کاشمر، شهرستان و شهری در جنوب غربی استان خراسان رضوی.

شهرستان کاشمر: این شهرستان با وسعت ۶/3351 کیلومترمربع در مختصات جغرافیای ۵۸ درجه و ۷ دقیقه تا ۵۸ درجه و ۴۷ دقیقه طول شرقی و ۳۵ درجه و ۱ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۵۲ دقیقه عرض شمالی قرار دارد (سازمان مدیریت...، سالنامه... ۱۳۹۵، ص ۳۱-33)؛ از شمال و شمال شرق به شهرستان‌های سبزوار و نیشابور، از جنوب به شهرستان مه‌ولات از مشرق و جنوب شرق به شهرستان تربت‌حیدریه و مه‌ولات و از مغرب به شهرستان‌های خلیل‌آباد، بردسکن و سبزوار محدود و دارای دو بخش (مرکزی و کوه‌سرخ)، دو شهر (کاشمر و ریوش) و نیز ۵ دهستان (بالا‌ولایت، پایین‌ولایت، بررود، برکوه و اوندر) است (بختیاری، ص ۱۱۵).

شهرستان کاشمر به لحاظ توپوگرافی به سه منطقه تقسیم می‌شود: ۱) منطقه کوهستانی شمال کاشمر یا ارتفاعات کوه‌سرخ که از غرب درونه شروع و تا شمال تربت‌حیدریه امتداد دارد. بلندترین نقطه این ارتفاعات کوه باغ‌دشت به ارتفاع ۲۴۸۴ متر است؛ ۲) دشت کاشمر که از شرق به دشت تربت‌ حیدریه و از غرب به منطقه کویری و از جنوب به کوه‌های فغان محدود می‌شود؛ ۳) منطقه کوهستان جنوب شهرستان شامل کوه‌های فغان، بوغو، دلکن و مانند آن است و بلندترین ارتفاع آن کوه فغان به ارتفاع ۱۷۰۲ متر است (هاشمی، ص ۱۵-14).

این شهرستان یک رودخانه دائمی به نام شش‌تراز دارد، بقیه رودها و مسیل‌ها فصلی است و در فصل گرما خشک می‌شوند. حوضه آبریز رودخانه شش‌تراز برابر ۸۱۰ کیلومتر مربع بوده، مهم‌ترین جریانات تشکیل‌دهنده این رودخانه عبارت‌اند از کال ریوش، کال غوزستان، کال بند قراء (گرمک)، کال خوشاب، کال دربنای و کال تجرود، که سرچشمه تمام این رودها از ارتفاعات شمالی شهر کاشمر و کوه سرخ است (هاشمی، ص ۲۸-29)؛ سد شهید مدرس (خاکی با هسته رسی) با گنجایش ۲۶ میلیون متر مکعب از سال ۱۳۶۳ در حال بهره‌برداری و از دیگر منابع آب سطحی است (سازمان جهاد...، ص ۱۸۵)؛ همچنین ۲۴۷ حلقه چاه عمیق با دبی سالانه ۹/59 میلیون مترمکعب، ۳۶۳ دهانه چشمه با دبی سالانه ۹/9 میلیون مترمکعب و ۲۱۹ رشته قنات با دبی سالانه ۳/119 میلیون مترمکعب مجموعه آب‌های زیرزمینی شهرستان را تشکیل می‌دهد (همان، ص ۱۸۶).

بر اساس روش دومارتن اقلیم شهرستان در منطقه خشک قرارگرفته است (وزارت مسکن...، ص ۱۹) بررسی‌ها و داده‌های اقلیمی دوره ۳۰ ساله (1395-1365) نیز نشان می‌دهد حداقل دمای ثبت‌شده برای ایستگاه کاشمر ۸/15- و حداکثر ۴۳ درجه سانتی‌گراد و میانگین دمای سالانه نیز ۱۸ درجه سانتی‌گراد است. شاخص آماری بارندگی سالیانه نیز در طی دور ۳۰ ساله مورد اشاره بین ۸/93 تا ۹/394 میلی‌متر متغیر و میانگین بارش سالانه نیز ۹/186 میلی‌متر بوده است. بیشتر بارش‌ها از نوع زمستانی و بهاری (بهمن، اسفند و فروردین) است و فصل تابستان (تیر و مرداد) کم‌ترین بارش‌های را در این منطقه از استان خراسان دارد (مرکز...، سالنامه... ۱۳۹۵، ص ۱۰۹-110).

