالار نمونک سه بعدی شهید آوینی^* قرار گرفته است؛ در ادامه، سنگرهای فرماندهان ایرانی با جای‌گذاری وسایل آن‌ها شبیه‌سازی شده است و بازدید‌کننده با عبور از پلی معلق در کنار نیزارها به سنگر فرماندهان عراقی و دیده‌بانی ارتش عراق می‌رسد؛ پس‌ازآن، میدان مین نمادینی طراحی شده است که با پای نهادن بر مین‌هایی که تصویر آن‌ها بر زمین نقش بسته صدای انفجار شنیده می‌شود. در ادامه، در نمایشگرهایی جزئیات بیست عملیات‌ مهم جنگ تحمیلی از جمله عملیات مروارید، کمان، امام علی (ع) و جز آن به نمایش درآمده است. در آخرین بخش این تالار شماری از تسلیحات به کار رفته در هشت سال جنگ تحمیلی مانند مین و اسلحه‌های مختلف در ویترین‌ها و عکس‌های قربانیان ترور از آغاز انقلاب تا اکنون ( به ویژه شهدای هسته‌ای) بر دیوار قرار گرفته است ( مستندنگاری، ص ۱۰۹-111، 214- 215؛ تالارهای، ص ۴؛ رفوگران). این تالار را به سبب حضور فرماندهان در اتاق فرماندهی و نمایش آرامش قبل از طوفان حملات ایران به عراق به این نام می‌خوانند (محنت‌آور، ص ۵۹).

5.تالار شهادت: در آغاز مسیر این تالار پلی معلق تعبیه شده که نمای عبور از دنیای فانی به باقی است و بر فراز این پل شمار درخور توجهی از پلاک‌های شهدا از سقف آویزان است؛ پس از عبور از این پل، بازدیدکننده وارد فضایی می‌شود که در دو سوی آن ضریح بازسازی شدۀ امام حسین^(ع) و حضرت ابوالفضل^(ع) قرار دارد تا نشان دهندۀ تأثیر ژرف قیام امام حسین^(ع) و مفاهیمی چون شهادت و آزادگی بر رزمندگان باشد. نمایش شماری از وسایل فرماندهان جنگ (شهید خرازی، تیمسار فلاحی و جز آن) و شهدای تفحص شده، پخش فیلم‌هایی از دورۀ اسارت آزادگان در اردوگاه‌های عراقی در چند نمایشگر و پلاک‌های شهری مزین به نام شهدا که بر دیوارهای سالن جای گرفته از دیگر بخش‌های این تالار است ( مستندنگاری، ص ۱۱۱-113، 215-216؛ تالارهای، ص ۵؛ رفوگران؛ عسگری).

6. تالار پیروزی: دیوارهای ورودی این تالار، که یادآور پیروزی‌های پی‌درپی رزمندگان ایرانی است، پوشیده از بریده‌هایی از نشریات ایران و جهان دربارۀ جنگ ایران و عراق است؛ در ادامه، با عناصری چون نخل‌های سوخته، جیپ‌های نظامی و موتورهای گل آلوده فضای جنگ شبیه‌سازی شده است؛ پس‌ازآن، در نمایشگری قطعنامۀ ۵۹۸ سازمان ملل دربارۀ پایان جنگ ایران و عراق به تصویر درآمده و در انتهای تالار پیروزی، نمونک سقوط و دستگیری صدام قرار گرفته است ( مستندنگاری، ص ۱۱۳-115، 216-217؛ تالارهای، ص ۶؛ رفوگران).

7. تالار سرانجام: در ورودی تالار هفتم، شبیه سازۀ بالکن حسینیۀ جماران و تندیس امام خمینی (ره) قرار دارد و در ادامه، عکس‌هایی از رحلت امام (ره) و انتخاب آیت‌الله خامنه‌ای به رهبری و بیانات ایشان بر دیوار نقش بسته است. آخرین بخش این تالار مزین به نماد یادبود شهدای هسته‌ای است و در چند ویترین دستاوردهای علمی، نظامی و هسته‌ای مهندسان ایرانی از جمله قطعاتی از سانتریفوژهای هسته‌ای، نمونۀ سوخت رآکتور، قطعات لیزر و اپتیک، رادیو داروها، سنگ‌های معدنی و جز آن به نمایش درآمده است ( مستندنگاری، ص ۱۱۵، ۲۱۷؛ تالارهای، ص ۷؛ رفوگران).

