اصفهان، استان، شهرستان و شهری در مرکز ایران، اصفهان، استان،  این استان با مساحت ۱۰۷۰۲۹ کیلومترمربع، بین ۳۰ درجه و ۴۲ دقیقه تا ۳۴ درجه و ۲۷ دقیقه عرض شمالی و ۴۹ درجه و ۳۸ دقیقه تا ۵۵ درجه و ۳۲ دقیقه طول شرقی در بخش مرکزی ایران واقع‌شده است و از شمال به استان‌های مرکزی، قم و سمنان، از جنوب به استان‌های فارس و کهگیلویه و بویراحمد، از مشرق به استان‌های یزد و خراسان و از غرب به استان‌های لرستان و چهارمحال و بختیاری محدود می‌شود. شکل استان ازلحاظ گسترش در امتداد طول و عرض جغرافیایی به‌گونه‌ای است که میانگین طول آن ۵۳۲/۵ کیلومتر و عرض آن برابر با ۴۰۵ کیلومتر است (سالنامه آماری استان اصفهان ۱۳۹۵ش، ص ۲۳-35)

براساس آخرین تقسیمات کشوری، استان اصفهان دارای ۲۴ شهرستان، ۵۰ بخش، ۱۰۷ شهر و ۱۲۷ دهستان هست. جمعیت استان اصفهان طبق نتایج سرشماری نفوس و مسکن در ۱۳۹۵ش، برابربا ۵۱۲۰۸۵۰ نفر، شامل ۲۵۹۹۴۷۷ نفر مرد و ۲۵۲۱۳۷۳ نفر زن بوده که در ۱۶۰۷۴۸۲ خانوار زندگی می‌کنند. جمعیت ساکن در نقاط شهری ۴۵۰۷۳۰۹ نفر و جمعیت روستایی و غیر ساکن ۶۱۳۵۴۱ نفر هست (سالنامه آماری استان اصفهان ۱۳۹۵ ش، ص ۴۰-47)

آب‌وهوای استان از نوع بیابانی است که وجود رشته‌کوه‌های زاگرس در قسمت غرب آن مانع نفوذ رطوبت به نواحی مرکزی و شرق استان می‌گردد. از طرفی وجود نواحی پست و کویری شرق استان هوای بخش وسیعی از آن را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد. متوسط بارش سالیانه استان  8/179 میلی‌متر است. تنوع رژیم حرارتی در استان تحت تأثیر مناطق کوهستانی و کویری و وزش بادهای غربی است به‌طوری‌که میانگین درجه حرارت سالانه در مناطق غرب و جنوب به حدود ۴ درجه سانتی‌گراد می‌رسد. در بین مناطق استان، چوپانان با میانگین دمای سالانه ۵/21 درجه سانتی‌گراد گرم‌ترین و فریدون‌شهر با دمای میانگین سالانه ۸/10 درجه سانتی‌گراد سردترین منطقه استان اصفهان است (سالنامه آماری استان اصفهان ۱۳۹۵ ش، ص ۳۰)

چندین رودخانه ازجمله رودخانه‌های ماربر در سمیرم، مرغاب نجف‌آباد، گلپایگان و غیره در سطح استان جریان دارد اما یکی از بزرگ‌ترین رودخانه‌های داخلی فلات مرکزی ایران زاینده‌رود است که از ارتفاعات زردکوه بختیاری سرچشمه گرفته است و سپس با جهت غرب به جنوب شرق استان، به تالاب گاوخونی واقع در شهر اصفهان می‌ریزد و نقش بسزایی در طراوت و شادابی و سرسبزی محیط شهرهای هم‌جوار به‌ویژه ازنظر محیط‌زیست و اقتصادی ایفا می‌کند (اداره‌کل امور اقتصادی و دارایی استان اصفهان، معرفی استان).

اصفهان، شهرستان.  این شهرستان به مرکزیت شهر اصفهان دارای ۱۵۷۰۶ مترمربع مساحت و ۸/14 درصد از مساحت کل استان را تشکیل می‌دهد و دارای ۶ بخش و ۱۴ شهر است و با داشتن آب‌وهوایی معتدل و خاک حاصل‌خیز و عبور رودخانه زاینده‌رود از بین شهر‌های آن، از دیرباز از مهم‌ترین مراکز شهرنشینی در فلات مرکزی ایران موردتوجه بوده است جمعیت شهرستان اصفهان طبق نتایج سرشماری نفوس و مسکن در ۱۳۹۵ش، برابر با ۲۲۴۳۲۴۹ نفر است که جمعیت ساکن در نقاط شهری ۲۱۱۲۷۶۷ نفر و جمعیت روستایی و غیر ساکن ۱۳۰۴۸۲ نفر هست (سالنامه آماری استان اصفهان ۱۳۹۵ ش، ص ۴۰-47)

برای بررسی نقش شهرستان اصفهان در انقلاب اسلامی و هشت‌سال دفاع مقدس به هر ۶ بخش و ۱۴ شهر این شهرستان به‌صورت مجزا پرداخته می‌شود.

اصفهان، شهر.  این شهر در فاصله ۴۲۴ کیلومتری جنوب تهران بر روی آبرفت زاینده‌رود بناشده است و با طول جغرافیایی ۵۱ درجه و ۳۹ دقیقه و ۴۰ ثانیه شرقی و عرض جغرافیایی ۳۲ درجه و ۳۸ دقیقه و ۳۰ ثانیه شمالی بعداز تهران و مشهد، سومین شهر بزرگ ایران است. جمعیت این شهر طبق نتایج سرشماری نفوس و مسکن در ۱۳۹۵ش، برابر با ۱۹۶۱۲۶۰ نفر است (آمارنامه شهر اصفهان، ۱۳۹۸ش). ارتفاع آن از سطح دریا ۱۵۷۵ متر و با داشتن آب‌وهوایی معتدل و خاک حاصل‌خیز و عبور رودخانه زاینده‌رود از درون شهر، از دیرباز از مهم‌ترین مراکز شهرنشینی در فلات مرکزی ایران موردتوجه بوده است (شهرداری اصفهان، ص ۶ معرفی شهر).

