تربت‌ حیدریه، شهرستان و شهری در مرکز استان خراسان رضوی.

شهرستان تربت‌ حیدریه: این شهرستان با وسعت ۳/3668 کیلومترمربع در مختصات جغرافیایی ۵۸ درجه و ۴۱ دقیقه تا ۵۹ درجه و ۳۳ دقیقه طول شرقی و ۳۴ درجه و ۵۹ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۵۱ دقیقه عرض شمالی  قرار دارد (سازمان مدیریت...، سالنامه... ۱۳۹۵، ص ۳۰-33). از شمال به شهرستان‌های نیشابور، مشهد و فریمان، از جنوب به شهرستان‌های رشتخوار و مه‌ولات، از مشرق به شهرستان زاوه و از مغرب به شهرستان کاشمر محدود و دارای ۴ بخش (مرکزی، بایْک/ بایگ، کَدْکَن، جلگه ‌رخ)، 4 شهر (رباط‌سنگ، کدکن، تربت‌ حیدریه و بایک) و نیز ۸ دهستان (نسر، سرهنگ، میان‌رخ، رقیچه، کدکن، منظر، بوری‌آباد و بایک) است (بختیاری، ص ۱۱۵).

شهرستان تربت ‌حیدریه سه رشته‌کوه به‌هم‌پیوسته با جهت غربی شرقی و به‌موازات هم و تحت عنوان رشته‌کوه شمالی، مرکزی و جنوبی دارد. مهم‌ترین کوه‌های آن سرهنگ، شصت‌دره و چهل‌تن است که به‌ترتیب ۲۵۱۰، ۲۸۶۱ و ۳۰۱۳ متر ارتفاع دارند و دشت تربت‌ حیدریه و جلگه رخ در میان این رشته‌کوه‌ها واقع شده‌اند. رودهای اسفیز، کال چشمه‌پونه، کال آب‌سیاه، دربی، شصت‌دره، کال برس و کال حاجی‌بیگی نیز از این ارتفاعات سرچشمه می‌گیرند (جعفری، ص ۲۰۱، ۳۱۳ و ۳۶۱؛ وزارت مسکن...، ص ۲-6).

رودخانه‌های کال سالار، بایک، معجن و سرخ‌آباد نیز از دیگر جریان‌های آب سطحی این شهرستان به‌شمار می‌آید (وزارت مسکن...، ص ۷۹-81)؛ سدهای شهید یعقوبی (خاکی سنگریزه‌ای)، شهید سیدآبادی (خاکی) و فلج (خاکی با هسته رسی) با گنجایش ۷/21 میلیون مترمکعب در این شهرستان از دیگر منابع آب سطحی است. ۴۵۶ حلقه چاه عمیق با دبی سالانه ۱۶۸ میلیون مترمکعب، ۳۹۱ دهانه چشمه با دبی سالانه ۲۰ میلیون مترمکعب و ۴۳۹ رشته قنات با دبی سالانه ۱۱۹ میلیون مترمکعب نیز منابع آب زیرزمینی شهرستان را تشکیل می‌دهد (سازمان جهاد... ، ص ۱۸۵-186).

آب‌وهوای تربت حیدریه سرد و خشک است (رحیم‌زادگان، ص ۱۰۰). بررسی دوره ۵۰ ساله (1396-1346 ش/ 1968- 2018 م) نشان می‌دهد، دی‌ با کمینه ۶/28- درجه سانتی‌گراد (سال ۲۰۰۸م) سردترین و تیر با بیشینه ۵/42 درجه سانتی‌گراد (1983م) گرم‌ترین ماه سال بوده، میانگین بارندگی در همین دوره بین ۸۲ تا ۵/416 میلی‌متر متغیر و میانگین ماهانه نیز ۲۶۶ میلی‌متر گزارش شده است (سازمان مدیریت...، سالنامه... ۱۳۹۶، ص ۲۲۱).

