خلخال، شهری در جنوب استان اردبیل واقع در شمال‌غربی ایران که از شمال با شهرستان کوثر، از شرق با اسالم استان گیلان، از غرب با شهرستان میانه و از جنوب به استان زنجان محدود می شود.

خلخال در ۳۷ درجه و۳۸  دقیقه و۵۰ ثانیه عرض شمالی و ۴۸ درجه و۳۱  دقیقه و ۴۰ ثانیه طول شرقی واقع شده است ( نقیب، خلخال و مشاهیر، ص۱۹۷). رودهای هروآباد، آرپاچای شاهرود و قزل اوزن در آن جریان دارند. خلخال منطقه‌ای کوهستانی با آب و هوای معتدل و نسبتاً سرد است. کوهستان‌های جنگلی و بلند تالش در شرق خلخال از شمال به جنوب در حکم سدی میان دریای خزر و استان گیلان و اردبیل است. خلخال بزرگ‌ترین کانون جمعیتی شهرستان محسوب می‌شود و پس از آن شهر هشجین و کلور با بیشترین جمعیت قرار دارند. بخش مرکزی خلخال بیشترین جمعیت را در میان سایر بخش‌های شهرستان دارا می‌باشد (نقش ژئومورفولوژی در استقرار کانون‌های جمعیت و فعالیت شهرستان خلخال، ص۱۱۲).

مرکز شهرستان خلخال که قبلا «هرو آباد» می‌گفتند از قرن هفتم به بعد یعنی بعد از خرابی فیروز‌آباد مقر حکومتی شهرستان خلخال شده به طوری که آثار و نشانه‌هایی از قدمت و سابقه آن هم اکنون نیز در بعضی از جاها دیده می‌شود از جمله  آن می‌توان به آثار و دیوارهای «قلعه‌باشی» که به دوران مغول و قبل از آن نسبت داده می شود اشاره کرد . «هروآباد » که در بعضی نوشته‌ها و گفته‌ها بدان خلخال نیز اطلاق می‌شد از آن زمان به صورت قصبه، مرکز شهرستان  و مقر حکومت و محل استقرار ادارات بود و در سال ۱۳۱۱ شمسی با تبدیل به شهر از شهرداری‌های درجه پنج محسوب شد و در سال ۱۳۵۸ به نام خلخال که همان نام شهرستان است تغییر یافته و معروف گردید  ( نقیب، خلخال و مشاهیر، ص۱۹۷). خلخال یکى خلاخیل پا برنجن صدادار زنان. نام شهرى و خوره‌اى در مرز آذربایجان و گیلان در میان کوهستان است. بیشتر دیه‌ها و کشتزارهایش در بلندى کوه‌ها قرار دارد. از آنجا تا قزوین هفت روز راه و تا اردبیل دو روز راه است. دراین منطقه دژهایى استوار مى‌باشد که من هنگام گریختن از دست تاتار در خراسان در سال ۶١٧ از آنجا گذشتم (معجم البلدان، ص۸۶۴). خلخال بر وزن پرگال، حلقه‌ای را گویند از طلا و نقره و امثال آن که در پای کنند و نام شهری هم هست از آذربایجان و درقاموس نیز به این دو معنی آمده است. خلخال زر ـ به فتح زای هوز و سکون رای قرشت، ‌نام شهری است ما بین قزوین و گیلان و پای برنجن را نیز گویند. خلخال، کنایه از آفتاب عالمتاب است (برهان قاطع ،ج ۲ ، ص ۷۶۴ ). آب و هوای خلخال درقسمت شرقی ارتفاعات تالش سرد و در قسمت شمال، جنوب و غرب معتدل و مطبوع است (سیمای شهرستان‌های اردبیل در سال۱۳۹۲، معاونت هماهنگی برنامه و بودجه، ص۶۸).

(جاذبه‌های طبیعی) گردنه جنگلی خلخال به اسالم، منطقه نمونه گردشگری گردنه الماس، منطقه نمونه گردشگری ازناو، منطقه نمونه گردشگری امام‌زاده عبدالله کلور، جاده شاهرود به خلخال،  غار یخی جلال‌آباد، چشمه میرعدیل، منطقه نمونه گردشگری اندبیل، آبشار گردنه نره‌گر روستای اسبو، آبشار سفیدآب روستای لرد، آبشار سجن شهرکلور، باغات شاهرود، روستای هدف گردشگری ماجولان بخش خورش‌رستم خلخال، باغات روستای نمهیل، روستای هدف گردشگری برندق، روستای هدف گردشگری کزج، روستای هدف گردشگری خوجین و منطقه حفاظت شده کوه آق‌داغ (سیمای شهرستان‌های اردبیل در سال۱۳۹۲، معاونت هماهنگی برنامه و بودجه، ص ۷۱).