8. مسجد جامع خرمشهر: در پایان تالارهای هفت‌گانه، یادمان نماد مقاومت مردم ایران در هشت سال دفاع مقدس، مسجد جامع خرمشهر قرار گرفته است؛ این مسجد که در شمالی‌ترین نقطۀ موزه واقع است به سبک معماری مسجد جامع واقع در خرمشهر در همان ابعاد و مساحت ساخته شده و در مناسبت‌های مختلف با تکنیک نمایش سه بعدی و نورپردازی‌های ویژه تصاویری ازجمله نمای آسیب دیدۀ مسجد جامع خرمشهر بر دیوارهای آن نمایش داده می‌‌شود ( مستندنگاری، ص ۱۱۷، ۲۱۷؛ رفوگران؛ عسگری).

سایر موزه‌ها:  چنانچه پیش‌تر اشاره شد یکی از ویژگی‌های موزۀ ملی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس روزآمدی آن است و همین امر سبب شده از هنگام افتتاح تا کنون بخش‌های جدیدی به آن افزوده شود که این موزه‌ها از آن جمله‌اند:

الف. موزه و سراسر نمای مقاومت سپهبد شهید حاج قاسم سلیمانی

این موزه که نخست موزۀ بیت‌المقدس یا مقاومت نام داشت در فضایی به مساحت ۴۵۰۰ متر مربع در ضلع جنوبی موزۀ ملی واقع شده است. در این موزه با ۳۹ پرتوافکن، تصویر عملیات بیت‌المقدس در گنبد سراسر نما منعکس می‌شود و بازدیدکننده در فضای جنگ قرار می‌گیرد. پس از مدتی، به پیشنهاد سردار شهید قاسم سلیمانی نام موزه به موزۀ مقاومت کشورهای اسلامی تغییر یافت و با مساعدت او و سپاه قدس ده‌ها خودرو، هواپیما، نفربر داعشی از نقاط مختلف جبهۀ مقاومت به موزه ارسال شد. سردار سلیمانی دو روز پیش از آخرین بازدید و هماهنگی برنامۀ افتتاحیۀ موزه به شهادت رسید و به همین سبب افتتاح موزه به سال بعد (14 مرداد ۱۳۹۹) موکول شد. دشمن شناسی، شهدا، فلسطین، لبنان، افغانستان، آفریقا، لبنان، سوریه، یمن، بحرین و نمونک سه بعدی شهید سلیمانی و گنبد پانورامای ۳۶۰ درجه سراسر نما از جمله بخش‌های این موزه است (همو؛ ناظر، بش؛ قیومی، بش).

ب. نمایشگاه در لباس سربازی

این نمایشگاه که روبه‌روی تالارهای هشت‌گانه (جنوب غربی موزه) واقع شده است روایتگر زندگی آیت‌الله خامنه‌ای در لباس سربازی و مشتمل‌بر بخش‌های منتشرنشده‌ای از اسناد اقدامات و مکاتبات وی در دورۀ دفاع مقدس است. نمایشگاه به همت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای و همکاری بنیاد حفظ و نشر آثار دفاع مقدس برپا و در شهریور ۱۴۰۰ با حضور رئیس‌جمهور وقت، آیت‌الله رئیسی افتتاح شد و از مهر ۱۴۰۲ در معرض بازدید عموم قرار گرفت («نمایشگاه ... »، بش).

ج.موزه‌های در دست احداث

در پیِ سیاست‌های موزۀ ملی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس در روزآمد ساختن فضای موزۀ ملی، برنامه‌ریزی‌هایی برای احداث شماری موزۀ جدید صورت‌گرفته است؛ این موزه‌ها عبارت‌اند از:

• موزۀ زنان: در این موزه به نقش برجستۀ زنان در جنگ ایران و عراق در مقام مادر، همسر، خواهر با ایفای وظایفی چون سرپرستی خانواده، اقدامات پشتیبانی برای جبهه و جز آن پرداخته خواهد شد؛ بخش محتوایابی این موزه به پایان رسیده اما تاکنون (1404 ش) افتتاح نشده است و به‌تصریح سردار شیخی به زودی (در هفتۀ دفاع مقدس) بخشی از آن بازگشایی شود (عسگری؛ شیخی).