آثار معماری ارزشمندی که از ادوار مختلف تاریخ اصفهان برجای‌مانده است، در زمره عالی‌ترین و کم‌نظیرترین آفرینش‌های جهان به‌شمار می‌روند. رمز و راز شکوه جاودانه فرهنگ و تمدن اصفهان را از یک‌سو باید در پیشینه تاریخی و خلق آثار شگفت‌انگیز معماری و شهرسازی و نیز هنرهای زیبایی جستجو کرد که هر یک از آن‌ها همچون فانوسی در گذرگاه تاریخ این مرزوبوم می‌درخشیده است و هیچ‌گاه در برابر تندباد حوادث تاریخی خاموش نشده‌اند و از سوی دیگر این‌چنین اعتلای ماندگاری را باید مولود مساعدبودن موقعیت تاریخی، اقلیمی و فرهنگی خطه پهناور استان اصفهان دانست (اداره‌کل امور اقتصادی و دارایی استان اصفهان، معرفی استان).

شهر اصفهان از معدود مراکز باستان‌شناسی ارزشمند جهانی است که بسیاری از آثار باستانی آن در فهرست آثار تمدن بشری در یونسکو به‌ثبت رسیده است ... اهمیت اصفهان به‌اندازه‌ای است که در اکثر دانشنامه‌های بزرگ جهان، مدخلی به آن اختصاص‌یافته است و سفرنامه‌هایی از محاسن و شکوه ظاهری و باطنی آن از پژوهندگانی چون تاورنیه، شاردن و ... به‌نگارش درآمده است و مظاهر تمدن آن همانند سبک معماری، مکتب فلسفی و منهج فقهی آن چشمگیر است (اداره‌کل امور اقتصادی و دارایی استان اصفهان، معرفی استان).

در دوران ساسانیان در محل اصفهان کنونی به‌دستور یزدگرد اول، یک پادگان نظامیِ احتیاطی برای آموزش و اعزام نیروی کمکی احداث گردید. این مراکز دارای نیروی ثابت بوده است و فقط سپاهان برای تعلیم و اعزامِ نیروی کمکی پیش‌بینی‌شده بود. اصفهان کنونی در قدیم (جی) نام داشت (هنرفر، ص ۱۰).

در ۱۹ هجری قمری، اصفهان بدون جنگ و خون‌ریزی و با انعقاد یک صلح‌نامه به‌دست سپاهیان اسلام افتاد و جزئی از سرزمین وسیعی شد که اسلام بر آن حکومت می‌کرد. در دورۀ ۳۰۰ ساله پس‌ازآن، این شهر اغلب دست‌به‌دست می‌شد. در قرن پنجم هجری در دوران سلجوقیان پایتخت امپراتوری وسیعی شد که یک مرز آن رود سیحون و مرز دیگرش سواحل شرقی دریای مدیترانه بود. ناصرخسرو قبادیانی در ۸ صفر ۴۴۴ ق، دو سال پس‌از حمله ویرانگرِ طغرل سلجوقی، وارد اصفهان شد. در هنگامِ ورودِ وی به شهر، شهر دوباره ساخته ‌شده بود و بهبودِ نسبی یافته بود. وی درباره اصفهان چنین می‌گوید: «اصفهان شهری است بر هامون نهاده، آب‌وهوایی خوش دارد و هر جا که ده گز چاه فروبرند، آبی سرد و خوش بیرون آید و شهر دیواری حصین بلند دارد. در شهر جوی‌های آب روان و بناهای نیکو و مرتفع و در میان شهر مسجد آدینه بزرگ نیکو و بارویِ شهر را گفتند سه فرسنگ و نیم است» (سیاقی، ص ۷۶).

هرچند در ۷۸۹ ق غارت وحشیانۀ شهر به‌دست تیمورِ لنگ و قتل‌عام ساکنان آن، اصفهان را به وضع اَسَف‌باری دچار نمود ولی حکمرانان صفوی در قرن ۱۰ ق، اصفهان را مرکز مهم تجارت فرهنگ و صنعت نمودند و در اوایل قرن ۱۱ (1006 ق) پایتخت شاه‌عباس از قزوین به اصفهان انتقال یافت و قریب یک قرن و نیم، این‌شهر پایتخت سلسلۀ صفویه بوده است و از شهرت جهانی برخوردار شد. اصفهان در روزگار شاه‌عباس اول تا مرگ شاه‌عباس دوم، برتر از همه شهرهای خاورزمین بوده است. در آن روزگار، با افزوده شدن کوی‌های: (محلات) چهارگانه (عباس‌آباد، جلفا، گبرآباد و اسپهان) نمای پایتخت صفوی از قسطنطنیه هم بزرگ‌تر بود (شاردن، ص ۴۸). پس‌از هجوم سخت و وحشیانه محمود افغان به اصفهان و قتل‌عام مردم و سرنگونی شاه‌سلطان‌ حسین صفوی، اصفهان دیگر مرکزیت خود را از دست داد. با روی کارآمدن سلسلۀ قاجاریه و حاکمیت ظل‌السلطان بر اصفهان، بسیاری از آثار به‌جامانده از دوران صفویه به‌دست این حاکم ظالم یا نابود شد و یا به فروش رفت ؛به‌طوری‌که امروزه نام آن‌ها را تنها در میان کتاب‌ها می‌توان یافت کرد (معیری، ص ۲۲۵).

هم‌اکنون اصفهان از مراکز مهم صنعتی و تجاری ایران است که به‌دلیل وجود آثار تاریخی و باستانی بسیار و فضاهای طبیعی فراوان موردتوجه هم‌وطنان و جهان‌گردان قرار دارد (زنده‌دل، ص ۳۲–۳۳).

اصفهان و انقلاب اسلامی: با قیام‌ امام‌خمینی (ره) در ۱۳۴۲ ش علمای اصفهان به‌طورجدی وارد عرصه‌ مبارزه‌ شدند. آیت‌اللّه خادمی به‌همراه‌ آیت‌اللّه منتظری و حاج‌ سید احمد فقیه‌‌امامی، از مبلغان‌ مرجعیت‌ امام‌خمینی (ره) در منطقه‌ اصفهان‌ بودند. آیت‌اللّه خادمی در زمان‌ مبارزه‌ امام‌ با رژیم‌ طاغوت، در رأس‌ هستۀ مرکزی مبارزات‌ مذهبی اصفهان‌، مسائل‌ و مبارزات‌ مردم‌ را بررسی می‌کرد. اعضای هستۀ‌ مرکزی را حاج‌ عباس‌ انصاری، حاج‌آقا رضا کلاهدوزان‌، مهندس‌ میرمحمدصادقی، حاج‌ علی تابش‌، حاج‌ تقی هسته‌ای، گلبیدی و حسن‌ حداد تشکیل‌ می‌دادند که‌ به‌طور هفتگی جلسات‌ خود را برگزار می‌کردند. پس‌از دستگیری امام‌خمینی (ره) در‌ 1342 ش، این‌‌هسته‌ تصمیم‌ گرفت‌ به‌ اجتماع‌ اعتراض‌آمیز در اصفهان‌ دست‌ زند. در اولین محرم پس‌از تبعید امام ‌خمینی (ره) که مصادف با دومین سالگرد شهادت مردم در پانزده خرداد  1342 بود، آیت‌اللّه خادمی با حمایت مردم اصفهان مراسم پرشوری در دهه‌ اول محرم به‌ویژه روزهای تاسوعا و عاشورا برگزار کردند؛ اما کنترل دقیق و فراگیر عوامل امنیتی و انتظامی اجازه‌ تحرک سیاسی فراوانی را به مردم نداد. (مرکز اسناد انقلاب اسلامی)