(رود قزل‌اوزن) قسمت جنوبی حوضه آبریز خزر شامل حوزه قزل‌اوزن می‌باشد که کوه های بزقوش، جنوب شرقی سهند و تالش را در برمی‌گیرد. در این قسمت نیز که منطقه نسبتاً وسیعی از جنوب استان اردبیل یعنی شهرستان خلخال را تحت پوشش دارد، وجود کوه‌های مرتفع و برف‌گیر، جاری شدن رودهای پر آبی را سبب گشته است که از طریق شریان اصلی خود یعنی قزل‌اوزن از استان خارج شده و از طریق دره سفید‌رود به دریای خزر می‌ریزند. مساحت واقع شده در حوزه عمل استان اردبیل در حوزه آبریز قزل‌اوزن ۳۶۹۰ کیلومتر مربع می‌باشد (گزارش اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی استان اردبیل ، سال ۱۳۹۴،ص ۸).

(راه‌های ارتباطی موجود در خلخال) راه اصلی اردبیل به خلخال به طول ۱۲۰ کیلومتر راه آسفالته، هروآباد-اسالم به طول ۶۵ کیلومتر آسفالت درجه سه، هروآباد-هشجین (مرکز بخش خورش‌رستم) به طول ۴۹ کیلومتر (خلخال زر، ص۷۵)، راه ارتباطی خلخال ـ سرچم که به اتوبان بین‌المللی تبریز- زنجان وصل شده و به شبکه آزاد راه‌های سراسری کشور می‌پیوندد.

جمعیت کل شهرستان خلخال براساس سرشماری آبان ۱۳۹۵ به تعداد ۸۶۷۳۱ نفر بود که ۴۷۳۷۶ نفر از آن‌ها شهری و ۳۹۳۵۵ نفر نیز روستایی بودند. این تعداد جمعیت در ۲۶۷۷۹ خانوار زندگی می‌کردند (سالنامه آماری استان اردبیل، ۱۳۹۶، ص ۹۵).

(صنایع دستی) جاجیم بافی، گلیم بافی، قالی بافی، شال بافی، گیوه بافی، کلاه نمدی، لباس‌های محلی و سنتی و بافته‌های سنتی (سیمای شهرستان‌های اردبیل در سال۱۳۹۲، معاونت هماهنگی برنامه و بودجه، ص ۷۲).

(کشاورزی) بر اساس نتایج سرشماری کشاورزی سال ۱۳۹۲ سطح اراضی زیرکشت زراعی شهرستان خلخال ۲۹۴۰۵ هکتار بوده که این رقم معادل ۳۸/4 درصد کل اراضی زیر کشت زراعی استان می‌باشد. بر اساس نتایج سرشماری مذکور ۴۹۵۴ هکتار از اراضی زیر کشت زراعی این شهرستان به صورت آبی و ۲۴۴۵۱ هکتار به صورت دیم بوده است. در واقع شهرستان خلخال ۷۳/0 درصد سطح زیر کشت اراضی زراعی آبی استان و ۰۳/5 درصد اراضی زراعی زیر دیم را به خود اختصاص داده است. این شهرستان همچنین با ۵۳۲۴ هکتار اراضی زیر کشت محصولات باغی معادل ۰۹/ 17 درصد اراضی زیر کشت محصولات باغی استان را به خود اختصاص داده است.

در سال ۱۳۹۲ جمعیت دامی شهرستان خلخال در حدود ۱۶۸۴۳۶ راس بوده که این رقم معادل ۲۰/5 درصد از کل جمعیت دامی استان می‌باشد. این شهرستان در سال ۱۳۹۲ با تولید ۲۹۵۰۶۷ کیلوگرم عسل معادل ۸۹/4 درصد عسل تولید شده در استان را به خود اختصاص داده است (سیمای شهرستان‌های استان اردبیل ،۱۳۹۴، ص۸۰).

