سرپل‌ذهاب، شهرستان و، شهری و بخشی در غرب استان کرمانشاه.

این شهرستان با وسعتی برابر با ۱۲۷۱کیلومتر مربع(5.2 درصد از مساحت استان کرمانشاه) با مختصات ۴۵ درجه و ۵۱ دقیقه طول ‌جغرافیایی و ۳۴ درجه و ۲۷ دقیقه عرض جغرافیایی در غرب استان کرمانشاه و بر سر راه بین المللی تهران – بغداد موسوم به جاده کربلا واقع شده است. شهرستان سرپل ذهاب از شمال به شهرستان ثلاث باباجانی، از جنوب به شهرستان گیلانغرب، از شرق به شهرستان دالاهو و از غرب به شهرستان قصر شیرین و مرز عراق محدود می شود(سازمان نقشه برداری کشور؛ سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح؛ رزم آرا، ص۲۲۹).

طبق سرشماری سال ۱۳۹۵، جمعیت شهرستان سرپل ذهاب برابر با ۸۵٬۳۴۲ نفر بوده ‌است و از این حیث سومین شهرستان پرجمعیت استان کرمانشاه محسوب می شود. شهر سرپل ذهاب به عنوان مرکز این شهرستان ۴۵۴۸۱ نفر جمعیت داشته است(مرکز آمار ایران). فاصله زمینی شهر سرپل ذهاب تا کرمانشاه ۱۴۰ کیلومتر، تا تهران ۶۸۰ کیلومتر و تا کربلا در عراق ۲۷۰ کیلومتر می باشد(جمشیدی و کمری، ص ۱۹).

به لحاظ سیاسی- اداری سرپل‌ذهاب در اسفند۱۳۵۹با انتزاع از شهرستان قصرشیرین از بخش به شهرستان ارتقاء یافت. در حال حاضر این شهرستان مشتمل بر دو بخش و شش روستا می باشد(اطلس دهستان‌های استان کرمانشاه،ص۱۴۳).

کلمه ذهاب در لغت به معنی آب مقطر، خوب و همچنین به معنی چشمه و منبع آب می باشد. نام دیگر این ناحیه سرپل ذهاب است که از نام پل احداث شده بر روی رودخانه الوند در ۱۲ کیلومتری ذهاب گرفته شده است(زنده دل، ص ۳۳).

شهرستان سر پل ذهاب دارای آب و هوایی با زمستانهای معتدل و تابستان‌های گرم می باشد. در منطقه سرپل ذهاب تنوع قابل ملاحظه ای از لحاظ آب و هوایی حاکم است؛ بطوریکه اقلیم قسمت مرکزی این شهرستان دارای زمستانی معتدل و تابستانی گرم و طولانی حاکم می باشد. در ناحیه شمالی این شهرستان زمستانی سرد و تابستانی نسبتا خنک حاکم است و در ناحیه جنوبی زمستانی ملایم و تابستانی گرم برقرار است. متوسط بارندگی این شهرستان ۵۰۰ میلیمتر در سال می باشد(رزم آرا، ج۵، ص۲۲۹؛ سالنامه آماری استان کرمانشاه، ص۷۴). تنوع آب و هوایی در منطقه سرپل ذهاب سبب شده است تا گونه های زیستی گیاهی و جانوری مختلفی در این شهرستان وجود داشته باشد. از لحاظ پوشش گیاهی در منطقه سرپل ذهاب درختان جنگلى مانند بادام کوهى، پسته وحشى و انجیر کوهى،بلوط، ون، نخل، کالى توس و همچنین گیاهان دارویی و خوراکی مانند شیرین بیان، تلخ بیان و گل گاوزبان،کنگر،خاکشیر،کتیرا، ریواس، نعناع و پونه و...دیده می شود. از لحاظ جانوری نیز حیواناتی مانند آهو، گوزن، بزکوهى، قوچ، میش،خرس، گربه وحشى، سنجاب، سمور، گرگ و کفتار و سایر پرندگان و خزندگان در کوهها و دشتهاى این منطقه زیست می کنند(فرهنگ جغرافیایی آبادیها، ج۴۵، ص ۱۵۷؛ کمری و جمشیدی، ص ۳۹).

از منظر توپوگرافی شهرستان سرپل ذهاب در جلگه‌ای نسبتاً وسیع که اطراف آن را ارتفاعات و تپه ماهورهای احاطه کرده واقع شده است. این شهرستان در مسیر شمالى-  جنوبى سلسله ارتفاعات زاگرس روبروى یال غربى آن قرار گرفته است. نواحی شمال شرقی و جنوب شرقی شهرستان سرپل ذهاب کوهستانی است و ناحیه شمال غربی آن را دشت نسبتا پهناوری فراگرفته است که رودخانه جیگران آب آن را تامین می کند(جعفری،عباس، ج۳، ص۶۸۳). بخش قابل ملاحظه ای از سرپل ذهاب در ناحیه ای کوهستانى قرار گرفته است. کوههاى دالاهو با ارتفاع ۲۲۵۰ متر، بازى دراز با ارتفاع ۱۱۵۲ متر، ، باریکه با ۱۹۵۰ متر، دنه خشک با ۱۰۵۰ متر، باغ کوه با ارتفاع۱۱۶۴متر، تق تق و سلمانه با ارتفاع ۸۵۰ متر،گامیشان با ارتفاع۱۰۹۰متر، شاه‌نشین با ارتفاع۱۱۲۰متر، کور موش با ارتفاع۶۷۳ متر، قراویز با ارتفاع۸۱۶ متر، کوه برز با ارتفاع۱۲۰۰متر و میان کل با ارتفاع ۷۶۵ متر از شاخص ترین ارتفاعات شهرستان سرپل ذهاب می باشند(کمری، ص ۲۸-27؛ کریمی و شاه زیدی، ص۲۴۵؛ سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح) نام معروفترین کوه تاریخى سرپل ذهاب، پاتیریا بادیر به معناى ستون و تکیه گاه در کتیبه نارامسین پادشاه اکدى مربوط به ۲۴۰۰ سال قبل از میلاد آمده است(کریمی و شاه زیدی، ص ۲۴۵). علاوه بر ارتفاعات، دشت ذهاب، قلعه شاهین، پاطاق و بشیوه، چهار دشت مهم سرپل ذهاب است. این دشتها ظرفیت بالایى براى توسعه کشاورزى و دامدارى دارند. ارتفاع متوسط شهرستان سرپل ذهاب از سطح دریا ۵۵۰ متر می باشد اما در فاصله ای در حدود ۱۰ کیلومتر پس از طی گردنه پاطاق، ارتفاع زمین از سطح دریا به بیش از ۱۰۰۰ متر می‌رسد. همین امر سبب تنوع آب و هوایی این شهرستان می شود(کمری و جمشیدی، ص ۲۸-27).