مبارزه با رژیم طاغوت، محدود به شهرستان‌های استان اصفهان نبود و در میان عشایر هم مبارزه صورت می‌گرفت. در ۱۳۴۲ ش، مبارزه عشایر کهگیلویه و بویراحمد در منطقه سمیرم اصفهان با رژیم پهلوی بود که با سرکوب خشن و خونین عشایر به‌پایان آمد. مهم‌ترین و کوبنده‌ترین و درعین‌حال خونین‌ترین بخش آن مبارزه را طایفه جلیل از ایل بویراحمد صورت داده بود. رئیس آن طایفه، ملا غلامحسین سیاهپور، هنگامی‌که پی برد علمای دین با برنامه‌های رژیم مخالف‏اند، آشکارا اعلام داشت که از همراهی با خوانین در مبارزه با رژیم می‌پرهیزد؛ اما به‌دستور علما مبارزه را بر خود واجب می‌داند. بدین‌گونه بود که او به‌طور مستقل به‌مبارزه برخاست و حماسه گجستان را آفرید اما درنهایت با شدیدترین حملات رژیم پهلوی مواجه شد و درنهایت اعدام شد. همچنین ۲۰ خرداد ۱۳۴۲ روزنامه‌ها از اعدام عبداللّه ضرغام‌پور، یکی از عوامل اتفاقات، خبر دادند (مرکز اسناد انقلاب اسلامی کد خبر: ۶۷۳۳ تاریخ انتشار: ۱۳۹۹/۱۲/۲۰)

از اوایل ۱۳۵۷ ش نهضت اسلامی شتابی بیش ‌ازپیش پیدا کرد و بیشتر حجم تظاهرات مردمی و مخالفت با حکومت محمدرضا پهلوی (حک: ۱۳۱۹- 1357ش) در شهر اصفهان بود؛ ولی هم‌زمان تظاهرات و اعتراضاتی در سایر شهرهای استان به‌وجود آمد. اربعین شهدای تبریز در ۹ فروردین ۱۳۵۷ در مسجدحکیم در شهر اصفهان و مرکز استان با حضور چندین هزار نفر تشکیل شد و پس‌ازآن در خیابان‌های مرکزی شهر تظاهرات گسترده‌ای صورت گرفت و ده‌ها نفر دستگیر شدند. در همین‌زمان در سایر شهرهای استان تظاهراتی صورت می‌گرفت ازجمله در ۷ مهر ۱۳۵۷ شهربانی کاشان گزارش داد که در ساعت ۹ صبح روز پنج‌شنبه ۶ مهر ۱۳۵۷ مطابق با روز شهادت حضرت امام جعفر صادق (ع)، مردم در منزل آیت‌اللّه‌ العظمی حاج آقا رضا مدنی کاشانی برای عزاداری جمع شدند و این جمعیت که تقریباً یک هزار نفر بودند، شعارهایی در مورد آیت‌اللّه خمینی (ره) و شعارهای ضد میهنی از قبیل «مرگ بر این حکومت یزیدی»، «ما خواهان استقلال، آزادی، حکومت اسلامی هستیم» می‌دادند (مرکز اسناد انقلاب اسلامی)

در روستاهای کوچک نیز خیزش‌های مردمی فراوانی دیده می‌شد و سوابق روستائیان در انقلاب اسلامی، نشان‌دهنده همراهی و همگامی آن‌ها با نهضت اسلامی و امام‌خمینی (ره) است. شهرستان لنجان شش شهید والامقام را تقدیم نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران کرده‌اند (خبرگزاری صاحب نیوز). در شهر زواره‌ اردستان باتوجه‌به موقعیت فرهنگی و اجتماعی، موضوع مخالفت با حکومت عمق بیشتری ‌یافت و گروهی به ‌نام «پیشتازان اسلام» از طرفداران امام‌خمینی (ره) تشکیل شد که در روز عاشورا ضمن برپا سازی مراسم سینه‌زنی، اشعاری را با مضمون انقلابی می‌خواندند و اعلامیه و نوارهای ضد رژیم را در بین اهالی پخش می‌کردند و گزارش حاکی از آن است که ژاندارمری مأمور گردید از اقدامات آنان جلوگیری به‌عمل آورد (مرکز اسناد انقلاب اسلامی).

چهلمین روز شهادت شهدای ۱۷ شهریور تهران، فرصت مناسبی برای ابراز انزجار همگانی نسبت به رژیم پهلوی بود. در روز چهلم شهدای ۱۷ شهریور، اصفهان یکپارچه تعطیل شد و کلیه مدارس، بازار، مغازه‌ها، خیابان‌ها و دانشگاه‌های اصفهان دست به اعتصاب زدند. گزارشی از ساواک، از تعطیلی نود درصدی شهر اصفهان خبر داد. همین گزارش خبر از وقوع چند تظاهرات دیگر در بعضی از خیابان‌های شهر داده است. در همین رابطه شهربانی گزارش داد: امروز ۲۴مهر۱۳۵۷ کلیه مغازه‌ها و بازار به‌استثنای ارزاقی عمومی در شهرستان‌های نائین، نجف‌آباد، شهرضا، همایون‌شهر، گلپایگان بسته بوده است (مرکز اسناد انقلاب اسلامی، کد خبر: ۳۵۰۸، تاریخ انتشار: ۰۹: ۰۷ - ۱۷ شهریور ۱۳۹۷)