(کردهای خلخال) کرمانج (اکراد) ساکن منطقه خلخال به گروه بزرگی از کردها گفته می‌شود که به گویش کرمانجی سخن می‌گویند. به کرمانج‌ها (اکراد) کردهای شمال هم می‌گویند. حضور کردها در منطقه خلخال و تالش از زمان نادرشاه افشار آغاز شد. طوایفی از کردها که قبلاً طی یک سلسله تصمیم‌های سیاسی از غرب ایران به شمال خراسان کوچانده شده بودند در دوره نادرشاه از قوچان به خلخال کوچانده شدند تا با استقرار در حد فاصله مراتع بین شرق و غرب کوه‌های تالش، دیواره قومی جدیدی به وجود آورند و از بروز تنش و درگیری میان تالشان و ایلات شاهسون جلوگیری نمایند. کردهایی که از قوچان به خلخال و نواحی کوهستانی تالش کوچانده شدند از هفت طایفه تشکیل می‌شدند (کیانی، فرهنگ جغرافیای استان اردبیل، ص ۵۱۲).

با استناد به یافته‌های باستان شناسی، قدمت خلخال به چهار  هزار سال قبل بر می‌گردد. در کتاب‌های جغرافیایی و تاریخی، سده‌های دوم و سوم هجری، مورخان و جغرافیدانان از جمله در کتاب «حدود العالم من المشرق الی المغرب» درباره خلخال چنین  نوشته اند: خلخال از شهرهای کوچک و از توابع آذربایجان است. شهرستان خلخال به دلیل برخورداری از تنوع مختلف قومی و زبانی با وجود گویش‌های ترکی، تاتی و کردی از جالب‌ترین تنوع برخوردار است (سیمای شهرستان های استان اردبیل ،۱۳۹۴، ص۷۰).

(دین و مذهب) دین مردم این سامان اسلام و همه مسلمان هستند ( خلخال و مشاهیر، ص۲۴۱). آیت‌الله نوری همدانی و حسینعلی منتظری از تبعیدشدگان دوران شکل‌گیری انقلاب به خلخال بودند (درازی، پاورقی، ص۵۲۵).

(7 بهمن ۱۳۵۷ خلخال) روزنامه اطلاعات در ۸ بهمن ۱۳۵۷ از خلخال: «دیروز (28 صفر) در حالی که ده‌ها هزار تن از مردم خلخال و حومه در معیت آیت‌الله یکتائی راهپیمائی می‌کردند، ناگهان مامورین انتظامی به سوی آن‌ها آتش گشودند و اقدام به پرتاب گاز اشک‌آور نمودند. در نتیجه این تیراندازی‌ها یک نفر به نام مظفر عزیزی به شهادت رسید و ۲ تن دیگر به نام‌های ناصر نوعی (22 ساله) و اردشیر خاکی‌نژاد (20 ساله) بشدت مجروح شدند.

(مسجد قائمیه) مسجد قائمیه در خیابان الشریفی واقع و به نام مسجد حاج سیدمهدی معروف است که در سال ۱۲۸۸ قمری با سعی و کوشش وی که فردی عالم و فاضل و از سادات حسینی خلخال بود ساخته شد. راهپیمایی‌ها و تظاهرات بر علیه رژیم طاغوتی از این مسجد شروع می‌شد و به همین جهت بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به مسجد «قائمیه» مشهور گردید (نقیب، خلخال و مشاهیر، ص۲۸۸).

(دفاع مقدس) در تاریخ ۱۱/2/1360 که مصادف با روز کارگر، تعدادی از کشاورزان و اهالی خلخال جهت راهپیمایی در شهر حاضر شده بودند.  اولین رزمندگان از خلخال برای حضور در مناطق جنگی به اردبیل اعزام می‌شوند. این گروه در یک جمع ۴۲ نفره که افرادی از پارس‌آباد، اردبیل، سراب و ... در آن حضور داشتند یک هفته توسط شاپور برزگر (از فرماندهان اردبیلی دوران دفاع مقدس در لشکر ۳۱ عاشورا) در تپه‌های نزدیک اردبیل به خلخال (تپه‌های پیله سحران) آموزش‌های لازم را می‌بینند و عازم منطقه اهواز می‌شوند. آبان و آذر ۱۳۶۰ نیز نیروهای مردمی از خلخال عازم مناطق جنگی می‌شوند که اکثر آن‌ها تک‌تیرانداز و پیاده بودند. نصراله طاهری در سال ۱۳۶۱ به عنوان مسئول دسته از زیر مجموعه‌های گروهان حبیب بن مظاهر تیپ عاشورا بود که نیروهای بیشتری از خلخال در آن حضور داشته و اکثراً از پاسداران و بسیجی‌های خلخال بودند و در عملیات  والفجر مقدماتی حضور داشتند (نصراله طاهری، مصاحبه کننده حسن جلیلی، ۱۴ اردیبهشت ۱۳۹۸). نیروهای خلخال در دفاع مقدس اکثراً رزمندگان تخصصی بودند که از جمله آن‌ها می‌توان از دیده‌بانان تیپ عاشورا، نیروهای زرهی، گردان تخریب، مهندسی و بهداری سپاه نام برد (سید فتاح درستکار، مصاحبه کننده حسن جلیلی، ۲۶ آذر ۹۸).