برابر آمار منتشر شده در سال ۱۳۹۴ وسعت منابع و اراضی طبیعی شهرستان کاشمر ۲۰۰۴۰۰ هکتار بوده که از این میزان اراضی، ۱۳۷۳ هکتار جنگل دست کاشت، ۲۱۱ هکتار بیشه و درختچه زار، ۱۹۸ هکتار مراتع متراکم، ۵۸۹۱۲ هکتار مراتع نیمه متراکم، ۱۳۸۹۶۶ هکتار مراتع کم تراکم و بقیه ۶۶۳ هکتار زمین‌های بیابانی فاقد پوشش گیاهی است (همان، ص ۲۰۹). گیاهان نواحی کوهستانی شامل درختان بنه، بادام‌کوهی، بوته‌های گون، درمنه، زیره کوهی، آویشن، بوماداران، بابونه، مریم‌گلی، کل پوره، تمشک، کنگر، ریواس، نعناع، آنغوزه و مانند آن، و در نواحی دشت و دامنه گیاهانی از قبیل، درمنه دشتی، خارشتری، تلخه، اسپند و نظایر آن، و در نواحی کویری شهرستان گیاهان مرتعی کویری با ریشه‌های بلند وجوددارد. در دره‌های نواحی کوهستانی درختان میوه نظیر زردآلو، هلو، گردو و انگور و نظایر آن، و نیز درختان جنگلی نظیر چنار، سپیدار، بید، زرشک و مانند آن روئیده می‌شود (هاشمی، ص ۳۳-34).

گونه‌های جانوری از قبیل، پلنگ، گرگ، روباه، بز وحشی، قوچ و میش کوهی، کبک، تیهو، انواع کرکس، عقاب، گنجشک و نظایر آن در نواحی کوهستانی شمال شهرستان زیست می‌کنند به‌طوری‌که ۴۷ هزار هکتار از اراضی منطقه را تحت عنوان منطقه حفاظت‌شده و شکارممنوع سید مرتضی قرار داده‌اند. در منطقه دشتی شهرستان نیز انواع سنجاب زمینی، بلدرچین، گنجشک، شانه‌به‌سر، شغال، روباه، خرگوش، کفتار، سوسمار، مارمولک و انواع دیگر زندگی می‌نمایند (همان، ص ۳۴).

شهرستان کاشمر با احتساب بخش‌های بردسکن، کوه سرخ و خلیل‌آباد در سال ۱۳۵۵، ۱۴۷۷۵۸ تَن جمعیت داشته که از این شمار ۳/50 درصد مرد و ۷/49 درصد زن بوده‌اند (مرکز...، سرشماری...، ۱۳۵۵، شهرستان کاشمر، ص ۲۴). برابر سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۶۵ و با احتساب بردسکن، خلیل‌آباد و کوه‌سرخ جمعیت این شهرستان به ۲۱۷۴۱۷ تَن افزایش‌یافته که از این شمار ۶/50 درصد مرد و ۴/49 درصد زنان، ۶/30 درصد از جمعیت شهرستان در نقاط شهری و ۴/69 درصد در نقاط روستایی ساکن بوده‌اند (مرکز...، سرشماری...، ۱۳۶۵، ص ۱). در پی تقسیمات سیاسی جدید، جمعیت شهرستان کاشمر در سال ۱۳۹۵ به ۱۶۸۶۶۴ تَن کاهش ‌یافته که از این شمار ۳/50 درصد مرد و ۷/49 درصد زنان هستند. ۶۴ درصد از جمعیت شهرستان ساکن در نقاط شهری و ۳۶ درصد در مناطق روستایی ساکن هستند (سازمان مدیریت...، سالنامه...، ۱۳۹۵، ص ۱۳۱). دین اکثریت مردم اسلام و شیعه دوازده‌امامی و اقلیت‌های مذهبی نیز در کنار مسلمانان زندگی می‌کنند (هاشمی، ص ۵۲)؛ مردم کاشمر به زبان فارسی و با گویش خراسانی و کاشمری و کوه‌سرخی صحبت می‌کنند.