• موزۀ نقش استان تهران در دفاع مقدس: باتوجه‌به شمار در خور توجه شهدای استان تهران و نقش برجسته‌ای که یگان‌ها و لشکرهای این استان در پیشبرد اهداف نظامی در هشت سال دفاع مقدس داشتند ساخت موزۀ خاص این استان ضرورت داشت. محل احداث این موزه (در محدودۀ ساختمان شهدا) مشخص شده و محتوایابی آن به سرانجام رسیده است (همان‌جا).

• موزۀ کودک در دورۀ جنگ: در این موزه کوشش خواهد شد مفاهیم دورۀ جنگ تحمیلی برای کودکان و نوجوانان با ادبیات ساده‌تر بیان شود (همان‌جا).

• یادمان سرباز وطن: شهرداری تهران متولی اجرای طرح احداث این یادمان به یاد شهید قاسم سلیمانی است؛ این طرح از خرداد ۱۴۰۰ آغاز شده و قرار است با ارتفاع ۹۰ متر در یکی از تپه‌های موزه ساخته شود (کارگر، بش؛ عسگری؛ شیخی).

باغ دره یا موزۀ روباز:  این بخش که در حدفاصل دو ایستگاه مترو شهید حقانی و شهید همت قرار گرفته است بخش مرکزی موزه و محور پیاده‌روی شهری به شمار می‌آید و از اطراف به ساختمان فرهنگستان‌ها، کتابخانۀ ملی، باغ کتاب و باغ هنر دسترسی دارد ( مستندنگاری، ص ۹۴). در فضای باغ حدود چهارصد نوع گیاه دارویی کاشته شده (عسگری) و در سراسر آن ادوات زرهی غنیمت گرفته شده در جنگ با عراق از جمله هواپیماهای سبک و فوق سبک، هواپیماهای شکاری و بدون سرنشین؛ موشک‌های زمین به زمین، نمایشگاه خودروی شهدای هسته‌ای (در ضلع شمالی مجموعه) و جز آن به نمایش درآمده است (همو؛ محنت‌آور، ص ۵۶). همچنین فضای باز باغ دره به‌ گونه‌ای طراحی شده که برگزاری رزمایش‌ها و آیین‌های تعزیه در ماه محرم و اینگونه مناسبت‌ها در آن امکان‌پذیر است (مستندنگاری، ص ۱۲۰؛ برای آگاهی بیشتر دربارۀ دیگر امکانات و تجهیزات باغ دره، نک: همان، ص ۱۲۰به‌بعد).

از دیگر بخش‌های باغ دره، دریاچۀ مصنوعی هورالعظیم است (اکنون در حال بازسازی است) که ظرفیت پذیرش بیش از چهار هزار نفر از بازدیدکنندگان را دارا است. دریاچه مجهز به پردۀ نمایش آبی است و سیستم آب‌نمای آن صد فواره با چیدمان دایره‌ای دارد و در مناسبت‌های ویژه، با نمایشگرهای لیزری، تجهیزات نورپردازی و صوتی و تصویری، تصاویر مربوط به دفاع مقدس بر روی پردۀ نمایش منعکس می‌شود (عسگری؛ مستندنگاری، ص ۱۲۰-128).