برابر آمار منتشر شده در سال ۱۳۹۴، وسعت منابع و اراضی طبیعی شهرستان تربت‌حیدریه ۲۴۲۰۳۵ هکتار است. از این میزان، ۸۱۱ هکتار بیشه و درختچه‌زار، ۹۷ هکتار مراتع متراکم، ۵۸۱۲۱ هکتار مراتع نیمه‌متراکم، ۱۷۸۷۷۸ هکتار مراتع کم‌تراکم و بقیه به میزان ۴۲۲۸ هکتار اراضی بیابانی بدون پوشش گیاهی است (سازمان جهاد...، ص ۲۰۹). گونه‌های مهم گیاهی منطقه عبارت‌اند از: دِرمَنه، کَنگَر، چَرخه، اوشنیون، گَوَن و کلاه میرحسن (جوان، ص ۱۴).

زندگی جانوری در این شهرستان به سه گروه تقسیم می‌شود: پستانداران (خارپشت، موش خانگی، انواع خفاش، گرگ، شغال، روباه، گراز، بزکوهی، گوسفند وحشی و انواع خرگوش)، پرندگان (عقاب، سیاه سینه، جغد، بلبل، قناری، شاهین، هدهد، سار، زاغ، زاغچه، گنجشک، قمری، باز، خفاش و پرستو) و خزندگان (لاک‌پشت، مار و انواع سوسمار) (وزارت مسکن...، ص ۱۵۶-157).

در سال ۱۳۵۵ جمعیت شهرستان تربت حیدریه ۲۶۹۶۷۸ تَن شامل ۱/50 درصد مرد و ۹/49 درصد زن بوده‌ است (مرکز...، سرشماری... ۱۳۵۵، ص ۵۴)، که از این شمار ۵/20 درصد در نقاط شهری و ۵/79 درصد در نقاط روستایی سکونت داشته‌اند (مرکز...، فرهنگ...، ج ۲۱، ص ۳)؛ برابر سرشماری عمومی نفوس و مسکن جمعیت این شهرستان در ۱۳۶۵ به ۴۰۱۱۲۸ تَن افزایش یافته که ۴/50 درصد مرد و ۶/49 درصد زن بودند، از این شمار ۶/24 درصد ساکنِ نقاط شهری و ۴/75 درصد ساکنِ نقاط روستایی شهرستان بودند (مرکز...، سرشماری... ۱۳۶۵، ص ۱۵) و در سال ۱۳۹۵ به‌دلیل تقسیمات جدید سیاسی جمعیت این شهرستان به ۲۲۴۶۲۶ تَن کاهش ‌یافت. از این شمار ۲/51 درصد مرد و ۸/48 درصد زن بودند. ۲/66 درصد جمعیت شهرستان در نقاط شهری و ۷/33 درصد در مناطق روستایی سکونت دارند (سازمان مدیریت...، سالنامه... ۱۳۹۵، ص ۱۳۱). مردم شهرستان تربت‌ حیدریه عمدتاً با گویش فارسی تربتی تکلم می‌کنند (سازمان جغرافیایی...، فرهنگ...، ج ۴۳، ص ۴۳). ساکنان این شهرستان را اقوام فارس، زنگنه، قرایی و تیموری تشکیل می‌دهند (افضل‌الملک، ص ۱۱۶-117؛ بدلیسی، ص ۳۵-36؛ ییت، ص ۵۳-54).

کشاورزی مهم‌ترین فعالیت اقتصادی شهرستان تربت حیدریه و بعد از کشاورزی به‌ترتیب صنعت، ساختمان، خدمات، فعالیت‌های عمده‌فروشی و خرده‌فروشی ازجمله مهم‌ترین فعالیت‌های اقتصادی شهرستان تربت‌حیدریه است. این شهرستان با داشتن ۱۲۰۰ دستگاه ابریشم‌کشی بیش از ۷۰ درصد ابریشم کشور را تولید می‌کند (تربت حیدریه...، بش) و با تولید سالانه بیش از ۳۴ تُن زعفران، رتبه نخست این محصول را در جهان دارد (زعفران...، بش). معدن طلای زرمهر در روستایی به‌همین نام با استخراج سالانه ۵۰۰ کیلوگرم طلای خالص نخستین تولیدکننده شمش‌های طلا در کشور است (افتتاح...، بش).

