بینالود، شهرستانی در نیمه شمالی استان خراسان رضوی و دهستانی از توابع بخش سرولایت شهرستان نیشابور

شهرستان بینالود: این شهرستان با وسعت حدود ۱/1185 کیلومتر مربع حدود ۱ درصد مساحت استان (سازمان مدیریت...، سالنامه... ۱۳۹۵، ص۳۳) در مختصات جغرافیایی ۵۹ درجه و ۳ دقیقه تا ۵۹ درجه و ۳۵ دقیقه طول شرقی و ۳۶ درجه و ۵ دقیقه تا ۳۶ درجه و ۳۰ دقیقه عرض شمالی (همان، ص ۳۱-33 ) قرار دارد. از شمال به شهرستان چناران، از شرق و جنوب شرق به شهرستان مشهد، از غرب و جنوب غرب به شهرستان نیشابور محدود و دارای ۲ بخش طرقبه و شاندیز ، ۴ دهستان به نام‌های طرقبه، جاغرق، شاندیز ، اَبَرده و ۲ شهر طرقبه و شاندیز است (همان، ص ۳۵-39، 65).

رشته کوه بینالود با جهت شمال غرب-جنوب شرق بارزترین پدیده طبیعی سطح شهرستان است. شهرستان بینالود در دامنۀ شمالی این رشته کوه قرار دارد و قسمتی از محدوده شمال و شمال شرقی آن به دشت بزرگ مشهد و حوضه آبریز کشف رود متصل می‌گردد. ادامۀ حوضه آبریز رودخانه‌های زشک، شاندیز و کنگ و سایر سیلاب‌های جاری شده از ارتفاعات بینالود، اراضی آبرفتی با مخروط افکن‌ها و تراس‌های آبرفتی را تشکیل می‌دهد (بازوبندی و دیگران، ص ۱۴). میانگین ارتفاع شهرستان ۲۱۳۲ متر، حداکثر ارتفاع از سطح دریا ۳۰۵۹ متر در حوالی جاغرق و حداقل آن ۱۱۷۰ متر در حوضه سد طرق است (اداره کل...، بش) به دلیل واقع شدن بخشی از رشته کوه بینالود در سطح شهرستان، قله‌های متعددی در آن وجود دارد، از جمله کوه زنبورگاه (3028 متر)، چمن (2573 متر)، بازه حصار (2586 متر) در جنوب غربی زشک و کوه تیغ‌میان (2568 متر) در جنوب غربی کَنگ (ر.ک نقشه گلمکان)، کوه کمرسیاه (2544 متر) در غرب اَزغَد (ر.ک نقشه پیوه‌ژن) و کوه رزحیدر (2845متر) در جنوب غربی طرقبه (ر.ک نقشه درود). بند چالیدره در شمال غرب و بند گلستان در شمال شرق طرقبه از مهم‌ترین عارضه‌های ساخته شده در سطح شهرستان است (ر.ک نقشه طرقبه). 

رودخانه‌های کاهو، شاندیز، جاغرق و گلستان و شاخه‌های فرعی آن‌ها، آب‌های سطحی شهرستان را تشکیل می‌دهند. این رودخانه‌ها پس از آبیاری اراضی و باغات روستاهای مسیر خود و تأمین آب بند گلستان (توسط رودخانه‌های جاغرق، طرقبه، مایان و گلستان)، به دشت مشهد وارد می‌شود و سیلاب آن‌ها در تغذیه سفرۀ آب‌های زیرزمینی این دشت نقش مؤثری دارد (بازوبندی و دیگران، ص ۲۲). تعداد ۳۱۸ حلقه چاه عمیق، ۱۳۱۹ حلقه چاه نیمه‌عمیق، ۶۶۱ رشته قنات و ۱۲۷دهنه چشمه نیز منابع آب زیرزمینی شهرستان را تشکیل می‌دهد که ۱۲۷ میلیون متر مکعب آب در سال از آن‌ها استحصال می‌شود (سازمان مدیریت...، سالنامه... ۱۳۹۵، ص ۳۴۴).