کتابخانه:  فعالیت کتابخانۀ موزۀ ملی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس (واقع در طبقۀ منفی یک ساختمان اصلی) به طور غیررسمی از ۱۳۸۹ ش، با گردآوری و اهدای پنج هزار نسخه کتاب از سوی نویسنده و فعال حوزۀ ادبیات دفاع مقدس، پرویز شیشه‌گران و همسرش آذر خزاعی آغاز شد. پس‌ازآن، پنج کتابدار با گذراندن دورۀ سه ماهۀ آموزش‌های دفاع مقدس (شامل تاریخ دفاع مقدس، مهندسی موزه و جز آن) ثبت و مهر کردن کتاب‌ها را شروع کردند. در ادامه، سیستم نرم‌افزاری کتابخانه تهیه و کتاب‌ها وارد سیستم شد و کتابخانه در اردیبهشت ۱۳۹۲ به طور رسمی فعالیتش را آغاز کرد. چیدمان کتاب‌ها در این کتابخانه بر اساس رده‌بندی کنگره است. از ۱۳۹۵ ش به پیشنهاد مرجان خالقی، مدیر کتابخانه، تولید کتاب‌های صوتی با موضوع جنگ برای نابینایان هم آغاز و ۲۲ عنوان کتاب به این صورت تهیه شد. پس از سه سال پروژۀ کتابخانۀ دیجیتال با تغییر نرم‌افزار کتابخانه اجرا شد اما به‌رغم آنکه حدود ۵۳۰۰ نسخه کتاب دیجیتال تهیه شده بود برخی مشکلات اجازۀ نداد این طرح ادامه پیدا کند. از دی ۱۴۰۰ با رونمایی از سامانۀ کتابخانۀ جامع دفاع مقدس مراجعه‌کنندگان می‌توانند موجودی کتاب مورد نظرشان را در کتابخانه‌های تخصصی دفاع مقدس در سراسر ایران پیدا کنند. کتابخانه اکنون (1404 ش) بیش از ۴۵ هزار عنوان در قالب پایان نامه، آرشیو نشریات، مواد دیداری و شنیداری و کتاب در حوزۀ بزرگسال، کودک و نوجوان، با موضوعات دفاع مقدس، انقلاب اسلامی، مقاومت و جز آن، به زبان‌های فارسی و عربی و لاتین دارد؛ ۴۳۰۰ نفر در این کتابخانه عضویت دارند و سردار یحیی رحیم صفوی، سرلشکر شهید محمد باقری از اعضای افتخاری کتابخانه هستند. کتابخانه در ۱۳۹۲ ش سالن مطالعه‌ای با گنجایش هشتاد نفر با تجهیزاتی کامل داشت اما اکنون (1404 ش) با تغییراتی که در محیط مجموعه صورت گرفته ظرفیت آن به ده نفر کاهش پیدا کرده است. این کتابخانه بزرگ‌ترین کتابخانۀ انقلاب اسلامی و دفاع مقدس در ایران است (خالقی؛ «کتابخانه ... »، بش).

انتشارات:  در مهر ۱۳۹۳ انتشارات موزۀ ملی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس با هدف نشر تحقیقات، داستان، شعر، تاریخ شفاهی و خاطرات، زندگینامۀ شهدا و ایثارگران، تاریخ انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، ترویج فرهنگ مقاومت، ایثار و شهادت و افزایش سرانه مطالعه افراد و ترویج فرهنگ آغاز به کار کرد. در آن دوره، انتشارات زیرمجموعۀ کتابخانه به شمار می‌رفت و شماری از همکاران کتابخانۀ موزه هم در کارهای انتشارات مشارکت داشتند. این انتشارات تا ۱۳۹۶ ش به صورت پراکنده هفده عنوان کتاب به چاپ رساند. دو سال بعد، عنوان «سرو» برای نام انتشارات برگزیده شد. به همت انتشارات سرو از ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰ ش، ۶۵ عنوان کتاب منتشر شده است (خالقی؛ «انتشارات ... »، بش).

پس از ادغام ادارۀ کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس تهران در موزۀ انقلاب اسلامی و دفاع مقدس وظایف آن نهاد هم به موزه سپرده شد؛ از جملۀ این وظایف که بخش انتشارات آن را ایفا می‌کند چاپ خاطرات شفاهی رزمندگان و شخصیت‌هایی است که در سطوح مختلف در دورۀ جنگ حضور داشتند و غالباً در نشست‌های ماهانه یا برنامه‌هایی مانند شب خاطره در این مجموعه حاضر می‌شوند و خاطرات دورۀ دفاع مقدس را روایت می‌کنند؛ بخش آموزش و پژوهش موزه مسئولیت گردآوری تاریخ شفاهی را بر عهده دارد (شیخی؛ خالقی). افزون‌بر آن، تدوین دائرة‌المعارف استان تهران با عنوان «دانشنامۀ دفاع مقدس» در چهار جلد با حدود دو هزار مدخل از طرح‌هایی‌است که به موزه سپرده شده و در حال اجرا است (میرهاشمی).

ماهنامۀ سرو نشریۀ تخصصی موزۀ انقلاب اسلامی است که در شهریور ۱۳۹۷ نخستین شمارۀ آن منتشر شد؛ در این ماهنامه آثاری با موضوع انقلاب اسلامی، دفاع مقدس و مقاومت به چاپ می‌رسد؛ سردبیر ماهنامه داوود عامری و صاحب امتیاز آن موزۀ ملی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس است («دربارۀ نشریه ... »، بش).