کشاورزی، صنعت، ساختمان، خدمات، فعالیت‌های عمده‌فروشی و خرده‌فروشی ازجمله مهم‌ترین فعالیت‌های اقتصادی در شهرستان کاشمر است. در بین محصولات کشاورزی بادام دیم، زعفران، انگور، گندم، خیار گلخانه‌ای و بادام آبی به ترتیب بیش‌ترین سطح زیرکشت را در این شهرستان به خود اختصاص می‌دهند و به لحاظ میزان تولیدات نیز به ترتیت محصول انگور، گندم، بادام درختی، خیار و زعفران بیش‌ترین تولیدات بخش کشاورزی را در اختیار دارند (مرکز... ۱۳۹۴، ص ۵۴-110)؛ در بخش دام و طیور نیز بزرگ‌ترین و نخستین زنجیره تولید شرق کشور در بخش تولیدات دامی در شهرستان کاشمر فعال است. تولیدات سالانه در بخش کشاورزی و دامداری شهرستان حدود ۲۱۰ هزار تن با درآمد ناخالص ۵۰۰ میلیارد تومان است (تولیدات کاشمر...، بش).

مهم‌ترین محورهای مواصلاتی شهرستان عبارت‌اند از: محور کاشمر به سه‌راهی شادمهر و تربت‌حیدریه، محور کاشمر به سمت فیض‌آباد و گناباد، محور کاشمر به سمت خلیل‌آباد و بردسکن  و محور کاشمر به سمت ریوش و نیشابور (ر. ک نقشه کاشمر).

مهم‌ترین آثار و بناهای تاریخی این شهرستان عبارت‌اند از: امام‌زاده سید مرتضی، امام‌زاده سید حمزه، امام‌زاده سید محمد، آرامگاه مدرس، حمام فروتقه، بقایای قلعه ریگ، قلعه آتشگاه، قبرستان کهنه تنورچه، مزار شیخ ابوالحسن جامی نامقی، بقعه شاهزاده ابراهیم طرق، قبرستان گبرا قراچه، بند شش طراز، آسیاب آبی تل‌آباد، حمام بند قرا، مزار پشت پنجه پسر، مزار پشت پنجه پدر، قبرستان دشت تل‌آباد، آب‌انبار فروتقه، آسیاب جردوی، آب‌انبار حاجی نظام، خانه تاریخی دانش و یخدان فروتقه (ادره کل...، بش). به‌طورکلی مردم کاشمر از نژاد سفیدپوست و تیره مدیترانه هستند؛ هرچند که بعضاً اقوام عرب، ترکمن، ازبک و بختیاری نیز در برخی از روستاها سکونت دارند (هاشمی، ص ۵۲)؛ شماری از بزرگان این خطه در قرون گذشته عبارت‌اند از: اهلی ترشیزی از شاعران قرن دهم‌ ق، میرزا عبدالله شهاب تبریزی شاعر عهد زندیه و قاجار، ظهوری ترشیزی از شاعران قرن یازدهم ق، محی‌الدین طرششی از علما قرن پنجم ق، عبدالملک کندری از علما دوره سلاجقه قرن ۵ق (همان، ص ۵۴)؛ ازجمله شخصیت‌ها و بزرگان معاصر این شهرستان می‌توان از دکتر شمس شریعت تربقان، آیت‌الله محمدحسین مجتهد اولیایی، آیت‌الله سعیدی کاشمری، حجت‌الاسلام سیدعلی‌محمد پیش‌نماز، آیت‌الله محمدباقر امامی و شیخ محمد واله و دکتر اعتضاد کاشمری، نام برد (اداره کل...، بش).

شهرکاشمر: کاشمر و ترشیز پیشین، از گذشته‌های دور تاکنون دچار دگرگونی و تغییر نام شده است. در بررسی نام این شهر به بیش از بیست نام برخورد شده است، که با یک جمع‌بندی می‌توان تمامی آن‌ها را در واژگان «کاشمر»، «ترشیز»،  «بست» و «سلطان‌آباد» خلاصه کرد. بدین گونه واژه کشمر که ممکن است به معنای آغوش مادر گرفته شود، با گذشتن از شکل‌های کیشمر و کشمار، سرانجام به گونه کاشمر درآمده و در همین صورت بازمانده است. از سوی دیگر فرهنگ‌نگاران، کاشمر را گونه کامل شده «کاخجر»، «کاشخر» و «کاشغر» دانسته‌اند و براین باورند که «کاش» برگردانیده شده «کاج» است و «کاخجر»، یادآور سرو بزرگ و سرشناس این سرزمین است (همان...، بش).