آب‌وهوای شهرستان از نوع بری و خشک است و در تقسیم‌بندی فرعی شرایط آب‌وهوایی آن را حد فاصل اقلیم خشک و مرطوب می‌توان تعیین کرد. متوسط حداکثر دما در شهرستان ۲۵ درجه در تیر و متوسط حداقل دما ۴- درجه سانتی‌گراد، در بهمن ثبت شده ‌است. متوسط میزان بارندگی شهرستان ۲۳۴ میلی‌متر است که غالباً در فصل زمستان و اوایل بهار روی می‌دهد (بازوبندی و دیگران، ص ۱۷).

وسعت منابع طبیعی شهرستان حدود ۸۰۰۷۴ هکتار است. (سازمان جهاد...، سیمای... ۱۳۹۴، ص ۱). در ارتفاعات و کوهپایه‌ها گونه‌های بالشتکی، درمنه، استپی‌ها، کلاه میرحسن، گل گندم‌ها، اسپرس، گون، گیاهان دارویی مانند اسطوخودوس، پونه، چای کوهی، ریواس، بومادران، کاکوتی، مَلِر(تره وحشی)، کنگر، دُم‌گاو، دُرمَنه، سریش، فِرفیون، خَتمی، شقایق و بابونه می‌رویند. در حواشی ارغواندره و طرقبه، اطراف روستاهای کلاتهآهن، دهبار، حِصار، گلستان و مایان علیا و سفلی، درختچه ارغوان به‌وفور دیده می‌شود.در حاشیه رودخانه‌ها نیز گیاهانی چون گلپر، بنفشه معطر، موسیر، بولاغ اوتی، غازیاغی، خاکشیر، گزنه، باباآدم، بارهنگ، شاه‌تره، کاسنی، شیرین بیان و گل زوفا می‌روید (بازوبندی و دیگران، ص ۲۶ -27). این شهرستان زیستگاه پستاندارانی مانند قوچ، راسو، گراز، گرگ، شغال، روباه، خرگوش، پایکا، تشی و گورکن، پرندگان مثل هدهد، سهره سبز و طلایی، سبزقبا، توکای سیاه، کبوترچاهی، عقاب، قوش، کبک و تیهو، و خزندگانی نظیر لاک پشت، مار (کبری، جعفری، افعی معمولی و انواع دیگر) مارمولک و سمندر است (همان، ص ۲۸).

محدوده فعلی این شهرستان در آبان ۱۳۱۶ شمسی (با عنوان بخش جاغرق) به‌عنوان یکی از بخش‌های شهرستان مشهد تعیین و در اصلاحیه قانون تقسیمات کشوری در دی ماه همان سال به طرقبه تغییر نام یافت (فریدی، ص ۵۲). تا سال ۱۳۸۷ شمسی بخش طرقبه از بخش‌های تابعه شهرستان مشهد بود و در این سال به شهرستان ارتقاء یافت و به صورت رسمی بینالود نامیده شد. علت نامگذاری به این نام نزدیکی به رشته کوه بینالود و واقع شدن بخش وسیعی از محدودۀ شهرستان در دامنۀ این رشته کوه بوده است. در سرشماری‌ سال های ۱۳۵۵ و ۱۳۶۵ شمسی، شهرستان بینالود بخشی از شهرستان مشهد بوده است. در سال ۱۳۵۵ جمعیت محدودۀ فعلی شهرستان ۴۰۳۲۶ تن (50 درصد مرد و بقیه زن) بود که حدود ۲۵ درصد در شهر طرقبه و بقیه در روستاها سکونت داشتند (مرکز...، سرشماری عمومی... ۱۳۵۵، ص ۲۸). در سال ۱۳۶۵ جمعیت محدوده شهرستان به ۵۹۶۳۱ تن (51 درصد مرد و بقیه زن) افزایش یافت که ۹/21 درصد در دو شهر طرقبه و شاندیز و ۱/78 درصد آن در نقاط روستایی سکونت داشتند (مرکز...، سرشماری... ۱۳۶۵، ص ۱۵). در سال ۱۳۹۵ جمعیت شهرستان به ۶۹۶۴۰ تن (7/51% مرد و ۳/48% زن) بالغ گردید. از این شمار ۲/50% در نقاط شهری و ۸/49 در نقاط روستایی سکونت داشته‌اند (سازمان مدیریت...، سالنامه... ۱۳۹۵، ص ۱۳۱).