در شهرستان تربت حیدریه ۹۴۳۰ بهره‌بردار کشاورزی در زمینه تولید انواع محصولات زراعی، باغی و در دو شیوه سنتی و مکانیزه به‌صورت آبی و دیم و با سطح زیر کشت سالانه ۵۲۰۲۵ هکتار از انواع محصولات فعالیت دارند (سازمان مدیریت...، سالنامه... ۱۳۹۶، ص ۲۲۳)؛ در این بین محصولاتی نظیر گندم، زعفران، چغندرقند، جو، یونجه، سیب‌زمینی، پنبه و پیاز به‌ترتیب، و در بین محصولات باغی نیز به‌ترتیب، بادام، پسته، درختان بی‌بار (به‌لحاظ بهره‌برداری از چوب)، آلو، زردآلو، انگور، توت نوغانی بیش‌ترین سطح زیر کشت  را دارند (سازمان جهاد...، ص ۱۶-132).

مهم‌ترین محورهای مواصلاتی شهرستان عبارت‌اند از: تربت به مشهد، تربت به مه‌ولات و گناباد، تربت به زاوه و تربت به رشتخوار (سازمان مدیریت...، سالنامه... ۱۳۹۵، ص ۴۶۳). همچنین حدود ۷۰ کیلومتر از خط آهن بندرعباس به سرخس در این شهرستان گسترش دارد. این خط از ایستگاه کاشمر در ۴۵ کیلومتری نیشابور از خط اصلی ریلی تهران به مشهد جدا و به سمت تربت ‌حیدریه امتداد می‌یابد. ایستگاه راه‌آهن تربت ‌حیدریه بزرگ‌ترین ایستگاه صادرات ریلی سیمان کشور است که ظرفیت بارگیری ریلی سیمان در آن بیش از دو هزار تُن است (بیش‌ترین...، بش) از این خط آهن نیز یک راه‌آهن فرعی به سمت معدن آهن سنگان-خواف تا مرز شمتیغ به طول ۷۶ کیلومتر احداث ‌شده و قرار است این خط آهن تا هرات افغانستان به طول ۱۳۹ کیلومتر ادامه یابد (تکمیل...، بش).

شهرستان تربت حیدریه ۴۶ اثر تاریخی ثبت شده دارد که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به خانه حاجی‌رئیس، مزار بوری‌آباد، رباط کامه، بنای مقبره، مسجد شیخ‌حیدر کدکنی، حمام حاجی‌رئیس، کاروانسرای لاری، خانه امینی، کاروانسرای طبسی و مانند آن اشاره کرد (اداره کل...، بش). از جمله اندیشمندان معاصر شهرستان تربت ‌حیدریه می‌توان از فخرالشعرای کدکنی، شیخ هادی کدکنی، محمدرضا شفیعی کدکنی، محمود شهابی، علی‌اکبر شهابی، ذبیح‌الله صاحب‌کار، بانو ملک جهان خزاعی، محمدحسن حسامی محولاتی، سعید سهیلی (مفاخر...، بش) و علی اصغر معصومی اشاره کرد.

شهر تربت ‌حیدریه: این شهر تا سده ۹ هجری قمری زاوه نامیده می‌شد. زاوه برگرفته از زاب یا زام که به معنی شکاف، رخنه، دره و نیز آبخیز یا جلگه‌ای نهاده بر آب است و این مفهوم با توجه به موقعیت جغرافیایی تربت ‌حیدریه بی‌مناسبت به‌نظر نمی‌رسد؛ تغییر نام زاوه به تربت ‌حیدریه به این علت است که قطب‌الدین حیدر (513-۶۱۸ ق)، عارف هم‌عصر عطار و سرسلسله طریقت حیدریه از ترکستان به زاوه مهاجرت کرد و در همانجا درگذشت و مدفون شد و شهر به حرمت او به‌تدریج تربت قطب‌الدین حیدر و بعدها تربت حیدری و سرانجام تربت‌ حیدریه نامیده شد (خسروی، چ ۲، ص ۲۲-40).