جایگاه نخستین شهر کاشمر در غرب شهر کنونی در محلی به نام کشمر بوده است، پیشینه آن به دوران پارت‌ها می‌رسد. پس از حمله اعراب و ویرانی‌های شگرفی که به همراه داشت، مردم کشمر به ناحیه‌ای که امروز به خیابان سلطانیه معروف است، کوچ کردند و در حدفاصل سلطانیه و قریه فیض‌آباد که به شهر کهنه (خیابان ۱۷ شهریور کنونی) معروف است، ساکن شدند (هاشمی، ص ۸۵).

شهر کاشمر مرکز شهرستان در ۵۸ درجه و ۲۶ دقیقه تا ۵۸ درجه و ۲۹ دقیقه طول شرقی و ۳۵ درجه و ۱۳ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۱۶ دقیقه عرض شمالی و در جنوب غربی شهرستان کاشمر واقع‌شده است. ارتفاع این شهر از سطح دریا ۱۰۵۱ متر؛ فاصله این شهر از شمال تا شهر نیشابور ۱۳۷ کیلومتر، از جنوب تا شهر فیض‌آباد ۴۳ کیلومتر، از غرب تا شهر تربت‌حیدریه ۸۱ کیلومتر و از شرق تا شهر خلیل‌آباد ۱۸ کیلومتر است؛ مساحت کل شهر در محدوده طرح‌های فعلی شهرداری حدود ۲۰ کیلومترمربع را شامل می‌شود. (باحساب، بش)

نزدیک‌ترین ارتفاع به شهر کاشمر ارتفاعات کلاته سالاری در ۵ کیلومتری شمال امام‌زاده سیدمرتضی بوده که بلندترین نقطه آن ۱۶۷۰ متر از سطح دارد. تنگل سنگ‌لوح در مسیر شهر کاشمر به شهر ریوش نیز به‌عنوان یکی از گردنه‌های مهم استان خراسان رضوی در این مسیر محسوب می‌شود (ر. ک نقشه کاشمر).

حداکثر دمای هوا در شهر کاشمر در تابستان از بدو تأسیس ایستگاه هواشناسی تا سال ۱۳۹۵ به ۴۳ درجه سانتی‌گراد و حداقل دمای هوا نیز در زمستان به ۸/15- درجه سانتی‌گراد رسید است میانگین دمای این شهر نیز در همین دوره ۱۸ درجه سانتی‌گراد ثبت‌شده است. میانگین بارندگی سالانه در این شهر از بدو تأسیس ایستگاه هواشناسی تا سال ۱۳۹۵ معادل ۹/186 میلی‌متر بوده است (سازمان مدیریت...، سالنامه... ۱۳۹۵، ص ۱۰۹-110).

جمعیت شهر کاشمر در سال ۱۳۵۵ معادل ۲۶۸۸۳ تَن بوده که از این شمار ۵۲ درصد مرد و ۴۸ درصد زن بوده‌اند؛ همچنین در سال ۱۳۶۵ جمعیت این شهر به ۴۹۲۵۰ تَن افزایش‌یافته که از این شمار ۷/51 درصد مرد و ۳/48 درصد نیز زن بوده‌اند. (مرکز...، سرشماری...، ۱۳۶۵، ص ۱۵)؛ در سال ۱۳۹۵ نیز جمعیت شهر کاشمر به ۱۰۲۲۸۲ تَن رسیده که از این شمار ۵/50 درصد مرد و ۵/49 درصد نیز زنان بوده‌اند (مرکز...، سالنامه... ۱۳۹۵، بش).

مراکز عمده‌فروشی و خرده‌فروشی در خیابان‌های منتهی به مرکز شهر به‌صورت متراکم و در سایر نقاط به‌صورت پراکنده به خدمات‌دهی می‌پردازند. مهم‌ترین مراکز خریدوفروش در اطراف میدان مرکزی شهر و خیابان‌های مدرس، قائم، امام‌خمینی و تا حدودی خیابان ۱۷ شهریور قرار دارند. در حال حاضر ۱۹۰۰ واحد صنفی در سطح شهر کاشمر به تأمین نیازمندی‌ها و خدمات‌رسانی به اهالی شهر و روستا مشغول هستند (استانداری...، بش).