فضاهای اداری، هنری و رفاهی:  بخش اداری موزه به مساحت ۱۲۹۱ متر مربع در زیرزمین ساختمان اصلی قرار گرفته و شامل اتاق‌های مدیریت، کارکنان، کنفرانس و ملاقات است ( مستندنگاری، ص ۹۷).

موزۀ ملی یک سالن روباز (سوسنگرد) واقع در ضلع غربی مجموعه با گنجایش ۳۰۰ نفر دارد؛ باقی سالن‌ها ( در زیر زمین ساختمان اصلی) ازجمله سالن همایش خلیج فارس با ظرفیت ۴۶۰ نفر، تالار هویزه با گنجایش ۱۲۱ نفر، سالن همایش آزادگان با ظرفیت ۱۴۸ نفر و سالن جلسات قصر شیرین با میز کنفرانس ۴۸ نفره مسقف هستند و در آن‌ها تئاتر و کنسرت، همایش‌ها، دوره‌های تخصصی و کارگاه‌های آموزشی و فرهنگی اجرا می‌شود (عسگری؛ «مرکز ... »، بش؛ محنت‌آور، ص ۵۴). همچنین هنرمندان می‌توانند در گالری فکه ( در ساختمان اصلی) به مساحت ۵۰۰ متر مربع آثار هنری خود را به نمایش بگذارند (عسگری؛ «گالری ... »، بش).

فروشگاه این مجموعه به مساحت ۳۴۲ متر مربع در بخش انتهایی گالری‌ها واقع شده و در آن محصولات فرهنگی و تزیینی با نشان موزۀ ملی به فروش می‌رسد ( مستندنگاری، ص ۹۹).

خدمات:  این موزه افزون‌بر بازدید‌کننده‌های داخلی ازجمله دانش‌آموزان، دانشجویان، خانواده‌های شهدا و دیگر اقشار جامعه، همواره موردتوجه گردشگران خارجی هم بوده است و در کنار بازدید‌های انفرادی، مقامات بلندپایۀ کشورهای مختلف در سطوح عالی (ازجمله وزیران، فرماندهان ارشد نظامی، سفیران) هم از این مکان بازدید می‌کنند (عسگری؛ شیخی).

حضور مترجم برای مهمان‌ها و گردشگران خارجی، امکانات ویژه برای معلولان و جز آن ازجمله خدمات موزۀ ملی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس به بازدیدکنندگان این مجموعه است (محنت‌آور، ص ۵۶).