در خرداد  1357ش، آیت‌اللّه طاهری از تبعید آزاد شد و مورد استقبال مردم از ۱۰ کیلومتری بیرون شهر اصفهان تا محله حسین‌آباد قرارگرفت . روز جمعه ۶مرداد۱۳۵۷ انبوه نمازگزاران در مسجد مصلی حاضر شدند. خطبه‌های این روز که توسط آیت‌اللّه طاهری خوانده شد، در مورد حکومت اسلامی و نفی حکومت شاه و اعتراض به کشتار رژیم در شهرهای دیگر بود. بعدازظهر همان‌روز به مناسبت تجلیل از شهدای مشهد و رفسنجان، مراسمی در مسجد سید اصفهان برگزار شد و به‌دنبال سخنان پرشور حجت‌الاسلام غفاری، مردم با شعار «مرگ بر شاه» و «درود بر خمینی(ره)» از مسجد به خیابان‌ها ریختند و با پلیس درگیر شدند. پس‌ازآن ساواکی‌ها به منزل امام‌جمعه هجوم آوردند و ایشان را دستگیر و به تهران اعزام می‌کنند. مردم خبردار می‌شوند و در خیابان حسین‌آباد اجتماع می‌کنند. خبر به‌سرعت به دانشگاه که نزدیک آن محل است و نیز حوزه علمیه و بازار و دیگر محله‌های شهر منتقل می‌شود. جمعیت انبوهی شروع به تظاهرات می‌کند. نیروهای رژیم به روی مردم شلیک می‌کنند و حدود ۱۰ نفر را مجروح و ۱ نفر را به‌شهادت می‌رسانند. هم‌زمان روحانیون و جمعی از مردم معترض از مدرسه صدرِ بازار به‌طرف منزل مرحوم آیت‌اللّه خادمی حرکت می‌کنند و پس‌از گزارش ماوقع به ایشان، قرار می‌شود برای اعتراض تحصن کنند. مردم بیشتری از بین راه به آنان می‌پیوندند و بعدازظهر روز سه‌شنبه ۱۰ مرداد تحصن تاریخی اصفهان آغاز می‌شود. از گوشه و کنار شهر و حومه و شهرهای اطراف، سیل مردم به منزل آیت‌اللّه خادمی سرازیر می‌شوند. از فردای شروع تحصن، در منزل و کوچه‌های اطراف بلندگو نصب می‌شود. تحصن که با خواسته اولیه‌ آزادی آیت‌اللّه طاهری برپاشده بود، به‌سرعت به مرکز نشر آگاهی‌ها و افشای جنایت‌های شاه تبدیل می‌شود. از سوی دیگر توسط افراد خیّر پذیرائی از اقامت‌کنندگان تدارک دیده می‌شود (مرکز اسناد انقلاب اسلامی). از نکات جالب این تحصن آنکه جوانان انقلابی شبانگاهان از منزل آیت‌اللّه خادمی حرکت‌کردند و رستوران آمریکایی‌ها در هتل پل را به آتش کشیدند؛ سینما شهر فرهنگ که مرکز پخش فاسدترین فیلم‌ها بود و همچنین ده‌ها بانک و مرکز فساد و مشروب‌خواری را به آتش کشیدند و باز به محل تحصن برمی‌گشتند. از خاطرات فراموش‌نشدنی این تحصن پیام حضرت امام (ره) از نجف به مردم اصفهان بود که به مقدار وسیعی در بین مردم پخش شد. در شب ۵ رمضان (19مرداد۱۳۵۷) عوامل سرکوب رژیم با سلاح‌های آتشین به محل تحصن حمله کردند اما مردم به‌مقاومت پرداختند و تا صبح چندین بار حملات سازمان‌یافته دژخیمان را خنثی کردند و آن‌ها را به‌عقب راندند. نیروهای رژیم علی‌رغم پرتاب مکرر گاز اشک‌آور و تیراندازی‌های پی‌درپی و گرفتن ۴ شهید و چندین مجروح از مردم، نتوانست به محل نزدیک شود. بالاخره صبح روز ۵ رمضان جمعیت متحصن، خود تصمیم گرفت محل تحصن را ترک کند و در سطح شهر توزیع و از نقاط مختلف به رژیم پوسیده پهلوی ضربه بزند. عصر این روز در اصفهان حکومت‌نظامی برقرار شد. با برقراری حکومت اسلامی که برای اولین‌بار انجام می‌گرفت، عمر دوره عوام‌فریبی رژیم آمریکاییِ شاه به‌سرآمد و مبارزات مردم وارد مرحله جدیدی شد. واقعه شب و روز ۵ رمضان در مجموع ۱۰ شهید و حدود ۱۰۰ مجروح تقدیم انقلاب کرد (مرکز اسناد انقلاب اسلامی).

«روز ۲۲ بهمن، ازجمله مهم‌ترین اقدامات انقلابیون، تسخیر مراکز مهم و رادیو و تلویزیون بود. این موضوع علاوه‌بر این‌که باعث کنترل اوضاع توسط انقلابیون ‌شد، روحیه مردم را نیز به‌شدت افزایش ‌داد. در مرحله‌ بعد به‌تمامی نیروها دستور داده شد که به حفاظت از مراکزی که شناسایی کرده‌اند بپردازند. درواقع تقسیم‌بندی بین نیروها انجام شد؛ طوری‌که یادم هست حجت‌الاسلام اژه‌ای به‌اتفاق شخصی که به «پدر» معروف است، مسئولیت اداره و کنترل شهربانی اصفهان و کل کلانتری‌ها را به عهده گرفتند و توانستند منزل مرحوم آیت‌اللّه حسین خادمی و آیت‌اللّه مدیری که مرکز تجمع نیروهای مردمی و انقلابی بود را تحت کنترل و پوشش درآوردند. البته این منازل علاوه‌بر این‌که محل تجمع نیروهای مردمی و انقلابی بود، درعین‌حال مرکز جمع‌آوری سلاح و مهمات و اطلاعات هم بود (مرکز اسناد انقلاب اسلامی، خاطرات حجت‌الاسلام احمد سالک).