وجود بارگاه دو امام‌زاده بزرگ سیدحمزه و سیدمرتضی(ع) که از نوادگان امام موسی کاظم(ع) بوده، همچنین مزار سیدمحمد(ع) در فاصله سه کیلومتری شهـر، خرابه‌های ارگ قدیم شهر، مدرسه علمیه حاج‌سلطان، مسجد جامع کاشمر و آرامگاه شهید آیت‌الله مدرس(ره) باعث گردیده همه‌ساله شمار زیادی از مشتاقان زیارت اهل‌البیت و آثار تاریخی از نقاط مختلف کشور به این شهر مسافرت نمایند (همان، بش).

کاشمر و انقلاب اسلامی: در کاشمر و ترشیز چند نام نظیر آیت‌الله مشکینی، دکتر محمد خزاعی و حجت‌الاسلام عربی درخششی خاص دارند. آیت‌الله مشکینی در مدت حضورش در کاشمر به‌عنوان یک تبعیدی ارادتی خاص به مزار شهید مدرس داشت و با سیره عملی خود باعث توجه بیش‌ازپیش اهالی به این شهید عرصه تلفیق دیانت و سیاست شد. حوزه علمیه حاج‌شیخ (مرحوم حاج شیخ اولیایی) محل تدریس ایشان بود (زندگی...، بش)؛ بنابراین تبعید آن مرحوم به کاشمر باب تردد انقلابیون را به کاشمر بیش‌ازپیش گشود. شهیدان والامقامی چون هاشمی نژاد و کامیاب و مرحوم آیت‌الله واعظ طبسی، آیات عظام مکارم شیرازی و سبحانی و حجت‌الاسلام قرائتی، مقام معظم رهبری برای زیارت ایشان به کاشمر می‌آمدند (بازخوانی...، بش). مردم شهرستان کاشمر در طی مبارزات مردمی در به ثمر رساندن انقلاب ۶ شهید* تقدیم انقلاب نمودند که شهید محمد ترابی شهید شاخص این شهرستان در مبارزات انقلابی بود (کاشمری‌ها...، بش؛ خونی ...، بش).

کاشمر و دفاع مقدس: مردم این شهرستان به منظور مقابله با تهاجم عراق از طرق مختلف خود را به جبهه‌های می‌رساندند. نخستین اعزام نیروی رسمی به شمار ۴۲۷ تَن در اسفندماه ۱۳۵۹ انجام شد (سپاه هشتم...، فرم شماره...، بش).

طی ۸ سال جنگ مردم شهرستان کاشمر با کمک‌های نقدی و غیر نقدی به رزمندگان، همچنین حضور مستقیم در جبهه‌های نبرد از کشور دفاع و بدین منظور مراکز جهاد سازندگی (جهاد کشاورزی)، پایگاه‌های مقاومت بسیج مستضعفین، هلال‌احمر، کمیته امداد امام‌خمینی در شهر، روستاهای بزرگ و مراکز بخش‌ها کمک‌های مردم را در ۸ سال دفاع مقدس جمع‌آوری می‌کردند. از آغاز جنگ تا سال ۱۳۶۳ برای پشتیبانی از جنگ تحمیلی عراق علیه ایران فعالیت‌ها در دو بخش تولید مواد غذایی و تولید لباس نیروهای رزمنده متمرکز بود (وزارت جهاد...، فعالیت...، بش). دیگر کمک‌ها ازجمله طلا، نقره و نظایر آن پس از تبدیل به وجه نقد به جبهه فرستاده می‌شد (وزارت جهاد...، لیست...، بش)؛ به‌گونه‌ای که جمع کمک‌های مردم شهرستان در سه‌ماهه اول ۱۳۶۷ ش ۱۷۹ میلیون ریال بود (وزارت جهاد...، لیست خودیاری...، بش).