به دلیل موقعیت طبیعی شهرستان، کشاورزی به‌ویژه باغداری در سطح شهرستان از اهمیت بیش‌تری برخوردار است. مهم‌ترین محصولات زراعی و باغی شهرستان گندم، جو، سیب، گیلاس و آلبالو است. شهرستان در تولید محصولاتی نظیر گیلاس، هلو، انواع توت درختی، آلو، آلبالو، گلابی، به، محصولات گلخانه‌ای (گوجه، فلفل، خیار، گل محمدی) رتبه‌های اول تا سوم استان را به خود اختصاص داده ‌است (سازمان جهاد...، ص ۹). دامداری در شهرستان به خاطر آب فراوان و مراتع نسبتاً خوب از دیرباز به‌عنوان فعالیت مکمل زراعت و باغداری شناخته می‌شده است. پرورش کرم ابریشم و زنبور عسل نیز در برخی از روستاهای سطح شهرستان از رونق برخوردار است. صنایع سنگ و مبلمان از فعالیت‌های سطح شهرستان محسوب و قالی‌بافی، جاجیم‌بافی، ارغوان‌بافی، پوستین دوزی و صنایع چوبی مهم‌ترین صنایع دستی شهرستان به شمار می‌رود (بازوبندی و دیگران، ص ۷۲- 77). معادن سنگ چینی، سنگ لاشه و معدن کوارتزیت از معادن دائر و فعال در سطح شهرستان است (معادن...، بش)

تمام اهالی شهرستان مسلمان و شیعه اثنی‌عشری بوده و به فارسی صحبت می‌کنند (بازوبندی و دیگران، ص ۶۵).  

مجموعاً ۲۶۰ کیلومتر راه بین‌شهری و روستایی ارتباط نقاط مختلف شهرستان را به یگدیگر و به مرکز استان فراهم می‌آورد که ۳۵ کیلومتر آن راه بین‌شهری (شامل ۲۴ کیلومتر بزرگراه، ۴ کیلومتر راه اصلی و ۷ کیلومتر راه فرعی) و ۲۲۵ کیلومتر آن راه روستایی (143 کیلومتر آسفالته و ۸۲ کیلومتر راه شوسه) است (سازمان مدیریت...، سالنامه... ۱۳۹۵، ص ۴۶۳).

وجود قلل مرتفع و زیبا، رودخانه‌ها با جریان دائمی آب، دره‌های ژرف رشته کوه بینالود و قله‌های مرتفع، رودخانه‌ها، چشمه سارها، پوشش گیاهی و آب و هوای مناسب، همچنین روستاهای زیبا با معماری بومی، مراکز اقامتی، رفاهی، تجاری، و نیز فاصله کم تا شهر مشهد مقدس و ورود میلیون‌ها زائر در طی سال به این شهرستان، نقش بسزائی در رونق گردشگری و صنعت توریسم شهرستان داشته ‌است (بازوبندی و دیگران، ص ۱۲). 

شهرستان بینالود و انقلاب اسلامی: شهرستان بینالود همچون دیگر نقاط استان و کشور در جریان انقلاب اسلامی به‌ویژه هم‌پای مردم شهر مشهد در راهپیمائی‌ها و تظاهرات، شرکت فعال داشته و تحولات و تحرکات این شهرستان در دوران قبل از پیروزی انقلاب اسلامی و در جریان وقوع آن جزئی از وقایع و رویدادهای شهرستان مشهد بوده ‌است. به دلیل نزدیکی به مرکز استان (شهر مشهد) اخبار و اطلاعات مربوط به انقلاب به سرعت در سطح منطقه پخش می‌گردید و ساکنان با حضور در برنامه‌های مختلف مانند مجالس سخنرانی و پخش اعلامیه‌ها در روشنگری و تحرک بخشیدن به حرکت انقلاب نقش مؤثری ایفا می‌کردند.

