از هامون تا اروند، یا تاریخ شفاهیکتاب خاطرات رزمنده احمد توکلی،  از رزمندگان به‌نام دوران دفاع مقدس منسوب به استان سیستان و بلوچستان اصالتا سیستانی که به قلم قاسم گلشاهی آن را نوشته است.

احمد توکلی اصالتاً  سیستانی است. او در ۲۰ خرداد ۱۳۴۵، روستای طاطار علیای شهرستان گنبد کاووس در استان گلستان زاده شد.نامبردهاو ، در دوران راهنمایی از طریق برادرش که در دانشسرای مقدماتی گنبد تحصیل می‌کرد وارد فعالیت‌های سیاسی بر ضد حکومت پهلوی دوم (1320-1357 ش) شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در ۱۳۵۸ش در غایلۀ گنبد به اسارات مجاهدین خلق ترکمن درآمد ولی خیلی زود آزاد شد. او تحصیلاتش را تا اخذ مدرک دیپلم کشاورزی در خرداد ۱۳۶۲ ادامه داد و بلافاصله پس از آن، به جبهه رفت ؛ در عملیات‌ مختلفی مشارکت داشت و در شهریور ۱۳۶۶  ش، در اثنای جنگ تحمیلی به عضویت رسمی سپاه درآمد (توکلی، مصاحبه ... ).

ازآنجاکه احمد توکلی منسوب به سیستان و بلوچستان است و در جنگ تحمیلی حضور طولانی داشته به همین منظور، به نام رزمندة مشهور استان در برنامة مصوب تاریخ شفاهی استان (نشر خاطرات شفاهی افراد شاخص و موثر در دفاع مقدس ) گنجانده شد و کار مصاحبه و تدوین آن به قاسم گلشاهی واگذار  گردید. کار مصاحبه در ۱۴۰۱ ش و طی ده جلسۀ فشرده صورت گرفت (گلشاهی، اطلاعات ... ).

علت نامگذاری کتاب هم این بوده که معمولا در هر استان یک اثر طبیعی یا تاریخی منتسب به آن استان به عنوان نماد معرفی می شود. نماد سیستان، تالاب هامون است که زمانی بزرگترین  دریاچۀ آب شیرین ایران بود و با آن نماد، سیستان و شهر زابل معرفی می می‌شده است. لذا انتخاب نام هامون  تا اروند برای اسم کتاب، به همین دلیل بود تا نام زابل زنده بماند و در اذهان همه ماندگار باشد. ترکیب نام دو کتاب به رودخانه اروند در خوزستان  نیز مختص آن دیار بوده و معرف خوزستان و آبادان استاشاره دارد .ازاین رو باانتخاب چنین نامی، پیوندی مجازی بین جنوب غربی کشور و جنوب شرقی آن ایجاد شده و چنین متبادر به ذهن می شود که جوانان سیستان، هموطنان خود را در دورترین نقطه ایران تنها نگذاشته و همپای مردم آن دیار، از کیان ایران اسلامی دفاع و عاشقانه در دل شب، به اروند خروشان زده و شهر بندری فاو عراق را فتح کردند  (همو  ).                                                            

این کتاب شامل دست‌خط  راوی، مقدمه، پیشگفتار و شامل چهار فصل است. در دستخط، راوی هدف از بیان خاطرات را اطلاع آیندگان دربارۀ مقاطعی از جنگ تحمیلی عراق بر ضد ایران عنوان کرده (ص ۹)، سپس کتاب در مقدمه‌ای کوتاه، به تاریخ نگاری به روایت سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس پرداخته است (ص ۱۱-12). آنگاه پیشگفتار کوتاهی در اهمیت پرداختن به تبیین وحفظ رشادت و دلاوری کنشگران دفاع مقدس اختصاص داده شده است (گلشاهی، پیشگفتار ... ، ص ۱۳).

فصل اول با‌ نام « زندگی‌نامه» بخش کوتاهی از زندگی احمد توکلی  مشتمل بر تولد، تحصیل، فعالیت‌های انقلابی، ازدواج ، جایگاه اجتماعی فرزندانش و در نهایت نحوه اعزام به جبهه در اواخر خرداد ۱۳۶۳ ش و پس از پایان امتحانات هنرستان کشاورزی است (ص ۱۷-19).