اصفهان در مبارزه با ضد انقلاب مسلح (استان کردستان): در روزهایی که مردم با پیروزی انقلاب اسلامی شادمان و در تلاش برای استقرار انقلاب و نظام جمهوری اسلامی هستند، ضد انقلابِ هدایت و حمایت‌شده ازسوی آمریکا و عواملش در سفارت آن‌ها در تهران، برای سرکوب انقلاب اسلامی و جلوگیری از استقرار آن پس‌از پیروزی در سیستان و بلوچستان و خوزستان به ‌نام‌های «خلق بلوچ» و «خلق عرب» توطئه به راه انداختند و در شمال شرق و شمال غرب کشور به ‌نام «خلق ترکمن» و «خلق کرد» آشوب و فتنه بزرگی شکل دادند. (نصری، ص ۴۱۸) در استان کردستان، از محرومیت و فقر و تنگدستی در این مناطق استفاده کردند و با نفوذدادن گروهک‌های وابسته به بیگانگان تلاش کردند به ‌نام مردم بحران‌آفرینی کنند. در اینجا حضور و نقش سپاهیان و بسیجیان اصفهانی در کردستان که از پیشتازان انقلاب اسلامی بودند بسیار پراهمیت است. آنان با راه‌اندازی کمیته دفاع شهری و سپاه پاسداران و با حفاظت و حراست از نهال انقلاب اسلامی در برابر توطئه‌های گوناگون نقش مؤثری ایفا کردند و از اولین نیروهایی هستند که در مقابله با ضدانقلابِ موردحمایت استکبار به‌رهبری آمریکا به‌میدان آمدند. جنایت گروهک‌هایی همچون «حزب دموکرات کردستان» در شهر پاوه یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین جنایت‌های آن‌هاست که اصفهانِ شهیدپرور در مبارزه با این جنایتکاران در شهر پاوه، شهدا و جانبازانی را تقدیم کرده است. پاوه همان شهری است که از اسفند ۱۳۵۷، ضدانقلاب برای بحران‌آفرینی آن را انتخاب کرده بود. (نصری، ص ۴۴۵-494)

اصفهان در مبارزه با ضد انقلاب مسلح (استان سیستان و بلوچستان): سیستان و بلوچستان در جنوب شرق کشور با همسایگان و دریای عمان مرز آبی دارد و از موقعیت ژئوپلیتیک برخوردار است. از بحران‌هایی که جمهوری اسلامی از همان روزهای اول به آن دچار بود، بحران در استان‌های مرزی بود و بایستی برای امنیت مردم و ایجاد شرایطی که جمهوری اسلامی می‌توانست استقرار یابد و پاسخگوی نیازها و مطالبات مردم باشد، این مناطق با سرکوب ضدانقلاب آرام می‌شد؛ بنابراین جوانانی از همه ایران و به‌خصوص اصفهان، برای خدمت به مردم و ایستادگی در برابر دشمن به این مناطق رفتند تا نگذارند عده‌ای به ‌نام خلق عرب و خلق بلوچ به این مردم محروم و مظلوم ظلم کنند. (نصری، ص ۳۵۶-360)

روحیه انقلابی و مدریت جهادی در پاسداران و بسیجیان اصفهانی ازآنجا آشکار می‌شود که درراه حفظ نظام جمهوری اسلامی، برقراری امنیت و حمایت از مردم مظلوم و محروم سیستان و بلوچستان، جان خود را تقدیم حضرت دوست کردند و خون خود را عاشورایی هدیه کردند. برای اثبات و ارائه سند در ادعای فوق، باید بدانیم پاسداران و بسیجیان اصفهانی، در جهاد امنیتی و درگیری با اشرار و عوامل آن‌ها در استان سیستان و بلوچستان بارها به شهادت رسیده‌اند؛ ازجمله این خبر و گزارش: «سپاه پاسداران انقلاب اسلامی سیستان و بلوچستان، اسامی ۱۰ پاسدار شهیدی را که در برخورد با ضد انقلاب در جاده راسک –بلوچستان به‌درجه شهادت نائل شده‌اند به این شهر اعلام کرد:

1-بهمن مرادی ۲- عباسعلی کشاورز ۳-محمدرضا ماهوش ۴-اکبر عمرانی ۵-اکبر شرافت ۶-اکبر رجبی ۷- محمد رضا مرادی ۸- امیر جهانی‌شب ۹-حسین شکاری ۱۰-زارع

7 نفر اول از اهالی اصفهان و روستاهای ده‌نو و مبارکه این شهرستان هستند، ۲ نفر بعدی از اهالی تهران و آخرین نفر شهید زارع اهل یزد و مقیم خاش بوده است» (نصری، ص ۳۶۱).

یکی از اقدامات رزمندگان اصفهانی در این استان مبارزه با سران اشرار و کسانی بود که امنیت مردم مظلوم و محروم این استان را گرفته‌ بودند و اجازه رشد و پیشرفت به آن‌ها نمی‌دادند. نیازهای استان محروم سیستان و بلوچستان به‌غیراز امنیتی و اقتصادی، نیاز فرهنگی و مبارزه با فقر فرهنگی مردم این استان است. نه‌تنها بسیجیان و سپاهیان اصفهانی در عرصه جهاد فرهنگی برای خدمت به این مستضعفان فرهنگی حضور داشتند، علما و روحانیون اصفهانی نیز فعال بودند. حجت‌الاسلام‌والمسلمین فیروزیان یکی از جهادگران فرهنگی و عمرانی و از مبارزان و مبلغان قبل و بعداز پیروزی انقلاب اسلامی در مناطق محروم بود که از اصفهان به استان‌های جنوبی و محروم کشور برای رساندن پیام اسلام و انقلاب اسلامی و خدمت به محرومان سفر می‌کرد. جهاد و شهادت برای تحقق امنیت مردم برای این است که مردم تحت ستم و ظلم این استان محروم، امکان عمران و آبادی و نجات از محرومیت را به‌خوبی ببینند. جوانان انقلابی اصفهان، بیش ‌از ۱۰۰۰ کیلومتر هجرت کردند تا به این مردم در این مهم کمک کنند. (نصری، ص ۳۶۲)

اصفهان و دفاع مقدس: نقش استان اصفهان در طول ۸ سال جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و همچنین مقابله با شرارت‌های مزدوران داخلی در کردستان بر کسی پوشیده نیست. نیروهای استان اصفهان از سر‌پل‌ ذهاب تا منطقه مرزی ایلام حضور مؤثر داشتند. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی استان اصفهان با تجهیز و اعزام دو لشکر و یک تیپ و گروه توپخانه در شهر اصفهان و ده‌ها تیپ از شهرستان‌های تابعه استان مانند: لشکر ۱۴ امام‌ حسین(ع)، لشکر ۸ نجف اشرف، تیپ ۴۴ قمر بنی‌هاشم(ع)، تیپ مهندسی ۴۰ صاحب‌الزمان(عج) و گروه توپخانه ۱۵ خرداد در جبهه‌های نبرد فعالیت داشته‌اند. نیروی زمینی ارتش با داشتن سه گروه‌ توپخانه، گردان موشکی و هوانیروز که در سطح استان اصفهان مستقر بودند مانند: گروه‌های ۴۴، ۵۵ توپخانه، پایگاه و مرکز آموزش هوانیروز و همچنین پایگاه هشتم نیروی هوایی به‌صورت مداوم در جبهه‌های نبرد حضور مستمر داشته‌اند. نقش نیروی انتظامی استان در اعزام نیرو و برقراری امنیت و نیز جهاد سازندگی استان اصفهان در راه‌سازی، ساخت مدارس، حمام و... نمایان بود که البته در این راه شهدای فراوانی تقدیم اسلام عزیز و میهن اسلامی کردند (صداوسیمای مرکز اصفهان).