شهرستان بینالود و دفاع مقدس: این شهرستان در دوران دفاع مقدس به عنوان بخشی از شهرستان مشهد نقش فعالی در اعزام نیروها و کمک‌های مردمی و پشتیبانی از جبهه‌ها و مناطق جنگی ایفا نموده است. اهالی منطقه در دوران دفاع مقدس به مناسبت‌های مختلف قدام به جمع‌آوری کمک‌های نقدی و جنسی در پایگاه‌های مختلف (روستایی، شهری، اداری و مانند آن) و ارسال آن به مناطق جنگی می‌کردند. کمک‌های جنسی شامل انواع البسه، انواع خوراکی، وسایل و تجهیزات بود. بینالود در طول دوران دفاع مقدس، ۱۵۲ شهید، ۳۰۵ جانباز و ۲۳ آزاده (دارای پرونده در بنیاد شهید و امورایثارگران استان) تقدیم انقلاب و کشور کرده ‌است (بنیاد شهید...، بش).

در این شهرستان تعداد ۲۳ گلزار شهدا وجود دارد که تعداد ۲۱۹ شهید در آن‌ها دفن گردیده‌ است. گلزار شهدای طرقبه با ۴۵، شاندیز با ۲۴ و روستاهای خادَر و ابرده‌ علیا هر یک با ۱۹ شهید، بیش‌ترین تعداد شهدا دفن شده را به‌خود اختصاص داده‌اند. یادمان شهدای گمنام با ۳ شهید دفن شده در ارتفاعات جنب چالیدره طرقبه واقع است (بنیاد شهید...، بش)

مآخذ: اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی، شهرستان تربت حیدریه، آثار تاریخی، درگاه میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان بینادلود، ۱۳۹۸، <http://binalood. razavichto.ir>، (28/02/1399)؛ بازوبندی، حسین [و دیگران]، جغرافیای تاریخی شهرستان طرقبه شاندیز، مشهد: پارند، ۱۳۹۳ش؛ بنیاد شهید و امور ایثارگران خراسان رضوی، گزارش۱۱/4/1398، موجود در آرشیو بنیاد شهید و امور ایثارگران خراسان رضوی؛ سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران، نقشه‌های۱:۵۰۰۰۰، شیت‌های طرقبه، گلمکان، دررود، پیوه‌ژن، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۴ و ۱۳۸۵ش؛ سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی، اداره آمار و اطلاعات کشاورزی، سیمای کشاورزی شهرستان بینالود، مشهد: سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی، ۱۳۹۶ش، موجود در <  https://koaj.ir/modules/showframework.aspx? RelFacilityId=1241&ObjectID=1052&FrameworkPageType=SEC>؛ همو، سیمای کشاورزی شهرستان طرقبه-شاندیز، مشهد: سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی، ۱۳۹۴ش؛ سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان خراسان رضوی، سالنامه آماری استان خراسان رضوی ۱۳۹۵، تهران: سازمان برنامه و بودجه کشور ۱۳۹۷ش؛ فریدی مجید، فاطمه، سرگذشت تقسیمات کشوری ایران، ۱۳۸۵-1285شمسی، جلد سوم: خراسان رضوی، جنوبی، شمالی و خوزستان، زیر نظر حسن حبیبی، تهران: بنیاد ایران‌شناسی، ۱۳۸۸ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن آبانماه ۱۳۵۵، شهرستان مشهد استان خراسان، تهران: مرکز آمار ایران، ۱۳۵۸ش؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۶۵: نتایج تفصیلی شهرستان مشهد، تهران: مرکز آمار ایران، ۱۳۶۸ش؛ «معادن خراسان رضوی»، اتاق بازرگانی صنایع معادن و کشاورزی خراسان رضوی، فایل اکسل، <https://www.mccima.com /Khorasan/khrmadaen.htm>، (24/03/1399). 

                                                                                                                                                                                             /عباس محمودزاده/