در شهرستان سرپل ذهاب رودخانه های مختلفی جاری هستند. رودخانه الوند از آبریزها و چشمه سارهای دامنه جنوبی ارتفاعات شمال شهر سرپل‌ذهاب سرچشمه گرفته و پس از عبور از میانه شهر در ادامه مسیر وارد شهرستان قصرشیرین می‌شود. این رودخانه در ادامه مسیر خود با جهت شمال شرقی به جنوب غربی از مرز ایران و عراق گذشته و به استان دیاله در کشور عراق وارد می‌شود(سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح؛ جعفری،عباس، ص ۱۱۰). رودخانه جگیران نیز از دامنه غربی کوه‌های شاهان در شمال غرب شهر سرپل‌ذهاب سرچشمه گرفته و پس از طی مسافتی در۱۵کیلومتری شمال شرق شهر قصرشیرین به مرز ایران و عراق وارد و خط مرز را به طول۴۲ کیلومتر تشکیل می‌دهد و سپس وارد کشور عراق وارد می‌شود. از دیگر رودخانه‌های مهم این شهرستان می توان به رودخانه هواسان،دله‌شیر و گلم کبود اشاره کرد(جعفری،عباس، ص۱۶۸). علاوه بر رودخانه ها، سراب‌های گوناگونی از قبیل سراب ماراو، گلودره، سرابهاى قلعه شاهین، ذهاب، قره بلاغ، بریموند پل ماهیت و ماراب، پیران، قلعه شاهین، مامیشان و...در شهرستان شهرستان سرپل ذهاب وجود دارد(کمری و جمشیدی، ص ۳۳-32).

اقتصاد سرپل ذهاب بر پایه کشاوزی، باغداری و پرورش دام و طیور استوار است(فرهنگ جغرافیایی آبادیها، ج۴۵: ص ۱۵۷). در این شهرستان سه طایفه کرد جاف، کلهر و گوران سکونت دارند. مردم این منطقه به زبان کردی با گویش های کلهری، اورامی، سورانی و گورانی سخن می گویند. جافها سنی شافعی، کلهرها شیعه و گوران ها پیرو مذهب اهل حق هستند(زنده دل، ص ۹۸-97).

سرپل ذهاب به دلیل موقعیت جغرافیایی ویژه خود که بر سر راه ابریشم قرار داشته، در ادوار مختلف تاریخی از اهمیت قابل ملاحظه ای برخوردار بوده؛ بطوریکه برخی از باستان شناسان از جمله هرتسفلد به دلیل موقعیت استراتژیکی و مواصلاتی از آن به عنوان دروازه آسیا یاد می کنند(خسروزاده و دیگران، ص ۱۰۸). در عصر باستان سرپل ذهاب یکی از پایگاههای مهم نظامی ایران در ناحیه غرب بوده و قلعه و استحکامات مهمی داشته است(رزم آرا، ج۵، ص ۲۲۹). محوطه ها و آثار باستانی در اطراف سرپل ذهاب که پیشینه برخی از آنها به هزاره های پیش از میلاد می رسد، نشان دهنده قدمت سکونت در این منطقه است. از لحاظ تاریخی در منطقه سرپل ذهاب امروزی، دو شهر حلوان و ذهاب، حیات تمدنی داشته اند. حلوان از شهرهای بزرگ دوره ساسانی و بر سر شاهراه بزرگ خراسان تیسفون قرار داشت. در اوایل دوره اسلامی نیز به علت پیوستگی جغرافیایی قلمرو اسلام و عبور و مرور کاروانهای حج از مسیر آن،  حلوان اهمیت خود را حفظ کرد. با حمله مغول و جدایی ممالک اسلامی به شرقی و غربی، جاده حج اهمیتش را از دست داد و حلوان رو به ویرانى نهاد. در دوران صفویه و در نتیجه جنگهاى صفویه- عثمانى به تدریج منطقه سرپل ذهاب امروزى اهمیت زیادى یافت. طی دوران های مختلف تاریخی این منطقه میان دولت های مستقر بر ایران و عثمانی دست به دست می شد. در ۱۰۴۹ ه.ق طبق عهدنامه ذهاب، روستای ذهاب از ایران جدا و به عثمانی واگذار شد. این وضعیت تا آغاز دوره قاجار تداوم یافت. عثمانی ها برای تقویت مرزهای خود، روستای ذهاب را آباد و به شهر تبدیل کردند و نزدیک به هزار خانوار را در آن جای دادند و این شهر را به عنوان یکى از پاشانشین هاى بغداد به عنوان مرکز فرماندهى خود قرار دادند(راولینسون،ص۲۸؛ قنبری و خسروی زاده،۳۰۵). در دوران قاجاریه محمد علی میرزا دولتشاه(بزرگترین پسر فتحعلی شاه قاجار) در سال ۱۲۲۷ ه.ق که حاکم خوزستان، لرستان، کرمانشاهان و بختیاری بود، ذهاب را از تسلط عثمانی ها خارج ساخت(خاوری شیرازی، ج۱، ص ۲۵۶-254) شهر ذهاب که در میانه‌ دوره‌ی صفوی و البته در قلمرو عثمانی شکل گرفته بود، در میانه دوره قاجار، رو به ویرانی نهاد. همزمان با ویرانی ذهاب، روستای سرپل ذهاب در نزدیکی آن که از نیمه سده سیزدهم به این نام و گاه سرپل خوانده می شد، رو به آبادی گذاشت. پس از رسمیت یافتن تشیع در ایران و گسترش زیارت عتبات، این منطقه در مسیر کاروان های زیارتی قرار گرفت. با توجه به موقعیت راهبردی سرپل ذهاب و قرار گرفتن در مسیر جاده‌ عتبات و رونق این راه، به تدریج این منطقه رو به آبادانی و توسعه نهاد(قنبری و خسروی زاده،۳۰۵). در جریان جنگ جنگ جهانی اول(1918-1918) عثمانی ها سرپل ذهاب را تصرف کردند(مابرلی، ص ۱۱۹). آنها عمارت، کاروانسرا و باغ های آنجا را ویران کردند و مراتع را آتش زدند(گزیده اسنادی از وقایع مشروطیت در کردستان و کرمانشاهان). سپس در سال  1334 ه.ق روسها این منطقه را به تصرف خود در آورند(گرکه، ج ۱، ص ۲۴۶). در جریان جنگ جهانی دوم(1945-1939) نیز سرپل ذهاب در شهریور ۱۳۲۰ .ش تحت اشغال نیروهای نظامی انگلستان در آمد. در جریان اشغال نظامی ایران در دوران جنگ جهانی اول و دوم، گردنه پاطاق که در جنوب شرقی سرپل ذهاب و در مسیر ارتباطی قصرشیرین کرمانشاه قرار داشت از مواضع مهم و استراتژیک به شمار می رفت(منصوری و دیگران، ص۹۵).