تقدیم بیش ‌از ۲۴ هزار شهید و ۳۴۰۰ آزاده و ۵۰ هزار جانباز، سند و افتخار بزرگی است بر حضور چند صدهزارنفری مردان و زنان غیور استان اصفهان در انقلاب پرشکوه اسلامی و دفاع مقدس در قالب نیروهای مردمی بسیج، ارتش، سپاه، جهاد سازندگی، کمیته‌ انقلاب اسلامی، ژاندارمری، شهربانی، هوانیروز و... . تعداد ۱۴۰۰ شهید مفقودالاثر برگ زرین دیگری از ایثار مردم استان اصفهان است؛ همچنین تعداد ۱۵۰۰ شهید اصفهانی‌‌ نیز خارج از استان اصفهان مدفون هستند. تقدیم ۵۴۸۶ دانش‌آموز، ۵۴۳ طلبه و روحانی، ۲۱۴ معلم و فرهنگی، ۴۹۱ دانشجو، ۱۶۵ مهندس، ۱۰۸۶ ورزشکار، ۲۵ پزشک، ۱۸۸ شاعر و هنرمند، ۲۰ خبرنگار و رسانه‌ای، ۱۱۷ شهیده زن و ۹۰۰ کارمند شهید، گوشه‌ای از حماسه مردم اصفهان در دفاع مقدس است. یک‌ششم شهدای روحانی کشور و همچنین یک‌ششم شهدای دانش‌آموز کشور متعلق به استان اصفهان است. استان اصفهان دارای ۱۰۸۵ خانواده دو شهیدی، ۵۹ خانواده سه شهیدی، ۷ خانواده چهار شهیدی، ۳ خانواده پنج شهیدی و ۳ خانواده شش شهیدی است. همچنین ۵۶ شهید اصفهان خود پدر شهید بوده‌اند. جانبازان استان ازلحاظ پزشکی به چهار گروه جانبازان ضایعه نخاعی، ‌جانبازان شیمیایی، اعصاب و روان و قطع عضو یا ویژه تقسیم می‌شوند که بیش ‌از ۱۷۰۰ نفر از جانبازان را جانبازان ۷۰‌ درصدی تشکیل می‌دهند (شهر شهیدان خدا، ص شهدا).

از مجموع ۲۴ هزار شهید استان، نام بیش‌از ۴۰۰ تن از آنان در ردیف فرماندهان دفاع مقدس و همچنین پیشتازان نهضت امام خمینی (ره) قرار دارد ازجمله: آیت‌اللّه شهید دکتر محمدرضا بهشتی (رئیس دیوان عالی کشور و قوه قضاییه)، آیت‌اللّه شهید اشرفی اصفهانی (امام‌جمعه کرمانشاه) و حجج‌اسلام شهیدان: محمد منتظری، بهشتی‌نژاد، اژه‌ای، طباطبایی‌نژاد، میثمی (نماینده حضرت امام در قرارگاه خاتم‌الانبیاء(ص)) و امیران و سرداران و فرماندهان دفاع مقدس، شهیدان والامقام: حسین خرازی (فرمانده لشکر ۱۴ امام حسین(ع))، احمد کاظمی (فرمانده نیروی زمینی سپاه)، منصور وطن‌پور (فرمانده پایگاه هوانیروز)، ابراهیم همت (فرمانده لشکر ۲۷ محمد رسول‌اللّه(ص))، مصطفی ردانی‌پور (فرمانده سپاه صاحب‌الزمان(عج))، حسن اقارب‌پرست (معاون لشکر ۹۲ زرهی)، محمدعلی بختیاری (فرمانده پایگاه هوانیروز)، فریدون بختیاری (قائم‌مقام لشکر ۲۵ کربلا)، اصغر حاتمی (معاون لشکر ۲۸ کردستان)، حبیب‌اللّه خلیفه‌سلطان (فرمانده سپاه منطقه ۷ کشور)، شعبانعلی زینلی (جانشین فرمانده لشکر ۸ نجف اشرف)، اکبر آقابابایی (معاون عملیات نیروی قدس سپاه)، علی رضائیان (فرمانده قرارگاه حمزه(ع))، محمود شهبازی (فرمانده سپاه همدان و قائم‌مقام لشکر ۲۷)، غلامرضا صالحی (قائم‌مقام لشکر ۲۷)، قربانعلی عرب، علی موحددوست و علی قوچانی (معاونین لشکر ۱۴ امام حسین(ع))، سید محسن صفوی (فرمانده قرارگاه صراط‌المستقیم)، سید علی صفوی (معاون لشکر ۱۶ زرهی قزوین)، حسین قُجه‌ای (از فرماندهان لشکر ۲۷)، محمد قورچانی (معاون لشکر ۲۵ کربلا)، احمد کریمی (فرمانده لشکر ۱۷)، مسعود محوری (فرمانده قرارگاه نصر)، عباس کریمی (جانشین فرمانده لشکر ۲۷)، مجتبی کلاهدوزان (فرمانده منطقه ۹ کشور)، علی فارسی (فرمانده قرارگاه جهاد سازندگی) و ... (اسامی ذکرشده فوق، دارای مقاله در دانشنامه هستند)

یکی از شاخص‌ترین عوامل برتری استان اصفهان را در جنگ تحمیلی می‌توان حضور فرماندهان موفق و مؤثر اصفهانی در مراحل مختلف جنگ دانست به‌طوری‌که رزم‌آوران و دلاورانی نظیر شهید حسین خرازی و شهید احمد کاظمی با حضور در مناطق بحرانی جنگ، نقشی ویژه‌ در کسب موفقیت‌های مختلف توسط نیروهای مبارز و جان‌برکف انقلابی ایفا کردند. آنچه در پیروزی دفاع مقدس نباید نادیده گرفت، نقش مهم و اساسی نیروی هوایی و در رأس آن نیروی هوایی اصفهان با شهیدانی مانند: شهید بابایی و شهید ستاری است، همچنین نقش جهاد سازندگی اصفهان در سال‌های اولیه‌ جنگ، زمانی که سپاه پاسداران آن‌چنان قدرتمند نبود تا تمام فعالیت‌هایی مهندسی جنگ را پوشش دهد، ویژه است (یادواره شهدای اصفهان).