( اعزام نیرو) بر اساس اسنادی که در اختیار نیروی انسانی بسیج سپاه شهرستان خلخال موجود است، ۱۶۴ بار اعزام نیرو از خلخال صورت گرفته و ۹۶۸۴ نفر در این اعزام‌ها در مناطق جنگی حضور یافته‌اند. این آمار مربوط به اعزام نیرو از طریق بسیج سپاه خلخال است هرچند به نظر می‌رسد تعداد رزمندگان خلخالی بیش از این آمار باشد (مسئول نیروی انسانی سپاه خلخال، مصاحبه کننده حسن جلیلی،  12/8/1399).

شهرستان خلخال ۳۶۲ شهید گلگون کفن، ۸۶۲ جانباز دلاور داشته و تعداد ۵۴ نفر از رزمندگان دوران دفاع مقدس این شهرستان از آزادگان سرافراز میهن اسلامی می‌باشند ( نامه شماره ۷۱۶۷۱۵/38 مورخه ۲۰/1/1401 شورای هماهنگی استان). شهرستان خلخال ۵۳ شهید دانش‌آموز و ۵ شهید فرهنگی دارد که مزار شهدا در داخل آرامستان شهر خلخال قرار دارد (فرجی رئیس بنیاد شهید و امور ایثارگران خلخال،  مصاحبه کننده حسن جلیلی ، ۱۸ اسفند ۹۷).

اواخر سال۱۳۶۰ و اوایل سال۱۳۶۱ درمانگاه سپاه خلخال راه‌اندازی شد که کارکنان آن هر بار حدود یک هفته بعد از عملیات جهت مداوای مجروحین شهرستان در خلخال حضور می‌یافتند. بعد از مدتی داروخانه‌ای نیز در بهداری سپاه خلخال شکل گرفت. پس از مدتی بخش‌های دندانپزشکی، مامایی و غیره نیز در این درمانگاه بوجود آمد. این بهداری از بدو تشکیل علاوه بر پرسنل سپاه به مردم عادی نیز ارائه خدمات می‌کرد (سید فتاح درستکار ، مصاحبه کننده حسن جلیلی، ۲۶ آذر ۹۸).

مزار ۵ تن از شهدای گمنام در حسینیه شهدا واقع شده است. داخل حسینیه در کنار مزار شهدای گمنام آثار شهدای شهرستان برای بازدید عموم و به صورت نمایشگاه دائمی قرار دارد. مزار شهید گمنام دیگری از شهدای عملیات خیبر در اسفند ۱۳۶۲ در شهر خلخال در محوطه حوزه علمیه جعفریه خلخال قرار دارد.

(منافقین) غائله باشگاه تربیت بدنی و آشوب در بیمارستان خلخال: اوایل سال ۱۳۵۹در جریان یک مسابقه ورزشی در باشگاه تربیت بدنی تختی خلخال درگیری بین طرفداران رخ می‌دهد که با ورود نیروهای سپاه جهت میانجی‌گری و دعوت مردم به آرامش افراد فرصت طلبی اسلحه دو نفر از نیروهای سپاه را می‌گیرند. در این میان بر اثر تیراندازی یکی از رهگذران به نام مرحمت فرهودی مورد اصابت گلوله قرار گرفته و فوت می‌کند  و جنازه به بیمارستان شهر منتقل می‌شود. اعضای گروهک‌ها بویژه فدائیان اکثریت در بیمارستان حاضر شده و از حادثه پیش آمده سوء استفاده کرده و ساعاتی آنجا را در اختیار خود می‌گیرند. این افراد قسمتی از خیابان را نیز می‌بندند که با ورود نیروهای ژاندارمری وقت و تعدای از نیروهای سپاه اردبیل افراد مسلح خلع سلاح می‌شوند و گروه‌ها متفرق می‌گردند (سیدقدیر غنی‌زاده، نصراله طاهری، مصاحبه‌کننده حسن جلیلی‌، 14 اردیبهشت ۱۳۹۸).