در ۱۳۰۰.ش سرپل به همراه ذهاب در شمار روستاهای ولایت کرمانشاهان بود(فریدی مجید، ج۶، ص۴۸). در اوایل دوره پهلوی اول(1320-1304ش) سرپل یکی از روستاهای منطقه ذهاب ذکر شده است. در ۱۳۲۴ ش، با ارتقای بخش قصرشیرین به شهرستان، بخش سرپل ذهاب تابع این شهرستان شد. در سال ۱۳۲۹ بخش سرپل ذهاب، افزون بر یک قصبه مشتمل بر دهستانهای بشیوه، پاطاق، ذهاب و قلعه شاهین، ۹۰ پارچه آبادی و ۱۳۰۰ تن جمعیت بود(رزم آرا، ج۵، ص ۲۳۰-229). بخش سرپل ذهاب در ۱۳۵۹.ش از قصرشیرین جدا و با مرکزیت شهر سرپل ذهاب به شهرستان ارتقا یافت.

از منظر ژئوپلیتیکی و استراتژیکی منطقه عمومی سرپل ذهاب در غرب استان کرمانشاه به علت موقعیت جغرافیایی و قرار گرفتن در مسیر خطوط مواصلاتی، همسایگی با عراق و دسترسی آسانی که از این منطقه به داخل فلات مرکزی ایران وجود دارد، و همچنین برخورداری از منابع نفتی و نزدیکی به بغداد(پایتخت عراق) اهمیت ویژه ای دارد(علی پور و باقری، ص۵). این شهرستان دارای ۳۳ کیلومتر مرز مشترک با عراق است که از میله مرزی شماره ۶۰ در شمال رودخانه قره تو شروع و تا میله مرزی شماره ۶۷.۲ در ارتفاعات بمو ادامه دارد. مرزهای این شهرستان با عراق هر چه به سمت جنوب امتداد می یابد، کوهستانی تر می شود؛ به طوری که ارتفاعات استراتژیک بمو در انتهای مرز این شهرستان قرار گرفته است. ارتفاعات دالاهو که در منطقه مرزی شهرستان سرپل ذهاب واقع شده، از نظر استراتژیکی اهمیت ویژه ای دارد زیرا این ارتفاعات به نواحی مرزی شهرستان های سرپل ذهاب و ثلاث باباجانی تسلط کامل دارند(عزتی و میرزایی پور، ص ۲۵-24). همچنین وجود ارتفاعاتی مانند دالاهو، شاه نشین، گاومیشان، دانه خشک و آهنگران معابر نفودی در این منطقه به سمت عراق را محدود نموده است. با این وجود معابر کوچک و بزرگ متعددی از خاک عراق وارد این منطقه می شود که بیشتر آنها مالرو هستند. مهمترین این معابر بدین شرح می باشند:۱- معبر میدان عراق، باویسی، سرقلعه، گرده نو،سرپل ذهاب ۲- معبر چیارضا عراق، تیله کوه - سر قلعه، گرده نو، سرپل ذهاب۳- معبر میدان عراق، چیاسرخ عراق، تنگ هوان، سرپل ذهاب۴- معبر چیاسرخ عراق، تنگ حمام، سرپل ذهاب. کلیه معابر نفوذی که به شهر سرپل ذهاب می رسند از سه مسیر اسلام آباد غرب و بعد از آن به کرمانشاه مرکز استان منتهی می شوند: الف- مسیرگردنه پاطاق-کرند- اسلام آباد ب- مسیر گردنه سگان گوآور- اسلام آباد و ج- مسیر گیلانغرب، گردنه قلاجه، اسلام آبادغرب. هر سه مسیر از مناطق کوهستانی و صعب العبور می گذرند که حرکات  نظامی را به شدت محدود می نمایند(حیدری فر و رضایی، ص۳۶). از منظر جغرافیای نظامی، در منطقه سرپل ذهاب به علت فاصله از مرز و همچنین وجود واحدهای ژئومورفولوژیکی تپه ماهور، کوهستان و تیغه در اطراف آنها ظرفیت ژئومورفولوژیکی بیشتری برای دفاع و پدافند وجود دارد(علی پور و باقری، ص۲۳).

از لحاظ شبکه مواصلاتی، شهرستان سرپل ذهاب از طریق جاده سرپل ذهاب – کرند غرب- اسلام آباد غرب به کرمانشاه متصل می شود. این جاده از نظر نظامی و سیاسی برای ایران اهمیت ویژه ای دارد. کنترل بر این جاده در گردنه پاطاق برای ایران راحت بوده و می تواند با کمترین نیروی نظامی از ورود نیروهای مهاجم از خاک عراق به داخل ایران جلوگیری کند. در صورت بسته شدن این جاده از سوی ایران، جاده سرپل ذهاب – سگان- گواور- اسلام آباد غرب - کرمانشاه دارای اهمیت بوده و ایران برای جلوگیری از پیشروی نیروهای نظامی از مبدا عراق در مدخل ورودی این جاده به دهستان گوآور، پادگان نظامی ابوذر(دو کوهه) را احداث کرده است. در صورت بسته شدن جاده پاطاق این جاده از نظر نظامی دارای اهمیت می باشد. جاده ای که سرپل ذهاب را به بخش ازگله و شهر ثلاث باباجانی متصل می کند از نظر نظامی دارای اهمیت بوده و در صورت اختلاف بین ایران و عراق این جاده از طرف نیروهای نظامی عراق مورد تهدید واقع می شود زیرا عراق با استفاده از ارتفاعات بمو می تواند این جاده را کنترل کند(عزتی و میرزایی پور، ۳۰-29).