اگر نقش استان‌های ایران در سال‌های دفاع مقدس را براساس تعداد شهدای آن بدانیم، استان اصفهان با تقدیم ۱ شهید به‌ازای هر ۱۴۴ نفر (مرد و زن)، به‌نسبت جمعیت نیز بیشترین شهید را تقدیم کرده است و در طول جنگ تحمیلی نقش اساسی در دفاع مقدس داشته است. روستای کوشکیچه، یکی از توابع بخش گرکن جنوبی شهرستان مبارکه، با جمعیت حدود ۱۲۰۰ نفر در ۵۰ کیلومتری جنوب اصفهان قرار دارد که شغل اغلب اهالی محل کشاورزی است. کوشکیچه در طول دفاع مقدس با تقدیم ۲۲ شهید گران‌قدر دِین خود را در دفاع و پاسداری از انقلاب اسلامی ادا نموده است که بالاترین آمار ایثارگری به‌نسبت جمعیت را در شهرستان مبارکه به‌خود اختصاص داده است. در طول دوران دفاع مقدس این روستا با داشتن جمعیتی در حدود ۵۰۰ نفر، بیش ‌از ۲۵۰ نفر رزمنده از این روستا به جبهه‌ها رفته‌اند. تمام آنچه از دفاع مقدس در یادها ماند، خاطره شهیدانی بود که با خون خود سبب زنده‌ماندن انقلاب شدند. چهره و نام شهدای اصفهان زبانزد خاص و عام در کشور است. (بنیاد شهید انقلاب اسلامی)

استان اصفهان برجسته‌ترین و خط‌شکن‌ترین یگان‌های رزم را در دوران دفاع مقدس داشته است که این به‌واسطه روحانیت پیشتازی است که در اصفهان بوده است. در جمع شهدای روحانی استان اصفهان، افرادی در حد فرمانده لشکر بوده‌اند و این سربلندی روحانیت در طول تاریخ خواهد بود. از شهدای روحانی که شناسایی شدند و پرونده آن‌ها کامل شده است ۳۷۸۷ نفر هستند. استان اصفهان با دارا بودن تعداد ۵۴۴ نفر بالاترین رتبه را دارد و هیچ شهری این رتبه را ندارد و در رتبه‌های بعد نجف‌آباد و کاشان و... قرار دارند (خبرگزاری ایمنا).

در گلستان شهدای اصفهان که در قبرستان تاریخی تخت پولاد اصفهان با قدمت ۱۲۰۰ ساله قرار دارد و بعداز قبرستان بقیع و وادی‌السلام، سومین قبرستان جهان اسلام است، سالانه بیش از ۵۰‌ مراسم مختلف معنوی و معرفتی برگزار می‌شود که میزبان خیل عظیم رهجویان شهدا است (صداوسیمای مرکز اصفهان).

در گلستان شهدای اصفهان تعداد ۷۴۴۷ شهید وجود دارد (غزالی اصفهانی، ص ۵-324)؛ همچنین تعداد ۱۵۰۰ شهید اصفهانی‌ نیز خارج از استان اصفهان مدفون هستند. وجود تعداد ۱۴۰۰ شهید جاویدالاثر، بیش از ۲۱۰۰ آزاده و ۳۴ هزار جانباز برگ زرین دیگری از ایثار مردم شهر اصفهان و سند و افتخار بزرگی است بر حضور چند صدهزارنفری مردان و زنان غیور شهر اصفهان در انقلاب پرشکوه اسلامی و دفاع مقدس در قالب نیروهای مردمی بسیج، ارتش، سپاه، جهاد سازندگی، کمیته انقلاب اسلامی ژاندارمری، شهربانی، هوانیروز و... که تحسین آیندگان را در پی خواهد داشت (شهر شهیدان خدا).

اصفهان تنها شهری است که ۳۳۰ شهید را در یک روز تشییع کرده است. در عملیات محرم ۷۵۰ شهید مربوط به شهر اصفهان بود؛ موضوع را با حاج حسین خرازی مطرح می‌کنند و درنهایت تصمیم گرفته شد، شهدا را در دو نوبت برای تشییع به اصفهان بفرستند. ۳۳۰ شهید در مرحله اول در روز سه‌شنبه ۲۵ آبان ۱۳۶۱ تشییع شدند که روز حماسه مردم بود و ۳ یا ۴ روز بعد ۲۲۰ شهید دیگر تشییع شدند و حماسه بزرگ آفریده شد (خبرگزاری تسنیم).

نقش صنعتگران شهرهای استان اصفهان در دفاع مقدس بسیار شاخص بوده است. این صنعتگران ازجان‌گذشته برای طراحی و ساخت ۱۴ کیلومتر پل شناور در عملیات خیبر وارد عمل شدند و نقشی بسزا در موفقیت این عملیات از خود باقی گذاشتند (خبرگزاری فارس).

درخصوص کمک‌های مردمی، استان اصفهان از استان‌های برتر در اسکان و پذیرایی از مهاجرین جنگ در کشور بوده است و کاروان‌های کمک‌رسانی به جبهه‌ها از همان ابتدای جنگ فعال شد و از اولین کاروان‌های کمک‌رسانی در کشور محسوب می‌شوند. در شهر اصفهان کاروان‌های «وحدت» و «شهید بهشتی» از پیشتازان عرصه کمک‌رسانی به جبهه‌ها بودند (ستاد کمک‌رسانی استان اصفهان).

در سطح استان اصفهان، تاکنون تعداد ۱۵۹ یادمان شهید گمنام احداث گردیده است ؛همچنین استان اصفهان دارای ۹۷۵ گلزار شهید است و گلزار شهدای تک مزاری، دو مزاری و سه مزاری در این استان وجود دارد و بزرگ‌ترین مزار شهیدان با بیش از هشت هزار شهید در شهرستان اصفهان واقع‌شده است. تاکنون ۸۵۰ هزار برگ سند زندگانی شهیدان استان شامل: وصیت‌نامه‌ها، دست‌نوشته‌ها و دفترچه خاطرات جمع‌آوری و به‌عنوان گنجینه‌ای ناب از شهدا در مرکز اسناد بنیاد شهید نگهداری می‌شود (خبرگزاری ایرنا ۱۸ اسفند ۱۳۹۷، کد خبر ۸۳۲۳۶۸۴۸).