پیشینه تاریخی تربت حیدریه، بیانگر این است که نام تربت حیدری یا تربت‌ حیدریه، نخستین بار در نیمه اول قرن نهم با عنوان «تربت مقدسه مزار شیخ قطب‌الدین حیدر» در ولایت زاوه و مه‌ولات ضبط ‌شده است (حافظ، ج ۲، ص ۴۱). اما ظاهراً از اوایل قرن ۷ اهمیت یافته، یعنی از زمانی که قطب‌الدین حیدر در آنجا به خاک سپرده‌ شده است. در آن زمان تربت (مزار) شیخ در حدود سی کیلومتری غرب شهر قدیمی زاوه قرار داشته (خسروی، چ ۱، ص ۳۲۲) و احتمالاً خانقاه او بوده و به‌تدریج پیرامون آن بازار و مسجد و رباط‌هایی احداث‌شده است. خواندمیر تربت را یکی از چند «محال» ولایت زاوه و قصبه ذکر کرده است (حافظ، ج ۲، ص ۳۳۲). از دوره صفوی تربت با نام‌های «حصار»، «قلعه» و تربت در کتاب‌ها آمده است (همان، جلد ۴، ص ۲۵۱). فارس، زنگنه، قرایی و تیموری از اقوام ساکن و با قدمت این شهرستان هستند (افضل‌الملک، ص ۱۱۶-117؛ بدلیسی، ص ۳۵-36؛ ییت، ص ۵۳-54).

شهر تربت‌ حیدریه مرکز شهرستان، در ۵۹ درجه و ۱۱ دقیقه تا ۵۹ درجه و ۱۵ دقیقه طول شرقی و ۳۵ درجه و ۱۵ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۲۰ دقیقه عرض شمالی و در جنوب غربی شهرستان تربت‌ حیدریه قراردارد (ر. ک: نقشه تربت حیدریه). ارتفاع آن از سطح دریا ۱۳۳۳ متر (وزارت مسکن...، ص ۲۹) و فاصله‌اش تا شهر مشهد مرکز استان، ۱۴۲ کیلومتر است (محاسبه...، بش) و مساحتی نزدیک به ۵۳ کیلومترمربع دارد (خسروی، چ ۲، ص ۲۰۴). کوه سرکاریز با ۱۸۵۹ متر ارتفاع در شمال شرقی شهر واقع ‌شده و نزدیک‌ترین ارتفاع به شهر است. گردنه شترگردن نیز در حدود ۱۸ کیلومتری شمال شهر تربت واقع گردیده است (ر. ک: نقشه تربت حیدریه).

آب‌وهوای شهر تربت ‌حیدریه، معتدل و خشک، دمای هوا در تابستان به ۴۰ درجه و در زمستان به ۲۴- درجه سانتی‌گراد نیز می‌رسد. میانگین بارندگی سالانه در این شهر حدود ۲۵۰ میلی‌متر است (اداره کل هواشناسی...، ص ۴-6).

رودخانه شصت‌دره که از کوه شصت‌دره (در فاصله حدود ۲۵ کیلومتری شمال غرب شهر تربت حیدریه) سرچشمه می‌گیرد، در مسیر خود به سمت جنوب از غرب شهر تربت‌ حیدریه می‌گذرد (جعفری، ص ۲۹۴). همچنین چشمه معروف به آب‌قنداب در شمال شهر قرار گرفته که آبی گوارا دارد (خسروی، چ ۲، ص ۲۰۶).

عرصه باغ‌های شهر ۱۰۰ هکتار و دارای ۲۸ هکتار فضای سبز شهری است. پارک باغ ملی تربت ‌حیدریه که بر روی تپه بلندی ساخته‌شده یکی از زیباترین پارک‌های استان است (همانجا).

در سال ۱۳۵۵ جمعیت شهر تربت حیدریه برابر ۴۳۲۵۹ تَن بود که از این شمار ۶/53 درصد مرد و ۴/46 درصد زن بودند (مرکز...، سرشماری... ۱۳۵۵، ص ۵۴). در ۱۳۶۵ این شمار به ۷۲۰۶۸ تَن افزایش یافت که از آن ۴/51 درصد مرد و ۶/48 درصد زن بودند (مرکز...، سرشماری... ۱۳۶۵، ص ۱۵). در ۱۳۹۵ جمعیت این شهر به ۱۴۰۰۱۹ تَن افزایش یافت که از این شمار ۱۴/51 درصد مرد و ۸۶/48 درصد زن بودند (سازمان مدیریت...، سالنامه... ۱۳۹۵، ص ۱۳۱).