فصل دوم با‌ نام «دوران دفاع مقدس» طولانی‌ترین بخش کتاب از هامون تا اروند است که با بیست عنوان، درعین حال، از مهم‌ترین  فصل‌های کتاب محسوب می‌شود که راوی به فعالیت‌هایش در جنگ تحمیلی اختصاص داده است. عناوین اول تا چهارم بیان «آموزش عمومی بسیج در ۲۷ خرداد     1362 ش» (ص ۲۷-28)، اعزام مرحلة اول ۸ مرداد ۱۳۶۲ ش(ص ۳۱-33)، و «تصاویری از جبهه با رزمندگان»، در مرحلة اول حضور در غرب خوزستان در منطقه جفیر و کوشک (ص ۳۵-39) و حضور در عملیات والفجر ۴ است (ص ۴۱-44).

افزون ‌براین، در ادامه از عنوان پنجم تا شانزدهم  از فصل دوم مطالب گوناگونی از حضورش حضور راوی  در عملیات بدر ، ۱۹ اسفند  1363 ش، عملیات قدس ۱  ، 4 تیر ۱۳۶۴ و عملیات والفجر ۸ ( آزادسازی فاو) بهمن ۱۳۶۴ است که در همة اینها به زمان اعزام همراه با عکس در پایان هر عملیات اشاره شده است (ص ۴۵-95).

در عنوان هفدهم و هجدهم  فصل دوم کتاب، راوی حضورش برای ششمین بار در جبهه و چگونگی حضور و عضویتش در سپاه پاسداران  را شرح می دهدداد .او علت پیوستنش به سپاه را تبلور فضیلت‌هایی از این قبیل در سپاه تشریح می‌کند: نهادی برخاسته از متن انقلاب و مورد وثوق امام؛ آشکار سازی عقیدة اسلامی در فطرت انسان؛ جذب و سازماندهی نیروی انسانی؛ پرورش انسان از لحاظ روحی و معنوی؛ ولایت مداری (ص ۹۶-103).

اعزام به جبهه در ۱۵ مهر ۱۳۶۷ ش، آخرین مرحلة اعزام (مرحلة هفتم) احمد توکلی موضوع نوزدهم فصل دوم کتاب است که او پس از عضویت رسمی در سپاه در این بخش سخن گفته است (ص ۱۰۲-103). در عنوان بیستم به تلخ ترین خاطرة زندگیش پرداخته است که به رحلت امام خمینی در خرداد ۱۳۶۸ ش مربوط می شود (ص ۱۰۳-105).

فصل سوم با‌ نام «اقدامات و خاطرات پس از جنگ»، شش عنوان دارد و چنانچه از نامش برمی ‌آید، توکلی به فعالیت‌ هایش پس از پایان جنگ تحمیلی می‌ پردازد و البته به ذکر این مسایل بسنده کرده است: آموزش پرستاری در مهر ۱۳۶۸ ش، اعزام به منطقة عملیاتی مریوان ۹ فروردین ۱۳۷۲ ش، پذیرش در دانشگاه آزاد اسلامی زاهدان در مهر  1377 ش، معرفی مظلومیت و در عین حال مقاومت بستان و هویزه و در نهایت ایدئولوژی نظامیان عراق و ایران در جنگ. (ص ۱۰۹-125).

«یاد یاران هشت سال دفاع مقدس» عنوان فصل چهارم است که دو زیرعنوان دارد:۱.گل‌واژه‌های ایثار و شهادت، و ۲.تصاویری از شهدای عزیز و همرزمان گرانقدرم در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران.

از آنچه در عنوان اول آمده به زندگی‌نامة شهدای همرزم و خویشاوندان  اشاره شده است ( ص ۱۲۹-136)، ونیز مرتضی قربانی از فرماندهان و مسئولین رده‌های مختلف نظامی که در قید حیات هستند (ص ۱۳۶-138). تصاویر مربوط به نُه شهید  از همرزمان  راوی در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران نیز،در  واپسین بخش کتاب آورده شده است (ص ۱۳۹-143).

از هامون تا اروند برای نخستین بار در ۱۴۰۱ ش در قطع رقعی توسط انتشارات امید کویر کرمان به چاپ رسید.

مآخذ:  توکلی، احمد، از هامون تا اروند ( تاریخ شفاهی)، به کوشش قاسم گلشاهی، کرمان: امید کویر، ۱۴۰۱ش؛ همو، مصاحبه با مؤلف، ۱۰ اردیبهشت ۱۴۰۳؛ گلشاهی، قاسم، پیشگفتار بر کتاب از هامون تا اروند (نک: همین مأخذ، توکلی)؛ همو، اطلاعات شخصی مؤلف.

                                                                                                             /  سمیه حیدری/