پاسگاه‌های باویسی،تیله کوه، تنگ هوان، بیشکان،اکبر آباد (تنگ حمام) در شمال غرب شهرستان سرپل ذهاب از پاسگاه‌های مرزی این شهرستان می‌باشند(نقشه‌: ازگله،قلمه و سرپل‌ذهاب).پادگان ابوذر در۲۰ کیلومتری جنوب شرق سرپل‌ذهاب در میان دامنه شمالی ارتفاعات دانه خشک و دامنه جنوبی نوا کوه در مجاورت روستای سراب قلعه شاهین قرار دارد. این پادگان مقر تیپ۳ لشکر۸۱ زرهی ارتش بوده که هم اکنون تیپ۷۱ مکانیزه مستقل ارتش در آن مستقر است و نزدیکترین پادگان نظامی به مرز محسوب می‌شود. این پادگان در زمان جنگ ایران و عراق مرکز فرماندهی، کنترل و استقرار نیروهای ارتش و سپاه بود(پورجباری،ص۱۰۷).

قبل از تهاجم سراسری عراق، سرپل ذهاب صحنه تجاوزات مرزی ارتش عراق در قالب حملات هوایی و توپخانه ای و همچنین حملات عناصر ضد انقلاب تحت پشتیبانی ارتش عراق به پاسگاههای مرزی بود. در این منطقه، پاسگاهها و نواحی مرزی تنگه هوان، تپه رش، بیشگان، تیله کوه، بیشگان و باویسی به طور مکرر مورد حمله ارتش عراق و عناصر ضد انقلاب قرار می گرفت(مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ص ۱۲۸-112؛ سلیمانی خواه، ص ۷۴۲،۶۴۸،۱۷۰،۱۶۹،۹۵). با نزدیک شدن به روزهای پایانی شهریور ماه سال ۱۳۵۹ دامنه حملات و تجاوزات ارتش عراق شدت گرفت و در پی آن درگیری های مرزی خونینی نیز در محور سرپل ذهاب روی داد؛ بطوریکه در۱۷ شهریور ماه طی یک درگیری هوایی بین بالگردهای ایران و عراق در منطقه تنگ هوان سرپل ذهاب، یک فروند بالگرد عراقی منهدم شد. ارتش عراق طی تجاوزات مکرر مرزی خود در منطقه سرپل ذهاب توانست قبل از شروع رسمی جنگ یک کیلومتر مربع از خاک ایران را در منطقه باویسی سرپل ذهاب اشغال کند(نک: کیانی،ص۱۲۰-124).

در آستانه تهاجم سراسری ارتش عراق، محور قصرشیرین – سرپل ذهاب به عنوان مهمترین محور تهاجم نیروهای عراقی در جبهه میانی از لحاظ موقعیت جغرافیایی و ترکیب زمین جایگاه ویژه ای در استراتژی نظامی عراق داشت؛ چرا که این محور همواره به عنوان معبر وصولی در حرکت ارتش عراق به طرف کرمانشاه و برعکس معبر ارتش ایران به سمت بغداد مطرح بوده است. هدف اصلی طراحان نظامی عراق در این محور در ابتدای جنگ دستیابی به خط دفاعی مطمعن جهت حفاظت از بغداد در قبال واکنش نظامی احتمالی ایران از این محور بود(انصاری و یکتا،ص۲۴). از لحاظ تاکتیکی محور قصرشیرین – سرپل ذهاب به طرف گردنه پاطاق و شهرهای اسلام آباد غرب و کرمانشاه امتداد می یافت. چنانچه ارتش عراق موفق می شد گردنه پاطاق در شهرستان سرپل ذهاب را تصرف کند می توانست کنترل دشت ذهاب و شهرهای سرپل ذهاب و قصر شیرین را در دست گیرد و از سوی دیگر با با تکیه بر عوارض طبیعی زمین این منطقه، دستاوردهای نظامی خود را تثبیت کند. از همین رو تلاش اصلی نیروهای عراقی در صحنه عملیاتی غرب در همین محور به کار گرفته شد. علی رغم اهمیت محور قصرشیرین- سرپل ذهاب، به دلیل صعب العبور بودن زمین منطقه و وجود ارتفاعات سرکوب در اطراف آنها امکان پیشروی در آن دشوارتر از سایر محورها در جبهه میانی بود(حسینی و جوادی پور، ص ۲۴-23؛ دری ص۸۲). لذا ارتش عراق ماموریت این محور را به یگان های زبده خود در سپاه دوم و لشکرهای  4 و ۸ پیاده و ۶ زرهی واگذار کرد. یگان های فوق ماموریت داشتند پس از اشغال قصرشیرین تا سرپل ذهاب و گردنه پاطاق پیشروی کند. در مقابل یگان های ارتش عراق در این محور، یک تیپ از لشکر ۸۱ ارتش و نیروهایی از سپاه و ژاندارمری به همراه چند تیم هوانیروز قرار داشتند(دری، ص۸۲؛ انصاری و یکتا، ص۲۷؛ حسینی، ص ۱۱۳).

با آغاز تهاجم سراسری ارتش عراق در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹، در محور سرپل ذهاب لشکر۸ ارتش عراق پشتیبانی هوایی و آتش سنگین توپخانه هجوم خود را به مناطق مرزی شهرستان سرپل‌ذهاب آغاز نمود. نیروهای عراقی ابتدا با تصرف پاسگاه های مرزی(باویسی، چفته،هوان، بیشکان و تیله کوه) سرپل ذهاب که توان کمی داشتند، در همان روز اول به دشت ذهاب رسیدند و سپس و با پیشروی در جاده قصر شیرین – سرپل ذهاب، ارتباط این دو شهر را قطع کردند. ارتش عراق در ادامه با پیشروی خود به سمت شرق در دوم مهرماه به نزدیکی شهر سرپل‌ذهاب رسیدند و آماده تصرف این شهر شدند. عراقی ها یورش خود را به این شهر آغاز می کنند ولی با مقاومت مدافعان شهر متشکل از نیروهای لشکر ۸۱ ارتش و تعدادی از نیروهای سپاه و مردمی مواجه شده و مجبور به عقب نشینی می شوند و در ارتفاعات کوره موش و قراویز در۵ کیلومتری غرب سرپل‌ذهاب مستقر می گردند(حسینی و جوادی پور، ص ۸۰-77).

