بردسکن، شهرستان و شهری در جنوب غرب استان خراسان رضوی.

شهرستان بردسکن: این شهرستان با وسعت ۳/7126 کیلومتر مربع در مختصات جغرافیای ۵۶ درجه و ۱۹ دقیقه تا ۵۸ درجه و ۱۴ دقیقه طول شرقی و ۳۴ درجه و ۵۰ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۳۵ دقیقه عرض شمالی قرار دارد (سازمان مدیریت...، سالنامه... ۱۳۹۵، ص ۳۰)؛ از شمال به شهرستان سبزوار، از جنوب به شهرستان‌های بشرویه، فردوس و طبس از استان خراسان جنوبی از مشرق به شهرستان خلیل‌آباد و کوه‌سرخ و از مغرب به شهرستان شاهرود از استان سمنان محدود و دارای سه بخش و شهر (مرکزی، انابد و شهرآباد)، 6 دهستان (کنارشهر، کوهپایه، درونه، صحرا، جلگه و شهرآباد) است (بختیاری، ص ۱۱۵).

به لحاظ توپوگرافی، کوه‌های بَغل باغ (بقل باغ)، پِتُوگوژ دارو، باغ‌دشت (بلندترین قله ۲۳۴۸ متر) در شمال، کمرسیاه و قلعه‌جوق در مشرق؛ کوه‌های زُوبَر (بلندترین قله ۱۸۵۰ متر)، چاه‌حیدر، چاه‌نمک، چشمه زاغ در شمال؛ کوه‌های آغُل کفتار، دل‌کن، کمرکاسه (یا کرم‌کَسه)، لاخ‌برقشی (برغشی)، قره‌سیاه‌چو (بلندترین قله ۲۱۳۱ متر)، سرهنگی و سفید در جنوب و کوه یخاب (بلندترین قله ۱۶۵۰ متر) در مغرب این شهرستان قرار دارد. یک‌رشته کوه نیز در مرکز شهرستان با جهت شمال شرقی‌ـجنوب غربی (بلندترین قله گُرتیجو یا گورتیجو ۱۰۹۷ متر) امتداد دارد. که دشت بردسکن بین این دو رشته‌کوه واقع شده است (دانشنامه...، جلد ۱، ص ۹۱۹) بخش اعظمی از اراضی این شهرستان نیز خشک و کویری است.

در شهرستان بردسکن رودخانه دائمی وجود ندارد اما چند رودخانه فصلی به نام‌های دهن‌قلعه، انابد (کال آسیاب)، ابراهیم‌آباد و رودخانه (کال) نوبهار در آن جاری است (اعلام جغرافیایی شهرستان‌های کاشمر، بردسکن و خلیل‌آباد، ص ۱۴). مهم‌ترین رودخانه، رود بردسکن است، این رودخانه از دامنه کوه ۲۱۱۵ متری بیجورد سرچشمه می‌گیرد، از شمال به جنوب جریان می‌یابد، در سر راه خود روستاهای بیجورد، حاجی‌آباد، کبودان و نظام‌آباد را مشروب می‌کند، وارد شهر بردسکن شده و پس از عبور از این شهر با رودخانه سیر تلاقی می‌کند و رودخانه شور منطقه بردسکن را به وجود می‌آورد. این رودخانه فصلی و کم آب و جریان‌های سیلابی آن تند و شدید است و سفره آب‌های زیرزمینی دشت بردسکن را تغذیه می‌کند (افشین، ص ۳۹۰)، سد دهن‌قلعه از نوع خاکی همگن و با گنجایش ۵۰۰ هزار متر مکعب در حال بهره‌برداری از دیگر منابع آبی این شهرستان است (سازمان جهاد...، ص ۱۸۵). همچنین ۳۶۰ حلقه چاه عمیق با دبی سالانه ۶/129 میلیون متر مکعب، ۸۴ دهانه چشمه با دبی سالانه ۷/3 میلیون متر مکعب و ۱۵۹ رشته قنات با دبی سالانه ۱۵۸ میلیون متر مکعب منابع آب زیرزمینی شهرستان را تشکیل می‌دهد (همان، ص ۱۸۶). نواحی شمالی بردسکن کوهستان و نواحی جنوبی آن جلگه‌ای است به همین سبب اختلاف دما در مناطق مختلف آن بسیار کم است. میانگین بارندگی سالانه ۱۵۰ میلی‌متر و آب‌وهوای آن به سبب نزدیکی با کویر خشک است. دمای مرکز شهرستان در تابستان به ۴۵ درجه سانتی‌گراد و در زمستان به ۵۰ درجه سانتی‌گراد می‌رسد (سازمان جغرافیایی...، ص ۱۲).