در طول هشت سال جنگ ۲۴۰۴۹ تَن از مردم شهرستان کاشمر در جبهه حضور یافتند که ۶۹۷۲ رزمنده اعزام نخست، ۱۴۶۹۴ رزمنده اعزام مجدد و ۲۳۸۳ رزمنده اعزام تخصصی بوده‌اند (سپاه هشتم...، آمارنامه...، بش)؛ برابر آمار موجود از اعزام نیرو به یگان‌های رزم در سال‌های ۱۳۶۵-1367 از شهرستان کاشمر، لشکر ۲۱ امام رضا(ع) 56/81 درصد، لشکر ویژه شهدا ۰۹/9 درصد، لشکر ۵ نصر ۷۸/6 درصد و سپاه کامیاران ۹۶/0 درصد به ترتیب بیش‌ترین درصد نیروهای اعزامی از این شهرستان را جذب نکرده‌اند (سپاه هشتم...، گزارش...، بش)؛ بنابراین مقصد اصلی نیروهای اعزامی از شهرستان کاشمر لشکر ۲۱ امام رضا(ع) بوده است. همچنین آمار موجود از ۳۵ مورد اعزام سراسری نیرو به یگان‌های رزم در سال‌های ۱۳۶۵-1367 نشانگر این است که بیش‌ترین شمار  اعزام از این شهرستان به ترتیب در کاروان‌های بزرگ سپاهیان حضرت‌ محمد(ص) مورخ ۱۲/9/1366 به شمار ۸۶۸ تَن، کاروان سپاهیان امیر مورخ ۱۰/5/1367 به شمار ۷۶۷ تَن، کاروان محرم مورخه ۱۶/6/67 به شمار ۶۴۴ تَن و کاروان بزرگ به‌سوی کربلا مورخه ۳۱/6/1365 به شمار ۶۳۱ تَن بوده است (همانجا).

مجموع نیروهای اعزامی برای آموزش از پایگاه کاشمر در طی ۸ سال دفاع مقدس ۳۶۷۳ تَن بوده که. از این شمار ۱۰۳۴ تَن برای آموزش به پادگان شهید مدنی در داخل شهرستان اعزام و بقیه نیز برای آموزش به سایر مراکز آموزشی استان نظیر پادگان شهید بهشتی، شهید چمران، شهید هاشمی نژاد، پادگان کربلا، شهید کاوه، نجف اشرف، شهید دستغیب و مرکز آموزش امدادگری اعزام و دوره‌های عمومی و تخصصی ویژه اعزام به جبهه را گذرانده‌اند (سپاه هشتم...، فرم ۱۴/1...، بش). شهرستان کاشمر در طی دوران دفاع مقدس در سطح استان خراسان بزرگ به لحاظ کمی رتبه ۳ و به لحاظ کیفی رتبه نخست اعزام نیروی استان خراسان را دارا است (سپاه هشتم...،...  شاخص‌های کمی...، بش).

یگان‌های نظامی که در شهرستان کاشمر در زمان جنگ حضور داشتند، عبارت‌اند از جهاد سازندگی شهرستان تربت‌حیدریه با چند شعبه مختلف، نواحی متعدد بسیج در سطح شهر و مراکز بخش این شهرستان و پایگاه‌های مختلف بسیج محلات در داخل شهر کاشمر و روستاها.

شهرستان کاشمر ۶۵۴ شهید، ۱۸۲۱ تَن جانباز و ۱۱۸ تَن آزاده (اسیر جنگی) در دوران جنگ داشته است (بنیاد شهید...، بش) سرداران شهید علیرضا عاصمی و حسین امینی‌مقدم ازجمله شهدای شاخص شهرستان کاشمر هستند (بنیاد شهید...، بش). شهدای شهرستان در ۵۲ گلزار دفن شده‌اند. بیش‌ترین شمار شهدا در گلزار شهید مدرس و امام‌زاده سید حمزه شهر کاشمر به شمار ۱۴۴ و ۱۴۳ شهید دفن شده است. گلزار شهدای روستای انصاریه، فرگ، کریز، اوندر و ایور از دیگر گلزارهایی است که پس از بهشت شهید مدرس و سید حمزه بیش‌ترین شهدا را در خود جای‌داده‌اند. در بهشت امام‌زاده سید مرتضی کاشمر نیز تنها یک شهید دفن شده است (بنیاد شهید...، بش)؛ تنها مزار شهدای گمنام این شهرستان در محل دانشگاه آزاد واحد کاشمر بوده که ۳ شهید گمنام در این مزار آرام‌گرفته‌اند که یادمان آن نیز در این مکان احداث‌شده است (بنیاد شهید...، لیست...، بش).