پس از ناکامی اولیه عراق در این محور، در سوم مهر ماه ارتش عراق تلاش خود را جهت اشغال سرپل ذهاب تشدید کرد و با پشتیبانی هوایی، پیشروی خود را به این شهر آغاز نمود. در مقابل مدافعان شهر به شدت در مقابل عراقی ها مقاومت نموده و سپس با پشتیبانی موثر هوانیروز، نیروهای عراقی را که با نفوذ به سرپل ذهاب تا پمپ بنزین این شهر پیشروی کرده بودند به عقب راندند(همو، ص ۸۷-86؛  انصاری و یکتا ص۳۴). در چهارم مهرماه و پس از اشغال قصرشیرین، ارتش عراق در جبهه میانی تلاش و تمرکز اصلی خود را جهت تصرف سرپل ذهاب به کار بست، ولی نیروهای خودی با سازماندهی و تمرکز توان در این شهر و بهره گیری از عوارض سرکوب منطقه اجازه پیشروی ارتش عراق را در این محور ندادتد. در همین روز نیروهای نظامی ایران ضمن عقب راندن دشمن، در منطقه سرپل ذهاب پیشروی کرده و موفق شدند پاسگاههای قره بلاغ و شرکت سهامی زراعی را از اشغال عراق خارج سازند(حسینی و جوادی پور، ص۸۹؛ محمدی ودود، ص۵۴۹). در پنجم مهرماه ارتش عراق با تقویت نیروهای خود بار دیگر حمله همه جانبه ای را برای تصرف سرپل ذهاب ترتیب داد که با مقاومت سرسختانه مدافعان این شهر متشکل از نیروهای لشکر ۸۱ زرهی ارتش و تعدادی از نیروهای سپاه و مردمی به نتیجه نرسید. پس از این شکست، ارتش عراق از دستیابی سریع به این شهر نا امید گشت و با عقب نشینی به ارتفاعات قراویز، تلاش خود را صرف دیگر محورها نمود(همو، ص ۹۲؛ درودیان، ص ۳۱).

پس از هفته اول از شروع جنگ، ارتش عراق تلاش اصلی خود را معطوف به جبهه جنوب نمود و در جبهه غرب از جمله در محور سرپل ذهاب به اتخاذ مواضع پدافندی پرداخت. در مقابل از هفته دوم جنگ بتدریج نیروهای ایرانی عملیات آفندی را هرچند در مقیاس کوچک در محور سرپل ذهاب آغاز کردند؛ چنانکه در ۱۵ مهرماه نیروهای ژاندارمری مستقر در ارتفاعات کلاشی و کوره موش واقع در ۱۲ کیلومتری شمال غربی سرپل ذهاب به مواضع عراقی ها حمله کرده و خساراتی به آنها تحمیل نمودند. طی روزهای بعدی دو طرف به اتخاذ مواضع پدافندی در این منطقه پرداختند و درگیری ها در این محور عمدتا به شکل عملیات های ایذایی محدود و تبادل آتش بود(حسینی و جوادی پور ص ۱۰۶-100).

علاوه بر مقابله با ارتش عراق، نیروهای نظامی ایران در شهرستان سرپل ذهاب با عناصر ضد انقلاب نیز درگیر بودند. در این شهرستان نیروهای ضد انقلاب پس از پیروزی انقلاب اسلامی از سال ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۱ حملات مختلفی را علیه نیروهای نظامی ایران و ساکنان منطقه در قالب اقداماتی مانند مین گذاری(9 مورد)، حمله به مقرها و پایگاههای نظامی سپاه و ارتش(3 مورد)، عملیات کمین(2 مورد)، بمب گذاری و پرتاب مواد منفجره(2مورد) و حمله به مراکز جمعیتی(5 مورد) انجام دادند که طی آن تلفاتی به نیروهای نظامی و ساکنان غیرنظامی شهرستان سرپل ذهاب وارد شد(استکی و دیگران،جلد۳، ص ۲۷۲،۲۵۸،۲۴۵،۲۱۶،۱۹۴). در جهت مقابله با حملات نیروهای ضدانقلاب، نیروهای نظامی ایران متشکل از نیروهای ارتش، سپاه و ژاندارمری  با اجرای عملیات های منظم و نامنظم به پاکسازی مناطق مختلف شهرستان سرپل ذهاب از جمله در محورهای تنگه هوان،پاطاق، دالاهو، بزمیرآباد و ریجاب پرداختند. این عملیات ها که از ابتدای سال ۱۳۵۹ آغاز شده بود، بعد از شروع رسمی جنگ نیز ادامه یافت(استکی و دیگران، ج۴، ص ۴۸۵). در میان عملیات های اجرا شده علیه نیروهای ضد انقلاب، عملیات پاطاق- ریجاب در ۷/7/1359 در ناحیه ریجاب و عملیات موسوم به شهید گلاب بخش در ۹/8/59 در ناحیه افشار آباد از گستردگی بیشتری برخوردار بودند و موجب پاکسازی بخش زیادی از شهرستان سرپل ذهاب شدند(دری، ص۸۸).

پس از توقف ارتش عراق و مقابله با عناصر ضد انقلاب در منطقه، تلاش نیروهای نظامی ایران در محور سرپل ذهاب در راستای عقب راندن عراق از مناطق اشغالی و آزادسازی ارتفاعات مشرف به سرپل ذهاب که از سیدصادق تا قراویز امتداد داشت متمرکز شد(حسینی و جوادی پور، ص۱۱۲). بر همین اساس سلسله عملیات هایی از سوی نیروهای نظامی ایران جهت عقب راندن ارتش عراق در منطقه عمومی سرپل ذهاب طراحی و اجرا شد. مهمترین عملیات های ایران در محور سرپل ذهاب در مقطع آزادسازی مناطق اشغالی بدین شرح می باشد:

 عملیات محدود کوره موش در۲۱ مهر۱۳۵۹ از سوی تیپ۳ لشکر۸۱ زرهی به منظور آزادسازی ارتفاع کوره موش به اجرا در آمد و طی آن تلفاتی به ارتش عراق وارد شد(پورجباری،ص۱۲۸).