اصفهان در کلام بزرگان: امام‌خمینی (ره): «شما در کجای دنیا می‌توانید جایی را مثل استان اصفهان پیدا کنید؟ همین چند روز پیش فقط در شهر اصفهان در حدود ۳۷۰ نفر را تشییع کردند» (پایگاه اطلاع‌رسانی شهر شهیدان خدا، ص آمار شهدا).

امام‌ خامنه‌ای (مدظله‌العالی): «حرف با اصفهان و اصفهانی زیاد است؛ لکن این دیدار به مناسبت بیست‌ و پنج آبان است؛ لذا من عرایضم را از اینجا شروع می‌کنم. بیست ‌و پنج آبان تا آخر آبان، از روزهایی است که نه‌فقط اصفهان بلکه کشور و تاریخ و معارف ما آن را نباید هرگز فراموش کند. در ۲۵ آبان ۱۳۶١ در یک روز اصفهانی‌ها حدود ۳۷۰ شهید را تشییع کردند؛ این چیز کوچکی نیست. حدود ۳۷۰ شهید در یک روز وارد اصفهان شدند و روی دست مردم تشییع شدند. شما جوان‌ها نبودید، آن روزها را ندیدید، آن حماسه و آن شور را ندیدید. چند روز بعد [هم] اینکه عرض می‌کنیم تا آخر آبان، چون شاید هنوز به سی‌ام آبان نرسیده بود، ۲۵۰ شهید دیگر را وارد اصفهان کردند؛ باز مردم تشییع کردند، روی دست گرفتند و بااستحکام، طاقت نشان دادند؛ خیلی طاقت می‌خواهد، خیلی ظرفیت می‌خواهد. ظرفیت روحی بالاتر است از ظرفیت جسمی و ظرفیت اجتماعی. اینکه مردم یک شهر بچه‌های خودشان را، جوان‌های خودشان را، آن‌هم بهترین جوان‌ها را، بر روی دستشان تشیع کنند و خم به ابرو نیاورند، خیلی مهم است. این‌ها را اگر در تاریخ نوشته بودند، در کتاب‌ها برای ما می‌خواندند، ما راحت باور نمی‌کردیم امّا به چشم خودمان دیدیم. چطور طاقت آوردند؟ در همان روز و فردای آن روزی که حدود ۳۷۰ شهید تشییع شدند، جوان‌ها صف کشیدند برای رفتن به جبهه و رفتند. دو لشکر قَدَر که در شهر اصفهان و شهرهای استان اصفهان بودند، لشکر امام‌ حسین(ع) و لشکر نجف، دوباره پُر شد از جمعیت جوان مؤمن و فداکار. نه پدر و مادرها مانع شدند، نه جوان‌ها تردید کردند. دوباره همان دو لشکر خط‌شکن که این ضایعه‌ سنگین بر آن‌ها واردشده بود، پُر شد. در عملیات محرّم بیشتر شهدا اصفهانی بودند؛ اصفهان این است. نباید بگذارید این فراموش بشود» (بیانات مقام معظم رهبری در ۲۶ آبان ۱۳۹۵).

مآخذ: اداره‌کل امور اقتصادی و دارایی استان اصفهان، آدرس سایت eform. mefa. ir برداشت ۲۸/12/1397، س ۱۴۳۰؛ استانداری اصفهان، آدرس سایت ostan-es. ir برداشت ۰۳/01/1399 ش، س ۱۶۳۰؛ پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار امام ‌خامنه‌ای farsi. khamenei. ir بیانات در دیدار مردم اصفهان، ۱۳۹۵/08/26؛ پایگاه اطلاع‌رسانی شهر شهیدان خدا، سایت http: //shohada-esf. ir/post آمار-شهدای-اصفهان، تاریخ ۲/3/1398 ش؛ خبرگزاری دفاع مقدس، ۲۷/12/1397 ش، سایت defapress. ir/fa/news؛ خبرگزاری صاحب‌نیوز، ۱۳/11/ 1395 ش، مصاحبه با فرماندار لنجان، کد خبر: ۶۲۵۳۶۰؛ شهرداری اصفهان، (1398 ش) سایت رسمی، آدرس سایت www. isfahan. ir برداشت ۰۲/01/98 س ۲۰۳۰؛ صداوسیمای مرکز اصفهان ۱۸/06/1394 ش، سخنرانی سردار مجتبی فدا جانشین فرمانده سپاه صاحب‌الزمان(عج) در گردهمایی و همایش بزرگ آزادگان عملیات خیبر در اصفهان؛ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، انقلاب اسلامی در اصفهان، www. irdc. ir؛ نصری، محسن، اصفهان دارالشهدا، انتشارات ستارگان درخشان، اصفهان، ۱۳۹۷ ش؛ فرهنگ اعلام شهدای اصفهان (1395 ش)، نشر شاهد، جلد اول؛ خبرگزاری دفاع مقدس، ۲۷/12/1397 ش، سایت defapress. ir/fa/news؛ خبرگزاری تسنیم، (۲۵ آبان ۱۳۹۳ - ۰۰: ۲۰)، مصاحبه با سید علی بنی‌لوحی؛ خبرگزاری صاحب‌نیوز، ۲۵/12/97، مصاحبه با حاجی‌صادقی جانشین نماینده ولی‌فقیه در سپاه؛ زنده‌دل، حسن و دستیاران، استان اصفهان، مجموعهٔ راهنمای جامع ایران‌گردی، تهران: نشر ایران‌گردان؛ سیاقی، دبیر (1386 ش)، سفرنامهٔ ناصرخسرو، انتشارت راه فردا؛ شاردن، (1345 ش) سفرنامه، برگردان: محمد عباسی، تهران، امیرکبیر ۱۳۴۵، پوشینه ۷، رویه ۴۹؛ غزالی اصفهانی، حسین، (1389 ش)، دانشنامه اسامی شهدای مدفون در گلستان شهدای اصفهان، واحد تحقیقات، ناشر مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان؛ هنرفر، لطف‌اللّه، (بهار ۱۳۷۳ ش) تصویری از اصفهان پیش‌از اسلام، اصفهان: ضمیمهٔ نشریه گسترش؛ معیری، دوستعلی (1361 ش) رجال عصر ناصری. تهران: نشر تاریخ ایران؛ پایگاه اطلاع‌رسانی شهر شهیدان خدا، سایت http: //shohada-esf. ir/post آمار-شهدای-اصفهان، تاریخ ۲/3/1398 ش؛ فرهنگ اعلام شهدای اصفهان (1395 ش)، نشر شاهد، جلداول