برابر آمار منتشر شده در سال ۱۳۹۴، وسعت منابع و اراضی طبیعی شهرستان بردسکن ۶۹۹۶۵۱ هکتار بود که از این میزان، ۴۴۱۲۱ هکتار جنگل‌های طبیعی، ۱۷۰۸۰ هکتار جنگل‌های دست کاشت،۱۰۵۴۶۰ هکتار بیشه و درختچه‌زار، ۱۷۱۶۶ هکتار مراتع نیمه‌متراکم، ۳۴۵۳۲۹ هکتار مراتع کم‌تراکم و بقیه ۱۷۰۴۹۵ هکتار پدیده‌های بیابانی فاقد پوشش گیاهی است (سازمان جهاد...، ص ۲۰۹)؛ آنغوزه به‌عنوان یکی از گیاهان مرتعی با خاصیت دارویی و میزان برداشت سالانه ۱۹۳۰ کیلوگرم از جمله گیاهان مرتعی با ارزش افزوده بالا در شهرستان بردسکن است (همان، ص ۲۱۰).

شاخص‌ترین گونه‌های گیاهی منطقه عبارت‌اند از: قیچ، گز، تاغ، زیره کوهی، فلفل بوته‌ای کوهی، کل‌پوره، بادرنج، آویشن، کاکوتی، گل زرد، بومادران، پرسیاوش، دم‌اسب، بارهنگ و پونه. همچنین گونه‌های شاخص جانوری منطقه بردسکن شامل پلنگ، گرگ، کفتار، روباه، گورخر ایرانی، گربه وحشی، قوچ و میش، کل و بز، آهو، جبیر و پرندگانی نظیر کبک، تیهو، هوبره، شاه بوف، دال، کرکس، کبوتر وحشی، باقرقره، قمری، زاغ بور یا زاغ ایرانی، انواع گنجشک‌سانان و انواع مار و مارمولک هستند. در مردادماه سال ۱۳۹۱ برای نخستین بار یوزپلنگ آسیایی در این منطقه مشاهده گردید. (پناهگاه...، بش).

در سال‌های ۱۳۵۵ و ۱۳۶۵ بردسکن یکی از بخش‌های شهرستان کاشمر محسوب می‌شد، در سال ۱۳۵۵، ۳۹۸۴۳ تَن جمعیت داشته، که ۶/49 درصد مرد و ۴/50 درصد زن بودند (مرکز...، سرشماری... ۱۳۵۵، ص ۵۹-60). برابر سرشماری عمومی نفوس و مسکن جمعیت بخش بردسکن در ۱۳۶۵ ش به ۵۶۶۹۸ تَن افزایش‌یافت که ۴۹/50 درصد مرد و ۵۱/49 درصد زن بوده است، همچنین ۸/18 درصد در شهر بردسکن تنها نقطه شهری این بخش و ۲/81 درصد هم ساکن نواحی روستایی بودند (مرکز...، سرشماری... ۱۳۶۵، ص ۱۵)؛ در سال ۱۳۷۴ بخش بردسکن از شهرستان کاشمر جدا شد و به شهرستان بردسکن ارتقاء یافت با توجه به تقسیمات جدید، جمعیت شهرستان در سال ۱۳۹۵ به ۷۵۶۳۱ تَن افزایش‌یافته که از این شمار جمعیت ۷/50 درصد مرد و ۳/49 درصد زن هستند. ۴۸ درصد از جمعیت این شهرستان ساکن مناطق شهری و ۵۲ درصد ساکن مناطق روستایی بودند (سازمان مدیریت...، سالنامه... ۱۳۹۵، ص ۱۳۱-132)؛ از جمله مهم‌ترین ویژگی‌های جمعیتی، سکونت عشایر بلوچ و طوایف خانزائی و طاهری در این شهرستان است که به دامداری اشتغال دارند (رزم‌آرا، جلد ۹، ص ۵۲)؛ مردم شهرستان بردسکن شیعه دوازده‌امامی ‌هستند، نژادشان آریایی و طیف اصلی مردم این منطقه آریایی‌های پارت هستند. زبان آنان فارسی است، به لهجه خراسانی سخن می‌گویند و نسبت به دیگر گویش‌های زبان فارسی دست‌نخورده و بکر باقی‌مانده است (حسینی، ص ۱۸۱).