برخی از آثار مهم و تاریخی شهر تربت ‌حیدریه عبارت‌اند از: مزار قطب‌الدین حیدر (ساخت ۱۰۲۳ق)، مسجد جامع قدیم متعلق به دورة صفوی (ساخت ۱۰۴۰ق)، مزار شیخ ابوالقاسم گورکانی، کاروانسرایی در نزدیکی مزار قطب‌الدین حیدر، رباطی در بازارچة شهر در محلة معروف به میدان، مسجد جامع جدید که ظاهراً در دورة احمدشاه قاجار (1327ـ۱۳۴۲ق) در میدان مرکزی شهر در جای مسجدی قدیمی بنا شده است (خسروی، چ ۱، ص ۳۸۰) و مقبره منتسب به بی‌بی حُسنیه (کنیز امام جعفر صادق(ع))، در منتهی‌الیه خیابان باغ ملی (خسروی، چ ۲، ص ۲۴۹).

این شهر ۳۷۴ آبادی (مرکز...، سالنامه... ۱۳۹۵، ص ۶۷) و بیش از ۱۲۰۰ مزرعه و مکان تابعه پیرامون خود داشته، به‌صورت بازار خرید شلوغی درآمده و حدود ۳۰۰۰ واحد صنفی پراکنده دارد که این شهر را تبدیل به مرکز اصلی دادوستد و مبادلات داخل استان کرده است (خسروی، چ ۲ ، ص ۲۰۶).

تربت‌ حیدریه و انقلاب اسلامی: اهالی تربت ‌حیدریه همراه با دیگر مردم شهرهای ایران در ۱۳۵۷ اعتراض‌های گسترده‌ای به‌صورت راهپیمایی برضد حکومت پهلوی (1304-1357ش) برگزار کردند. پایگاه اصلی سازماندهی قیام مردم نیز مسجد جامع شهر بود اما جلسات دیگری در منازل مردم انقلابی و مسجد صاحب‌الزمان(عج)، مسجد فولاد و مسجد هادی‌زاده برگزار می‌شد و روحانیونی چون آیت‌الله سید محمدباقر طباطبائی، آیت‌الله ربانی و حجت‌الاسلام رضایی، حرکت‌های انقلابی مردم را رهبری می‌کردند به‌طوری‌که با شکل‌گیری وحدت در میان مردم، این اعتراض‌ها چنان بالا گرفت که در ۹ دی ۱۳۵۷ پس از سرنگونی مجسمه محمدرضا پهلوی در میدان مرکزی شهر و اخراج دست‌نشاندگان وی، زمام امور را در دست گرفتند. اهالی تربت حیدریه در این راه ۱۰ شهید دادند که ۹ تن آنان در جریان رخداد گفته شده به شهادت رسیدند (پایین کشیدن...، بش) رضا عسکری نخستین شهید انقلاب اسلامی این شهر است که در تاریخ ۱۱ آذرماه ۱۳۵۷ به شهادت رسید، به‌همین علت آرامستان این شهر «بهشت عسکری» نام‌ گرفت.

تربت‌ حیدریه و دفاع مقدس: مردم این شهرستان به‌منظور مقابله با تهاجم عراق از راه‌های مختلف خود را به مناطق جنگی رساندند و در فروردین ماه ۱۳۶۰ نخستین اعزام نیروی رسمی به‌شمار ۳۱ تَن، انجام شد (سپاه هشتم...، آمارنامه...، ص۸).

طی ۸ سال جنگ، مردم تربت‌حیدریه با کمک‌های نقدی و غیرنقدی به رزمندگان و نیز حضور مستقیم در جبهه‌های نبرد از کشور دفاع کردند. مراکز جهاد سازندگی (جهاد کشاورزی کنونی)، پایگاه‌های بسیج مستضعفین، هلال‌احمر و کمیته امداد امام خمینی(ره) در شهر، روستاهای بزرگ و مراکز بخش‌ها، کمک‌های مردم را در ۸ سال دفاع مقدس جمع‌آوری کردند. از آغاز جنگ تا ۱۳۶۳ برای پشتیبانی از جنگ تحمیلی عراق علیه ایران فعالیت‌ها در دو بخش تولید مواد غذایی و تولید لباس نیروهای رزمنده متمرکز بود (وزارت جهاد...، فعالیت‌های...، بش). کمک‌هایی مانند طلا، نقره و مانند آن پس از تبدیل به وجه نقد به جبهه فرستاده می‌شد (وزارت جهاد...، لیست طلاجات...، بش)، جمع کمک‌های مردم شهرستان در سه ماهه اول ۱۳۶۷، ۲۴۶ میلیون ریال بود (وزارت جهاد...، لیست...، بش).