مآخذ: اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی، شهرستان کاشمر، آثار تاریخی،  1398، درگاه میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان کاشمر، <kashmar.razavichto.ir>، (28/02/1399)؛ استانداری خراسان رضوی، فرمانداری کاشمر، معرفی شهرستان، ۰۹/10/1387، درگاه اینترنتی استان خراسان رضوی، <kashmar.khorasan.ir>، (12/05/1399)؛ بختیاری، سعید، اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۹۳ش؛ بنیاد شهید و امور ایثارگران خراسان رضوی، اعلام نام شهدای شاخص شهرستان‌های استان خراسان رضوی، مرقومه ۲۷/3/1398ش، آرشیو بنیاد شهید و امور ایثارگران خراسان رضوی؛ «بازخوانی حضور آیت‌الله مشکینی در آخرین تبعیدگاه»، 08/05/1396، خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، <https://khorasan.iqna.ir/fa/news/3624089>، (30/05/1399)؛ «زندگی و مبارزات آیت الله مشکینی و تأثیر آن در کاشمر»، 19/11/1396، صبح توس، <http://sobhtoos.ir/post/337545>، (25/05/1399)؛ سازمان جغرافیای نیروهای مسلح، نقشه ۱:۵۰۰۰۰، کاشمر، شیت ۷۶۶۰، سازمان جغرافیای نیروهای مسلح، ۱۳۷۰ش؛ سازمان جهاد کشاورزی استان خراسان رضوی، اداره اطلاعات و آمار، سالنامه آماری کشاورزی ۱۳۹۴، مشهد: سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی، ۱۳۹۵ش؛ سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان خراسان رضوی، سالنامه آماری استان خراسان رضوی۱۳۹۴، تهران: سازمان برنامه و بودجه کشور، ۱۳۹۵ش؛ سپاه هشتم ثامن‌الائمه(ع)، معاونت طرح و برنامه، مدیریت آمار و اطلاعات، آمارنامه اعزام به جبهه استان خراسان، ۶۷-1359ش، موجود در بیناد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خراسان رضوی؛ همو، فرم ۱۴/1 آمار کل اعزام به جبهه به تفکیک پایگاه و پادگان آموزشی، موجود در بیناد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خراسان رضوی؛ همو، فرم ۶ اعزام نیروی خراسان رزمنده، اعزام نخست، تخصصی و مجدد، موجود در بیناد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خراسان رضوی؛ همو، فرم بررسی شاخص‌های کمی و کیفی اعزام نیرو از استان خراسان، موجود در بیناد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خراسان رضوی؛ همو، فرم شماره ۶ اعزام نیروی خراسان به جبهه، ۶۷-1359ش، موجود در بیناد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خراسان رضوی؛ همو، گزارشی از اعزام کاروان‌های خراسان به جبهه، ۶۷-1365ش، موجود در بیناد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خراسان رضوی؛ همو، گزارشی از اعزام نیروهای خراسان در سال ۱۳۶۵ ش.، موجود در بیناد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خراسان رضوی؛ «شهید حاج محمد ترابی، خونی که رود انقلاب را در کاشمر خروشان کرد»، 19/10/1395، شبکه اطلاع‌رسانی دانا، <https://www.dana.ir/news /1000980 .html>، (29/05/1399)؛ «محاسبه فاصله شهرها، مسافت‌یاب راه‌های ایران»، 1398، درگاه اینترنتی باحساب، <www.bahesab.ir>، (15/02/1399)؛ مرکز آمار ایران، سرشماری نفوس و مسکن استان خراسان رضوی سال ۱۳۶۵، تهران: مرکز آمار ایران، ۱۳۶۶ش؛ وزارت جهاد سازندگی، جاد سازندگی خرسان، ستاد پشتیبانی جنگ، فعالیت‌های تولیدی شهرستان‌های خراسان، اسناد مهندسی جنگ گردان امام رضا(ع) خراسان، دی‌ماه ۱۳۵۹ تا پایان سال ۱۳۶۳ش.، موجود در بیناد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خراسان رضوی؛ وزارت مسکن و شهرسازی، سازمان مسکن و شهرسازی خراسان، طرح جامع شهر کاشمر، مشهد: سازمان مسکن و شهرسازی خراسان، ۱۳۷۸ش؛ هاشمی، حسن، جغرافیای شهرستان کاشمر، مشهد: ضریح آفتاب، ۱۳۸۴ش؛ وزارت جهاد سازندگی، لیست خودیاری مردمی استان خراسان، اسناد مهندسی جنگ گردان امام رضا(ع) خراسان، ، ۱/1 الی ۳۱/3/67، موجود در بیناد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خراسان رضوی.