کشاورزی، صنعت و فعالیت‌های مرتبط با ساختمان مهم‌ترین فعالیت‌های اقتصادی در این شهرستان هستند (سازمان مدیریت...، سالنامه... ۱۳۹۱، ص ۱۵۱-154)، برداشت ۱۹۳۰ کیلوگرم آنغوزه از مراتع این شهرستان یکی شاخصه‌های بارز اقتصادی بردسکن است. مهم‌ترین صنایع‌دستی آن قالی و قالیچه‌بافی است. معادن این ناحیه مس، سرب و روی، طلا و نقره‌اند (روح‌بخش، ص ۶۰۰)؛ مهم‌ترین معادن سرب و روی و مس و قلع آن در اراضی ده تکنار، در ۲۸ کیلومتری ده زنگالو و ۶۱ کیلومتری شمال غربی شهر بردسکن قرار دارد و سنگ معادن آن به خارج صادر می‌شود. کانی‌سازی طلای بردسکن در فاصله ۱۶ کیلومتری شمال شهر بردسکن و ۴ کیلومتری شمال روستای کبودان قرار دارد و از جمله ظرفیت‌های ارزشمند اقتصادی این شهرستان محسوب می‌شود (هاشمی، ص ۶۹).

در شهرستان بردسکن ۱۰۷۸۴ بهره‌بردار کشاورزی در زمینه تولید انواع محصولات زراعی، باغی و در دو شیوه سنتی و مکانیزه به صورت آبی و دیم و با سطح زیر کشت سالانه ۲۲۷۲۲ هکتار از انواع محصولات فعالیت دارند (سازمان مدیریت...، سالنامه... ۱۳۹۶، ص ۲۲۳)؛ در این بین محصولاتی نظیر جو، زعفران، گندم، جو و ارزن علوفه‌ای) پنبه، هندوانه بذری، یونجه، کلزا و خربزه به ترتیب بیش‌ترین سطح زیر کشت و در بین محصولات باغی نیز به‌ترتیب، پسته، انار، انگور، انجیر و آلو بیش‌ترین سطح زیر کشت را دارند (سازمان جهاد...، ص ۱۳۲).

مهم‌ترین محورهای مواصلاتی این شهرستان عبارت‌اند از: محور بردسکن به خلیل‌آباد و کاشمر به طول ۴۳ کیلومتر، محور بردسکن به سبزوار به طول ۱۲۹ کیلومتر، محور بردسکن به فردوس به طول ۱۵۹ کیلومتر و محور بردسکن به بیارجمند به طول ۲۷۶ کیلومتر (محاسبه...، بش).