در طول هشت سال جنگ ۱۵۳۷۶ تَن از مردم شهرستان تربت حیدریه در جبهه‌ها حضور یافته‌اند که ۴۱۱۸ تَن اعزام اولی، ۸۹۱۲ تَن بیش از یک‌بار و ۲۳۴۶ تَن نیروی تخصصی بوده‌اند (سپاه هشتم...، آمارنامه...، ص۱۰). برابر آمار موجود از اعزام نیرو به یگان‌های رزم در سال‌های ۱۳۶۵-1367 از شهرستان تربت‌ حیدریه، لشکر ویژه شهدا (18/69 درصد)، لشکر ۵ نصر (48/12 درصد)، لشکر ۲۱ امام رضا(ع) (67/9 درصد) و تیپ ۸۸ انصارالرضا(ع) (24/4 درصد) بیش‌ترین درصد نیروهای اعزامی از این شهرستان را جذب کرده‌اند (سپاه هشتم...، گزارش...، ص ۶-14). همچنین آمار موجود از ۳۵ اعزام سراسری در مدت یادشده نشانگر این است که بیش‌ترین درصد اعزام از این شهرستان در سه اعزام سراسری سپاهیان حضرت‌ امیر(ع) مورخ ۱۰/5/1367 (10 درصد)، کاروان بزرگ به سوی کربلای ۱ مورخ ۳۱/6/1365ش (8 درصد) و کاروان سپاهیان حضرت محمد(ص) مورخ ۱۰/9/1365 (5/6 درصد) بوده و بقیه نیروها در سایر اعزام‌های سراسری انجام شده است (همانجا).

مجموع نیروهای اعزامی برای آموزش از پایگاه تربت ‌حیدریه در طی ۸ سال دفاع مقدس ۳۶۷۵ تَن بوده که از این تعداد ۱۰۵۷ تَن برای آموزش به پادگان کربلا در خود شهرستان اعزام‌شده و بقیه به دیگر مراکز آموزشی استان از جمله پادگان شهید بهشتی، شهید هاشمی‌نژاد و چند پادگان دیگر اعزام ‌شدند (سپاه هشتم...، فرم ۱۴/1...، بش). پادگان آموزشی کربلا شهرستان تربت حیدریه از آغاز سال ۱۳۶۵ فعالیت خود را آغاز کرد و تا پایان جنگ در سال ۱۳۶۷ تعداد ۳۰ دوره آموزشی برای نیروهای اعزامی از خراسان بزرگ به جبهه برگزار کرد. شمار کل نیروهای آموزشی این پادگان در مدت یادشده، ۱۳۴۳۸ تَن از سراسر خراسان بزرگ بوده است (سپاه هشتم...، فرم ثبت...، بش). یگان‌های نظامی که در شهرستان تربت ‌حیدریه و در زمان جنگ حضور داشتند، عبارت‌اند از: تیپ ۱ لشکر ۷۷ ثامن‌الائمه(ع) گروه توپخانه ۶۱ محرم سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، جهاد سازندگی شهرستان تربت‌ حیدریه با چند شعبه مختلف و نواحی متعدد بسیج در سطح شهر و مراکز بخش این شهرستان و پایگاه‌های مختلف بسیج محلات در داخل شهر تربت و روستاها.

شهرستان تربت‌ حیدریه ۵۶۷ شهید، ۱۶۷۳ جانباز و ۱۴۲ آزاده (اسیر جنگی) در دوران جنگ داشته است. عبدالحسین برونسی (تولد ۳ شهریور ۱۳۲۱ و شهادت ۲۳ اسفند ۱۳۶۳ عملیات بدر) تنها شهید شاخص‌ شهرستان تربت‌ حیدریه است (بنیاد شهید...، گزارش...، بش). شهدای این شهرستان در ۱۰۵ گلزار دفن ‌شده‌اند. بیش‌ترین شمار شهیدان این شهرستان (187شهید) در گلزار بهشت عسکری و پس از آن در گلزار شهدای رود معجن و بهشت شهید سیداحمد جوادی دفن شده‌اند. در این شهرستان تعداد ۱۵ شهید گمنام در ۳ یادمان (دانشگاه آزاد اسلامی ۸ یادمان، پارک جنگلی پیش‌کوه، ۵ یادمان و مصلای نماز جمعه با ۲ یادمان) نیز مدفون هستند (بنیاد شهید...، لیست...، بش).