 عملیات سید صادق وکلینه۱  در ۲۸ آذر ۱۳۵۹در منطقه عمومی شمال‌غرب سرپل‌ذهاب توسط یگان‌های تیپ۳ لشکر۸۱ زرهی ارتش اجرا شد و طی آن ارتفاعات کلینه و سید صادق آزاد گردید(جعفری،ص۳۴).

 عملیات سید صادق وکلینه ۲ در  15 اسفند۱۳۵۹ به طور مشترک از سوی یگان های ارتش و سپاه اجرا گردید و طی آن روستای کلینه آزاد شد(درودیان، ص۱۴۰ ؛ دری،ص۹۵).

 عملیات بازی‌دراز ۱ توسط تیپ۳ لشکر۸۱ زرهی ارتش با هماهنگی سپاه به منظور تصرف ارتفاعات بازی دراز در ۲ اردیبهشت۱۳۶۰ به اجرا درآمد و پس از پس از ۷ روز نبرد سنگین علی رغم تحقق اهداف عملیات، بدلیل پاتک های مکرر ارتش عراق، مواضع آزاد شده مجدداً از کنترل نیروهای ایران خارج شد(جعفری،ص۴۸).

 عملیات بازی دراز ۲ در ۱۱ شهریور ۱۳۶۰ به طور مشترک از سوی ارتش و سپاه اجرا شد و طی آن بخشی از ارتفاعات کوره موش و قراویز سرپل ذهاب آزاد شد(دری،ص۱۰۰).

 عملیات امیرالمؤمنین(ع) در در۲۲ آذر ۱۳۶۰ از سوی یگان های سپاه به منظور آزاد سازی ارتفاعات گامیشان در شمال غرب سرپل ذهاب اجرا شد و طی آن نیروهای خودی به اهداف مورد نظر دست یافتند(همو،ص۸۸).

در نتیجه اجرای عملیات های فوق در محور سرپل ذهاب بخشی از مناطق اشغالی سرپل ذهاب آزاد شد اما ارتش عراق همچنان برخی از ارتفاعات منطقه را تحت کنترل خود داشت. پس از پایان عملیات بیت المقدس در سال ۱۳۶۱ و آزادسازی مناطق اشغالی در جبهه جنوبی، ارتش عراق اقدام به عقب نشینی تاکتیکی از برخی مناطق تحت کنترل خود  در جبهه غرب نمود. در محور سرپل ذهاب با اینکه عراق از مناطقی مانند گاومیشان، کوره موش، شهرک زراعی، دستک، بند دشتک عقب نشینی کرد(لطف الله زادگان، ۱۳۷۹، ص۴۲)؛ اما همچنان ارتفاعات مشرف به دشت و شهر سرپل ذهاب شامل کوه های بیشگان، آهنگران، تنگ هوان، باویسی و بمو را تحت کنترل داشت(لطف الله زادگان،۱۳۹۳، ص۲۹۳). نحوه تخلیه مناطق اشغالی از سوی ارتش عراق و استقرار در مناطق جدید در محور سرپل ذهاب بدین صورت بود: ۱- در شمال غرب سرپل ذهاب از ارتفاعات گاومیشان و کورموش به تنگه ترشابه و ارتفاعات آهنگران ۲- در غرب سرپل ذهاب از ارتفاعات قراویز و جاده سرپل ذهاب- قصرشیرین به ارتفاعات مرزی ۳- در جنوب غربی سرپل ذهاب از ارتفاعات بازی دراز به ارتفاعات آق داغ(دری،ص ۸۶).

پس از تخلیه این مناطق در سرپل ذهاب مدتی آرامش نسبی برقرار شد؛ به نحوی که با عقب نشینی عراق و رفع خطر اشغال شهر سرپل ذهاب، برخی مردم این شهر که با شروع جنگ به اجبار آن را ترک کرده بودند مجدداً به سرپل ذهاب بازگشتند و گروه هایی از جهاد سازندگی نیز مأمور نوسازی و بازسازی شهر و آبادی های اطراف آن شدند. از اوایل فروردین ماه سال ۱۳۶۲ ارتش عراق این شهر را هدف گلوله های توپخانه دوربرد و کاتیوشا قرار داد  و بار دیگر سرپل ذهاب خالی از سکنه شد و فعالیت های بازسازی آن نیز متوقف گردید(لطف الله زادگان، ۱۳۹۴، ص۲۳).

ارتش عراق پس از عقب نشینی در تیر۱۳۶۱ از مناطق اشغالی شهرستان سرپل‌ذهاب با نگه‌داشتن ارتفاعات مرزی شهرستان و با ایجاد موانع مهندسی متعدد از قبیل میادین مین، شبکه‌های مختلف سیم خاردار، حفر انواع کانال‌ها و انجام فعالیت های مهندسی نظیر احداث جاده نسبت به تحیکم مواضع پدافندی خود اقدام نمود(ایزدی، ص۶۴۸). طی سالهای بعدی، تحولات جنگ عمدتا معطوف به جبهه جنوبی بود. در محور سرپل ذهاب عمده تحولات نبرد در قالب جنگ شهرها و حمله به مناطق مسکونی، تبادل آتش و همچنین تحرکات پراکنده ضد انقلاب رخ می داد. در سال ۱۳۶۶ عراق با تجهیز و فعال کردن گروههای ضدانقلاب از جمله سازمان مجاهدین خلق در جبهه غرب تحرکاتی را بر علیه نیروهای خودی از جمله در مناطق مختلف سرپل ذهاب ترتیب داد(انصاری، ص۱۸۹). رزمندگان ایرانی نیز با انجام عملیات‌های محدود و ایذایی از مناطق عملیاتی خود پدافند می‌کردند. مهمترین اقدام نظامی ایران در سال ۶۶ در محور سرپل ذهاب اجرای عملیات محدود امام مهدی(عج) در ۳۰/12/66 از سوی یگان های ارتش با هدف آزادسازی ارتفاعات آهنگران و تپه ۶۵۴ واقع در شمال غربی سرپل ذهاب صورت گرفت که طی آن با وجود شکستن خطوط دفاعی ارتش عراق، نیروهای نظامی ایران موفق به تثبیت و نگهداری اهداف خود نشدند(دری، ص ۱۱۰).