مقبره عبدل‌آباد، آب‌انبار سیدباقر، مسجد جامع کوشه، مناره فیروزآباد، برج علی‌آباد کشمر، رباط کبودان، قلعه شادی‌آب، آب‌انبار رکن‌آباد، قلعه رحمانیه، مسجد جامع سیف‌آباد، قلعه درونه و بادگیرهای باب‌الحکم مهم‌ترین آثار تاریخی در شهرستان بردسکن محسوب می‌شوند (اداره کل...، بش)؛ همچنین استاد شعر و مدیحه‌سرا غلام‌رضا حسن‌زاده، دکتر محمد صالحی و استاد سید مرتضی نوری خراسانی از جمله مشاهیر این شهرستان در عصر حاضر هستند (همان، بش).

شهر بردسکن: بردسکن از سه بخش «بر» به معنی میوه «دس» مخفف دست و «کن» به معنی چیدن است. مفهوم آن به محلی اطلاق می‌شده است که به علت دارا بودن میوه فراوان آن را می‌توان با دست چید (شناسنامه اجتماعی و فرهنگی شهرستان بردسکن، ص ۱).

نخستین منابع تاریخی که از بردسکن نام‌برده‌اند به حدود ۱۵۰ سال پیش می‌رسد. از منابع فارسی نخستین بار اعتمادالسلطنه از آن نام‌برده و آن را قصبه‌ای با ۴ هزار تَن جمعیت و منزل چهارم از راه طبس به نیشابور معرفی کرده است. همچنین مک گرگور که در اواخر سده ۱۳ قمری/19 میلادی از خراسان به‌سوی شمال غربی افغانستان درحرکت بوده، بردسکن را روستایی با آب خوب و آذوقه و راه هموار وصف کرده است (مک‌گرگور، ص ۱۹۵).

این شهر مرکز شهرستان بردسکن بوده و در مختصات ۵۷ درجه و ۵۷ دقیقه تا ۵۷ درجه ۵۸ دقیقه طول شرقی و ۳۴ درجه و ۱۴ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۱۶ دقیقه عرض شمالی و در شرق شهرستان بردسکن واقع‌شده است (نقشه...، بش).

مساحت کل شهر در محدوده طرح‌های جامع شهرداری نزدیک به ۵/8 کیلومترمربع را شامل می‌شود (محاسبه...، بش)

نزدیک‌ترین ارتفاع به شهر بردسکن ارتفاعات تپه‌ماهوری علی‌آباد با ارتفاع حدود ۱۱۰۰ متر از سطح دریا در غرب این شهر واقع‌شده است. گردنه بیجورد در مسیر بردسکن به سبزوار در حدود ۴۰ کیلومتری شمال شرقی این شهر واقع ‌شده است (نقشه...، بش).

آب‌وهوای شهر بردسکن تابعی از آب‌وهوای شهرستان بوده و به سبب نزدیکی با کویر خشک است.

رودخانه کال نوبهار تنها منبع آب سطحی این شهر محسوب می‌شود که آب آن فصلی بوده و از جنوب شهر عبور و به سمت کویر می‌رود. چندین رشته قنات آب کشاورزی و شرب این شهر را تأمین می‌کنند که از آن جمله می‌توان به قنوات کدو‎قند، سعدآباد و امیرآباد اشاره کرد (همان، بش).

جمعیت شهر بردسکن در سال ۱۳۵۵، ۵۰۵۸ تَن بود که از این شمار ۷/50 درصد مرد و ۳/49 درصد زن بودند (مرکز...، سرشماری... ۱۳۵۵، ص ۵۹). جمعیت این شهر در سال ۱۳۶۵، به ۱۰۶۹۱ تَن افزایش‌یافته که از این شمار ۸/51 درصد مرد و ۲/48 درصد نیز زن بودند (مرکز...، سرشماری... ۱۳۶۵، ص ۱۵). در سال ۱۳۹۵ نیز جمعیت شهر بردسکن به ۲۶۱۰۷ تَن افزایش‌یافته که از این شمار ۳/50 درصد مرد و ۷/49 درصد نیز زنان بودند (سازمان مدیریت...، سالنامه... ۱۳۹۵، ص ۱۳۱).