رمضان سال ۱۳۶۲ در جریان ورود تیم سپاه به محل چادرهای ییلاقات عشایر در منطقه روستای «دیلمده» و تحقیق درباره حضور منافقین، به علت تحریک مردم توسط گروهک‌ها، درگیری فیزیکی بین نیروها و مردم بوجود می‌آید و در این درگیری یکی از عشایر «هشتپر» جان خود را از دست می‌دهد (عارف شمشیری، مصاحبه‌کننده حسن جلیلی، ۱۴ اردیبهشت ۱۳۹۸).

(خانه تیمی منافقین در خلخال) سه نفر از اعضای منافقین از تهران وارد خلخال شده و نزدیکی ساختمان بسیج خانه‌ای را اجاره کرده بودند که با ورود نیروهایی از تهران بر اثر درگیری یکی از آن‌ها کشته شده و نفر بعدی که یک زن بود با نارنجک خود را منفجر کرده و نفر سوم نیز دستگیر می‌شود ( نصراله طاهری، مصاحبه‌کننده حسن جلیلی، ۱۴ اردیبهشت ۱۳۹۸).

(گروهک کومله در منطقه خلخال) در تاریخ ۲۸/5/1366 یک تیم از گروهک کومله از منطقه کیوی عبور کرده و وارد منطقه خلخال می‌شود که به دنبال آن تعدادی نیرو از تبریز و اردبیل در منطقه حضور می‌یابند. قبل از رسیدن نیروها به وسط ارتفاع توسط گروهک به رگبار بسته می‌شوند که دو نفر از نیروها به نام‌های محبتعلی کاظمی کرین و گل احمد ولیّی به شهادت می‌رسند (نصراله فاطمی‌نیا‌، مصاحبه‌کننده حسن جلیلی، ۱۴ اردیبهشت ۱۳۹۸).

مردم شهرستان خلخال همچون سایر هموطنان خود در ارسال کمک‌های لازم به مناطق جنگی و رزمندگان حاضر در جبهه‌ها اقلام متنوعی را اهدا و ارسال کرده‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به اقلام خوراکی، بهداشتی، لباس، میوه، حبوبات و سایر ملزومات مورد نیاز رزمندگان اشاره کرد که نمونه ای از آنها در اسناد ستاد پشتیبانی جنگ به شرح مندرج موجود است (آزمون اسماعیل، دستاوردهای جهاد کشاورزی شهرستان خلخال در هشت سال دفاع مقدس، به مناسبت چهملین سال هفته دفاع مقدس، ۱۳۹۹).

مآخذ:  نقیب، سیدمسعود، خلخال و مشاهیر، تبریز ۱۳۷۹ش؛ نقش ژئومورفولوژی در استقرار کانون‌های جمعیت و فعال شهرستان خلخال، فصلنامه علمی پژوهشی انجمن جغرافیایی ایران دوره جدید، سال نهم، شماره ۲۸، بهار ۱۳۹۰www.SID.ir  ؛ یاقوت، حموى بغدادى، معجم البلدان، جلد دوم، ترجمه فارسی، سازمان میراث فرهنگى کشور، تهران ١٣٨٣ نوبت چاپ: اول؛ بن خلف تبریزی، حسین، برهان قاطع، جلد دوم، به اهتمام دکتر محمد معین استاد دانشگاه تهران، فروردین ۱۳۴۲؛ سیمای شهرستان‌های استان اردبیل در سال ۱۳۹۲، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان اردبیل، زمستان ۱۳۹۴؛ گزارش اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی استان اردبیل، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان اردبیل، سال ۱۳۹۴، سالنامه آماری استان اردبیل، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان اردبیل ، ۱۳۹۶؛ صمدی، جاهد، خلخال زر، ضمیمه اشعار ترکی آذربایجانی و فارسی، انتشارات بلاغ خلخال، ۱۳۹۵ ؛  کیانی، داود، فرهنگ آبادی‌های خلخال، محقق اردبیلی‌، 1394؛ درازی، علی، تاریخ انقلاب اسلامی در اردبیل، سوره مهر، تهران، ۱۳۹۰ ؛  نامه شماره ۷۱۶۷۱۵/38 مورخه ۲۰/1/1401 شورای هماهنگی استان.