پس از پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از سوی ایران در ۲۷ تیرماه سال ۱۳۶۷، ارتش عراق بار دیگر نوار غربی کشور را مورد تهاجم گسترده قرار داد. در محور سرپل ذهاب سپاه دوم عراق  پس از اشغال قصرشیرین، در ۳۱ تیرماه سال ۱۳۶۷ دامنه حملات خود را به سوی شهر سرپل ذهاب گسترش داد؛ بطوریکه لشکر ۲۱ پیاده ارتش عراق در حد فاصل ارتفاعات آهنگران(غرب شهر سرپل‌ذهاب) و بخش ازگله در شمال‌غرب شهر سرپل‌ذهاب با عبور از مرز خود را به دشت ذهاب و جاده سرپل‌ذهاب رساند و سپس به همراه نیروهای لشکر ۱۷ زرهی با شکستن خطوط پدافندی نیروهای ایرانی در مسیر جاده قصرشیرین به سرپل‌ذهاب حرکت خود را به‌سوی شهر سرپل‌ذهاب ادامه داد ولی با مقاومت نیروهای نظامی ایران، حرکت مهاجمان عراقی متوقف و آنان در اشغال شهر سرپل ذهاب با شکست روبه رو شدند(محمدی ودود،ص۷۸۰؛ دری، ص۱۴۲). به دنبال عملیات های گسترده سراسری زمینی و هوایی ارتش  عراق در تمامی جبهه های جنوب و غرب، نیروهای سازمان مجاهدین خلق نیز در سوم مرداد سال ۱۳۶۷ عملیات خود را با پشتیبانی ارتش عراق با گذشتن از مرز خسروی به طرف قصرشیرین و سرپل ذهاب آغاز کردند. نیروهای سازمان مجاهدین خلق با استفاده از عوامل داخلی خود در مناطق ریجاب، دالاهو و بزمیرآباد پس از اجرای آتش پرحجم توپخانه از چهار محور به نیروهای نظامی ایران حمله کردند که اولین محور آن سرپل ذهاب- پاطاق- کرند بود(محمدی ودود، ص ۷۸۲). نیروهای سازمان مجاهدین خلق(منافقین) با بهره گیری از اوضاع نامناسب شهرهای مرزی ایران به واسطه حملات ارتش عراق، خیلی سریع به سرپل ذهاب، کرند غرب و اسلام آباد رسیدند و از آنجا با هدف قراردادن اماکن غیرنظامی و مردم بی دفاع این شهرها به طرف کرمانشاه حرکت کردند. نیروهای ارتش عراق نیز هماهنگ با این عملیات از پیش تعیین شده، شهرهای قصرشیرین، گیلانغرب و سرپل ذهاب را اشغال کرده و منطقه را تحت کنترل خود گرفتند(همو، ص۷۸۳). پیشروی نیروهای سازمان مجاهدین خلق(منافقین) توسط نیروهای نظامی ایران در گردنه چهار زبر در۳۵ کیلومتری جنوب غرب شهرکرمانشاه متوقف گردید. سپس با انجام عملیات مرصاد توسط نیروهای نظامی ایران در ۵ مرداد۱۳۶۷ تلفات سنگینی به نیروهای سازمان مجاهدین خلق وارد آمد و بدین ترتیب با شکست نیروهای سازمان مجاهدین خلق(منافقین) به همراه ارتش عراق که منجر به عقب‌نشینی آنان از مناطق اشغالی از جمله سرپل ذهاب گردید، دولت عراق سرانجام در ۱۵ مرداد ۱۳۶۷ به پذیرش آتش ‌بس تن داد(دری، ص۱۴۶).

در طول جنگ ایران و عراق، شهر سرپل ذهاب و روستاهای اطراف آن به طور مکرر آماج حملات مختلف ارتش عراق قرار داشت. از سال ۱۳۵۹ تا سال ۱۳۶۷ شهر سرپل ذهاب ۶۷ بار هدف تجاوزات زمینی، ۴۱ بار هدف حملات هوایی و ۲۷ بار هدف حملات توپخانه ای ارتش عراق قرار گرفت که بر اثر این حملات ۱۴۶ نفر از مردم این شهر شهید و ۳۸۳ نفر دیگر مجروح شدند(رشید، ص۱۷۱؛ کاظمی،ص۱۶۴). علاوه بر تلفات انسانی، خسارات گسترده ای نیز به تاسیسات و بناهای مسکونی و عمومی این شهر وارد آمد و بخش زیادی از این شهر در نتیجه حملات ارتش عراق تخریب شد؛ بطوریکه در نتیجه حملات مختلف عراق حدود ۷۰۰ واحد مسکونی و ۸۳۵ واحد تجاری در این شهر تخریب شد(استکی و دیگران،ج۵، ص۱۵۳). از مهمترین بناهای تخریب شده شهر سرپل ذهاب در طول جنگ می توان به بقعة احمدبن اسحاق(ع)، مسجد جامع، مسجد قادری، مسجد صاحب الزمان(عج)، مسجد شهرک قره بلاغ، کتابخانة عمومی، سالن تئاتر شهر، مسجد غروی، مصلّی، مجتمع فرهنگی چهارمین شهید محراب، بقعة بابا یادگار و کانون فرهنگی و تربیتی و..اشاره کرد(اهم فعالیت های بازسازی و نوسازی، ص ۴۶). پس از عقب نشینی ارتش عراق و تخلیه مناطق اشغالی در منطقه سرپل ذهاب، عملیات پاکسازی مناطق آلوده به مین و مواد منفجره و گلوله‌های عمل نکرده توسط یگان‌های مهندسی ارتش ‌و سپاه آغاز و در سال ۱۳۶۸ بازسازی شهرستان سرپل ‌ذهاب ‌آغا‌ز گردید(نک: دری،ص۱۴۶تا۱۵۰).