شهر بردسکن که نزدیک به ۱۱۷ روستا دارای سکنه و حدود ۲۴۸ مزرعه و مکان تابع را پیرامون خود دارد،(همان، ص ۶۴) به‌صورت بازار خرید نسبتاً مناسبی درآمده است و تعمیرگاه‌های فراوان وسایط نقلیه موتوری و در کنار آن بازار فروش لوازم جانبی و مایحتاج مردم منطقه، هرروز خیل گسترده‌ای از جمعیت شهرستان را به خود جذب می‌کند.

آب‌انبار سیدباقر از جمله آثار و بناهای تاریخی این شهر است که در مرکز بردسکن و در نزدیکی مسجد بازار این شهر قرار دارد. این بنا به همت مردی خیر و فاضل بنام سیدباقر موسوی ساخته ‌شده و به همین نام مشهور است بنای مذکور مربوط به دوره قاجار بوده که در تاریخ ۱۷ مرداد ۱۳۸۳ با شماره ثبت ۱۱۰۳۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است (اداره کل...، بش).

بردسکن در انقلاب اسلامی و دفاع مقدس: به دلیل نزدیکی شهر بردسکن به شهر کاشمر که مرکز شهرستان کاشمر در قبل از انقلاب اسلامی بود، کلیه فعالیت‌های انقلابی مردم در شهرستان بردسکن تابعی از فعالیت‌های برنامه‌ریزی‌شده در شهر کاشمر بوده و تمامی راهپیمایی‌ها و فعالیت‌های انقلابی در این شهر متمرکز بوده است (ر.ک: شهرستان کاشمر).

این شهرستان در دوران دفاع مقدس یکی از بخش‌های شهرستان کاشمر بوده و تنها مرکز جهاد سازندگی در مرکز بخش بردسکن، پایگاه‌ها و نواحی مقاومت بسیج مردمی در مرکز بخش و روستاهای بزرگ، مرکز جمع‌آوری کمک‌های مردمی هلال‌احمر و کمیته امداد در مرکز بخش بردسکن از جمله مراکز پشتیبانی مردمی در طی ۸ سال دوران دفاع مقدس بوده است (رک: شهرستان کاشمر).

در سطح این شهرستان یگان فعال استانی وجود ندارد و کلیه امور نظامی و انتظامی شهرستان در حوزه اختیارات نیروی انتظامی و نواحی مقاومت و پایگاه‌های بسیج شهرستان است.

آمار تفکیکی از اعزام‌ها برای این شهرستان در دوران دفاع مقدس در دست نیست (ر.ک: شهرستان کاشمر)

بر اساس آخرین آمار منتشر شده، شمار شهدای شهرستان بردسکن ۲۴۳ تَن، شمار جانبازان ۷۱۱ تَن و شمار آزادگان این شهرستان نیز ۴۳ تَن بوده است (بنیاد شهید...، بش)؛ شهدای شهرستان بردسکن در ۴۵ گلزار آرمیده‌اند. بیش‌ترین شمار شهدا در گلزار شهدای شهر بردسکن به شمار ۵۸ شهید دفن شده است. گلزار شهدای شهر انابد با ۱۷ شهید و روستای زیرک‌آباد با ۱۵ شهید پس از گلزار بردسکن، بیش‌ترین شهدا را در خود جای ‌داده‌اند (همان، بش).

شهرستان «بردسکن» میزبان پیکر مطهر ۹ شهید گمنام دفاع مقدس در گلزار شهدا، دانشگاه آزاد اسلامی، پارک حضرت ولی‌عصر(عج)، شهر انابد و شهرآباد است که دو یادمان شهدای گمنام در پارک شهر بردسکن ساخته و به بهره‌برداری رسیده است (برگزاری...، بش).