مآخذ: احمدیان طبسی، جواد [و دیگران]، «بررسی وضعیت اقلیمی شهرستان‌های استان خراسان (تربت حیدریه)»، 1398،  درگاه اینترنتی سازمان هواشناسی کشور، <www.irimo.ir/far/services/article/21424>، (20/05/1399)؛ اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی، شهرستان تربت حیدریه، آثار تاریخی، ۱۳۹۸، torbateheydarieh.razavichto.ir، (28/02/1399)؛ اداره کل هواشناسی خراسان رضوی، ویژگی‌های آب و هوایی استان خرسان رضوی، ۱۳۹۸، درگاه اینترنتی اداره کل هواشناسی خراسان رضوی، اقلیم استان، <www.razavimet.ir>، (07/05/1399)؛ «افتتاح معدن طلای زرمهر تربت حیدریه در دهه فجر»، 30/8/1385، روزنامه دنیای اقتصاد، <donya-e-eqtesad.com>، (11/03/1399)؛ افضل‌الملک، غلامحسین، سفرنامه خراسان و کرمان، به کوشش قدرت‌الله روشنی زعفرانلو، تهران، توس، ۱۳۶۲ش؛ بختیاری، سعید، اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۹۳ش؛ بدلیسی، شرف‌خان، شرف‌نامه: تاریخ مفصل کردستان، به کوشش محمد عباسی، تهران: علی‌اکبر علمی، ۱۳۴۳ش؛ بنیاد شهید و امور ایثارگران خراسان رضوی، گزارش آماری وضعیت شهدا، جانبازان، مجروحین و آزادگان، ۱۱/4/1398ش، آرشیو بنیاد شهید و امور ایثارگران خراسان رضوی؛ همو، لیست شهدای شاخص، آرشیو بنیاد شهید و امور ایثارگران خراسان رضوی؛ همو، لیست یادمان شهدای استان خراسان رضوی، آرشیو بنیاد شهید و امور ایثارگران خراسان رضوی؛ «بیشترین میزان صادرات حمل ریلی سیمان کشور از ایستگاه تربت حیدریه انجام می شود»، 12/6/1395، شبکه اطلاع‌رسانی دانا، <www.dana.ir>، (05/05/1399)؛ «پایین کشیدن مجسمه شاه در تربت حیدریه»، 08/10/1397، قدس آنلاین، <www. Qudsonline.ir>، (20/03/1399)؛ «تربت ‌حیدریه مقام نخست تولید ابریشم در کشور»، 21/10/1399، خبرگزاری ایسنا، <khorasan.isna.ir>، (15/02/1399)؛ «تکمیل خط ریلی خواف-هرات، ضرورت توسعه روابط منطقه‌ای، ۱۲/05/1399، خبرگزاری جمهوری اسلامی، <www.irna.ir> (19/05/1399)؛ جعفری، عباس، رودنامه ایران، تهران: مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۷۶ش؛ جوان، جعفر و مجید یاسوری، تحلیل مکانی و برنامه‌ریزی توسعه با استفاده از سنجش‌ازدور و GIS: نمونه شهرستان تربت‌حیدریه، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه خوارزمی)، ج ۱۰، ش ۳۵-39، 1380-1381ش؛ حافظ ابرو، عبدالله‌ابن لطف‌الله، جغرافیای تاریخی خراسان در تاریخ حافظ ابرو، تهران: اطلاعات، ۱۳۷۰ش؛ خسروی، محمدرضا، جغرافیای تاریخی تربت‌ حیدریه، مشهد: آستان قدس رضوی، ۱۳۶۶‌؛ همو، جغرافیای تاریخی تربت‌ حیدریه، مشهد: آستان قدس رضوی، چ ۲، ۱۳۷۷ش؛ رحیم‌‌زادگان، مجید و مصطفی پورغلام، تعیین سطح زیر کشت گیاه زعفران با استفاده از تصاویر لندست (مطالعه موردی شهرستان تربت‌حیدریه)، مجله سنجش‌ از دور و سامانه اطلاعات جغرافیایی، س ۷، ش ۴، ۱۳۹۵ش؛ «زعفران تربت حیدریه رتبه نخست ایران و جهان»، 12/03/1397، خبرگزاری صداوسیمای خراسان رضوی، <mashhad.iribnews.ir>، (25/02/1399)؛ سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور جمهوری اسلامی ایران، ج ۴۳: تربت‌حیدریه، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۶۳ش؛ همو، نقشه ۱:۵۰۰۰۰ تربت‌ حیدریه، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش؛ سازمان جهاد کشاورزی استان خراسان رضوی، اداره اطلاعات و آمار، سالنامه آماری کشاورزی ۱۳۹۴، مشهد: سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی، ۱۳۹۵ش؛ سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان خراسان رضوی، سالنامه آماری، ۱۳۹۴، تهران: سازمان برنامه و بودجه کشور، ۱۳۹۵ش؛ همو، سالنامه آماری استان خراسان رضوی، ۱۳۹۵، تهران: سازمان برنامه و بودجه کشور،  1397ش؛ سپاه هشتم ثامن‌الائمه(ع)، معاونت طرح و برنامه، مدیریت آمار و اطلاعات، آمار کل آموزش اعزام به جبهه به تفکیک پادگان آموزشی، ۶۷-1360ش؛ همو، آمارنامه اعزام به جبهه شهرستان تربت حیدریه، ۶۷-1359ش؛ همو، فرم ۱۴/1 آمار کل اعزام به جبهه به تفکیک پایگاه و پادگان آموزشی، موجود در بیناد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خراسان رضوی؛ همو، فرم ثبت آماری دوره‌های آموزشی پادگان کربلا تربت‌حیدریه،  67-1365ش؛ همو، گزارشی از اعزام نیروهای خراسان، بسیج سپاه هشتم ثامن‌الائمه، سال۶۷-1365ش؛ مرکز آمار ایران، آمارنامه استان خراسان ۱۳۷۷، تهران:  سازمان برنامه و بودجه کشور، ۱۳۷۸ش؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن، ۱۳۵۵: نتایج تفصیلی استان خراسان: شهرستان تربت‌حیدریه، تهران: مرکز آمار ایران، ۱۳۵۸ش؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن، ۱۳۶۵: نتایج تفضیلی استان خراسان: شهرستان تربت‌حیدریه، تهران: مرکز آمار ایران، ۱۳۶۶ش؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن، ۱۳۷۵: نتایج تفضیلی استان خراسان: شهرستان تربت‌حیدریه، تهران: مرکز آمار ایران، ۱۳۷۶ش؛ همو، فرهنگ آبادی‌های کشور (براساس سرشماری آبان ۱۳۵۵)، جلد ۲۱، استان خراسان. تهران: مرکز آمار ایران، ۱۳۶۰ش؛ «مفاخر فرهنگی و ادبی تربت‌حیدریه»، 10/11/1392، روزنامه اطلاعات، <www.ettelaat.com>، (14/02/1399)؛ وزارت جهاد سازندگی، جهاد سازندگی خراسان، ستاد پشتیبانی جنگ، لیست خودیاری مردمی استان خراسان، اسناد مهندسی جنگ گردان امام رضا(ع) خراسان، ۱/1 الی۳۱/3/1367ش، آرشیو سازمان جهاد کشاورزی استان خراسان رضوی؛ همو، لیست طلاجات و اشیای قدیمی تبدیل‌شده به ریال، اسناد مهندسی جنگ گردان امام رضا(ع) خراسان، شهرستان تربت‌حیدریه ۱۳۸۴ش، آرشیو سازمان جهاد کشاورزی استان خراسان رضوی؛ همو، فعالیت‌های تولیدی شهرستان‌های خراسان، اسناد مهندسی جنگ گردان امام رضا(ع) خراسان، دی‌ماه ۱۳۵۹ تا پایان سال ۱۳۶۳ش، آرشیو سازمان جهاد کشاورزی استان خراسان رضوی؛ وزارت مسکن، سازمان مسکن و شهرسازی استان خراسان، طرح توسعه و عمران (جامع) تربت‌حیدریه، جلد ۳،  موجود در سازمان مسکن و شهرسازی استان خراسان رضوی، ۱۳۷۷ ش؛   Yate, C. E., Khurasn and Sistan, London: Blackwood & Sons, 1977,

نویسنده: سید حسین موسوی عمادی