مآخذ: «آشنایی با باغ موزۀ دفاع مقدس تهران» (بارگذاری: ۱۷ خرداد ۱۴۰۴)، همشهری آنلاین، < www.hamshahrionline.ir/news/104813>، (دسترسی: ۱۷ خرداد ۱۴۰۴)؛ اساسنامۀ موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس (بارگذاری: ۱۳ خرداد ۱۴۰۴)، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، < www.rc.majlis.ir/fa/law/print_version/1016520>، (دسترسی: ۱۳ خرداد ۱۴۰۴)؛ اصلاح اساسنامه موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس (بارگذاری: ۱۳ خرداد ۱۴۰۴)، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، < www.rc.majlis.ir/fa/law/show/1666849>، (دسترسی: ۱۳ خرداد ۱۴۰۴)؛ «انتشارات سرو» (بارگذاری: ۱۷ خرداد ۱۴۰۴)، موزۀ ملی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، < www.iranrhdm.ir>، (دسترسی: ۱۷ خرداد ۱۴۰۴)؛ « ایجاد موزه دفاع مقدس تهران در داخل باغ موزه دفاع مقدس » (بارگذاری: ۱۷ خرداد ۱۴۰۴)، ایسنا، < www.isna.ir/news/1403052113972>، (دسترسی: ۱۷ خرداد ۱۴۰۴)؛ تالارهای هشت‌گانه، تهران، موزۀ انقلاب اسلامی و دفاع مقدس؛ «جانشین مدیرعامل موزه ملی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس معرفی شد» (بارگذاری: ۱۹ خرداد ۱۴۰۴)، ایبنا، < www.ibna.ir/news/307397>، (دسترسی: ۱۹ خرداد ۱۴۰۴)؛ خالقی، مرجان (مدیر کتابخانۀ تخصصی موزۀ ملی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس)، مصاحبه با مروارید رفوگران، ۱۳ خرداد ۱۴۰۴؛ «دانلود رزومه ژیلا نوروزی: معمار باغ موزه دفاع مقدس و ساختمان اداری پالیزی» (بارگذاری: ۱۳ خرداد ۱۴۰۴)، فضای نو، <www.fazayeno.ir>، (دسترسی: ۱۳ خرداد ۱۴۰۴)؛ « دربارۀ موزۀ ملی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس» (بارگذاری: ۱۳ خرداد ۱۴۰۴)، موزۀ ملی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، < www.iranrhdm.ir>، (دسترسی: ۱۳ خرداد ۱۴۰۴)؛ «دربارۀ نشریه» (بارگذاری: ۱۹ خرداد ۱۴۰۴)، مگ‌ایران، < www.magiran.com/magazine/about/8155>، (دسترسی: ۱۹ خرداد ۱۴۰۴)؛ رفوگران، مروارید، تحقیقات میدانی؛ شیخی، علی‌اصغر (جانشین موزۀ ملی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس)، مصاحبه با مروارید رفوگران، ۱۳ خرداد ۱۴۰۴؛ عسگری، علیرضا (معاون فرهنگی و هنری موزۀ انقلاب اسلامی و دفاع مقدس)، مصاحبه با مروارید رفوگران، ۱۳ خرداد ۱۴۰۴؛ قیومی، شهاب‌الدین، «افتتاح موزه و سراسر نمای سردار قاسم سلیمانی» (بارگذاری: ۱۷ خرداد ۱۴۰۴)، خبرگزاری مهر، < www.mehrnews.com/photo/4990947>، (دسترسی: ۱۷ خرداد ۱۴۰۴)؛ کارگر، بهمن، «یادمان ملی سرباز وطن تکمیل‌کننده موزه ملی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس است» (بارگذاری: ۱۷ خرداد ۱۴۰۴)، خبرگزاری دفاع مقدس، < www.defapress.ir/fa/news/458767>، (دسترسی: ۱۷ خرداد ۱۴۰۴)؛ «کتابخانۀ تخصصی موزۀ انقلاب اسلامی و دفاع مقدس» (بارگذاری: ۱۷ خرداد ۱۴۰۴)، موزۀ ملی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، < www.iranrhdm.ir>، (دسترسی: ۱۷ خرداد ۱۴۰۴)؛ «گالری فکه» (بارگذاری: ۲۰ خرداد ۱۴۰۴)، موزۀ ملی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، < www.iranrhdm.ir>، (دسترسی: ۲۰ خرداد ۱۴۰۴)؛ محنت‌آور، سمیرا، طراحی موزه دفاع مقدس با رویکرد ترویج فرهنگ ایثار، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد دانشکدۀ مهندسی معماری و شهرسازی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ۱۳۹۶ ش؛ «مرکز همایش‌ها» (بارگذاری: ۲۰خرداد ۱۴۰۴)، موزۀ ملی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، < www.iranrhdm.ir>، (دسترسی: ۲۰ خرداد ۱۴۰۴)؛ مستندنگاری پروژه‌های شهر تهران (باغ موزۀ دفاع مقدس و ترویج فرهنگ مقاومت)، تهران، ۱۳۹۲ ش؛ میرهاشمی، علی (معاون علمی دانشنامۀ دفاع مقدس)، مصاحبه با مروارید رفوگران، ۱۹ خرداد ۱۴۰۴؛ ناظر، محمد قاسم، «موزه مقاومت؛ آخرین یادگاری فرهنگی سردار سلیمانی» (بارگذاری: ۱۷ خرداد ۱۴۰۴)، همشهری آنلاین، < www.hamshahrionline.ir/news/793392>، (دسترسی: ۱۷ خرداد ۱۴۰۴)؛ «نمایشگاه در لباس سربازی» (بارگذاری: ۱۷ خرداد ۱۴۰۴)، موزۀ ملی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، < www.iranrhdm.ir>، (دسترسی: ۱۷ خرداد ۱۴۰۴)؛ «هشت شهید گمنام در باغ موزه دفاع مقدس آرام گرفتند»، رسالت، تهران، ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۰.

/ مروارید رفوگران/