مآخذ:

اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی، شهرستان بردسکن، آثار تاریخی، ۱۳۹۸، درگاه میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان بردسکن، <bardaskan.razavichto.ir>، (28/02/1399)؛ استانداری خراسان رضوی، دفتر آمار و اطلاعات، سالنامه آماری استان خراسان رضوی ۱۳۹۱، مشهد: صیانت، ۱۳۹۳ش؛ همو، معاونت سیاسی، امنیتی و اجتماعی، دفتر امور اجتماعی و فرهنگی، شناسنامه اجتماعی و فرهنگی شهرستان بردسکن، مشهد: استانداری خراسان رضوی، ۱۳۹۷ش؛ افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران: وزارت نیرو، شرکت مهندسین مشاور جاماب، ۱۳۷۳ش؛ بختیاری، سعید، اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۹۳ش؛«برگزاری یادواره شهدای گمنام در بردسکن»، 30/05/1398، خبرگزاری دفاع مقدس، <https://defapress.ir>، (25/04/1399)؛ بنیاد شهید و امور ایثارگران خراسان رضوی، گزارش مورخ ۱۱/4/1398ش، بایگانی بنیاد شهید و امور ایثارگران خراسان رضوی؛ پناهگاه حیات وحش»، 1397، پایگاه خبری دیده‌بان محیط‌زیست و حیات‌ وحش ایرا،ن <www.iew.ir>، (20/05/1399)؛ توکلی خلیل‌آبادی، فریبا، اعلام جغرافیایی شهرستان‌های کاشمر، بردسکن و خلیل‌آباد، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، مشهد: دانشگاه آزاد اسلامی، ۱۳۸۶ش؛ حسینی، احمد، تاریخ بردسکن: با نگاهی ویژه به ترشیز قدیم، سبزوار: امید مهر، ۱۳۸۳ش؛ رزم‌آرا، حسنعلی، فرهنگ جغرافیایی ایران، جلد نهم، تهران: دایره جغرافیایی ستاد ارتش، ۱۳۲۹ش؛ روح‌بخش، پیام و همکاران، بررسی زمین‌شناسی، دگرسانی در گستره پی‌جویی دهن قلعه، شمال غربی بردسکن، مجله بلورشناسی و کانی‌شناسی ایران، سال هیجدهم، شماره ۴، زمستان ۱۳۸۹؛ سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور جمهوری اسلامی ایران: کاشمر، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۷۶ش؛ همو، نقشه ۱:۵۰۰۰۰، بردسکن، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۵ش؛ سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی، سالنامه آماری بخش کشاورزی استان خراسان رضوی ۱۳۹۴، مشهد: سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی، ۱۳۹۵ش؛ سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان خراسان رضوی، معاونت آمار و اطلاعات، سالنامه آماری خراسان رضوی، ۱۳۹۴، تهران: سازمان برنامه و بودجه کشور، ۱۳۹۵ش؛ «محاسبه فاصله شهرها، مسافت‌یاب راه‌های ایران»، 1398، درگاه اینترنتی باحساب، <www.bahesab.ir>، (15/02/1399)؛ مرکز آمار ایران، سالنامه آماری استان خراسان، تهران: مرکز آمار ایران، ۱۳۷۵ش؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن، ۱۳۵۵: استان خراسان، تهران: مرکز آمار ایران، ۱۳۵۹ش؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن، مهرماه ۱۳۶۵: نتایج تفصیلی شهرستان کاشمر، تهران: مرکز آمار ایران، ۱۳۶۵ش؛ همو، فرهنگ روستایی خراسان، تهران: مرکز آمار ایران، ۱۳۵۵ش؛ مک‌گرگور، س، م، شرح سفری به ایالت خراسان و شمال غربی افغانستان، ترجمه اسدالله توکلی طبسی، مشهد: آستان قدس رضوی، معاونت فرهنگی، ۱۳۶۸ش؛ هاشمی، مهدی [و دیگران]، «ژنزکانی‌سازی طلای در منطقه شمال بردسکن خراسان رضوی»، زمین و منابع، س ۳، ش ۲، تابستان ۱۳۸۹ش.

نویسنده: سید حسین موسوی عمادی