از سوی دیگر پادگان ابوذر(دو کوهه) واقع در جنوب شرقی شهر سرپل ذهاب که دارای اهمیت استراتژیکی ویژه ای بود، همواره هدف حملات زمینی و هوایی ارتش عراق قرار داشت. در روزهای اول جنگ نیروهای عراقی تلاش های گسترده ای برای تصرف این پادگان انجام دادند که با مقاومت نیروهای ایرانی به نتیجه نرسید. شکست های مکرر عراق در محور سرپل ذهاب در ابتدای جنگ سبب شد تا پادگان ابوذر سرپل ذهاب به نقطه مرکزی و امن یگان های نظامی ایران در جبهه غرب تبدیل شود(حسینی و جوادی پور، ص۹۱). با ادامه جنگ و تخریب شهر سرپل ذهاب، قرارگاه ارتش و ستاد سپاه به پادگان ابوذر منتقل شد. از اینرو علاوه بر لشکر ۸۱ ارتش، فرماندهی منطقه ۷ سپاه پاسداران نیز برای تسهیل در امور عملیاتی و سازماندهی جبهه ها ستاد عملیاتی خود را در پادگان ابوذر سرپل ذهاب مستقر کرد. پس از ناکامی عراق در تصرف پادگان ابوذر در ابتدای جنگ، این پادگان به طور مکرر مورد حملات مختلف توپخانه ای، موشکی و هوایی ارتش عراق قرار می گرفت(ایزدی، ص۴۶۴؛ دری، ص۸۴).

شهرستان سرپل ذهاب در دوران جنگ تحمیلی، ۸۰۳ شهید ، ۱۶۳ آزاده و ۸۴۰ جانباز تقدیم انقلاب اسلامی کرده است(امیرخانی،ص۱۸).در حال حاضر آثار به جا مانده از دوران جنگ در سرپل ذهاب مانند پادگان ابوذر و بارگاه احمد بن اسحاق بارگاه احمد بن اسحاق و یادمان بازی‌دراز و یادمان قراویز یادآور حوادث و وقایع نبرد و دفاع در این شهرستان است(ستاد مرکزی راهیان نور).

پس از پایان جنگ و بازسازی این شهر، بار دیگر زمینه بازگشت ساکنان به سرپل ذهاب فراهم شد؛ بطوریکه جمعیت شهر سرپل ذهاب از ۱۱.۹۵۲ نفر در سال ۱۳۷۰ به ۴۵.۴۸۱ نفر در سال ۱۳۹۵رسید(مرکز آمار ایران). اما وقوع زمین لرزه ای پرقدرت با شدت ۷٫۳ ریشتر در شامگاه ۲۱ آبان ۱۳۹۶ در نزدیکی سرپل ذهاب، بار دیگر خسارات گسترده ای را به این شهر وارد نمود.

 مآخذ:

استکی، جواد و دیگران،تاریخ بیست ساله پاسداری از انقلاب اسلامی در غرب کشور، جلد۳،  دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه پاسداران،۱۳۸۶ش؛ اطلس دهستان‌های استان کرمانشاه،تهران:سازمان برنامه و بودجه  کشور ،۱۳۹۶ ش؛ انصاری، مهدی و حسین یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد ۴: هجوم سراسری ارتش عراق، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ،۱۳۷۵ش؛ انصاری، مهدی، روز شمار جنگ ایران و عراق، جلد۵۱: جنگ محدود ایران و آمریکا در خلیج فارس، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ۱۳۸۷ش؛ ایزدی، یدالله، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد ۱۵: شکستن محاصره آبادان٬ ناکامی منافقین در براندازی نظام، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ،۱۳۹۳ش؛ پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی، جلد۳: کرمانشاه در جنگ:تهران:بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس،۱۳۹۲ش؛ جعفری، عباس، گیتا شناسی ایران جلد دوم رودها و رودنامه های ایران :تهران مؤسسه جغرافیایی گیتاشناسی۱۳۸۴ش؛  جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، تهران: معاونت عملیات نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۵ش؛ حسینی، یعقوب و محمد جوادی پور، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس، جلد ۵: نبردهای غرب کشور، سازمان عقدتی – سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۳ش؛ حسینی، یعقوب، نبردهای صحنه عملیات غرب، نشر ایران سبز، ۱۳۹۵ش؛ حیدری فر، رئوف و ناصر رضایی، نیازمندی های امنیتی و مطالبات استان کرمانشاه در جهت بهبود کنترل مرز، فصلنامه سپهر، ش۸۹، ۱۳۹۳ش؛ خاوری شیرازی، عبدالنبی، تاریخ ذولقرنین، تهران: چاپ افشارفر، ۱۳۸۰ش؛خسروزاده و دیگران، سرپل ذهاب پیشنهادی برای جای نام حلوان، پژوهش های باستان شناسی ایران، دوره ششم، ش۱۱، ۱۳۹۵ش؛ درودیان، محمد، جنگ، بازیابی ثبات، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ۱۳۸۲ش؛ دری، حسن، اطلس راهنمای کرمانشاه در جنگ، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ۱۳۸۴ش؛ راولینسون،هنری، سفرنامه راولینسون: گذراز زهاب به خوزستان، ترجمه سکندر امان‌اللهی‌جهاروند، نشر آگاه، ۱۳۷۵ش؛ رزم آرا، علی، فرهنگ جغرافیایی ایران، جلد۵: استان کردستان، انتشارات دایره جغرافیایی ستاد ارتش، ۱۳۳۱ش؛ رشید، محسن، اطلس آماری جنگ شهرها،مرکز اسناد دفاع مقدس، ۱۳۹۷ش؛ زنده دل، حسن، استان کرمانشاه، تهران: ایرانگردان، ۱۳۷۹ش؛ سازمان برنامه بودجه، اهم فعالیتهای بازسازی و نوسازی مناطق جنگ زده در سال ۶۲  61 ؛ ستاد مرکزی بازسازی و نوسازی مناطق جنگ زده کشور؛ سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، نقشه ۱:۵۰،۰۰۰ سرپل‌ذهاب،تهران،۱۳۹۰ش؛ سازمان نقشه برداری کشور، اطلس نقشه و اطلاعات مکانی استان کرمانشاه، تهران،۱۳۹۸ش؛ سالنامه آماری استان کرمانشاه، استانداری کرمانشاه، ۱۳۹۲ش؛ ستاد مرکزی راهیان نور، اطلس راهنمای مناطق عملیاتی غرب، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس،۱۳۹۵ش؛ سلیمانی خواه، نعمت الله، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد۹: تصمیم صدام به جنگ علیه ایران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ،۱۳۹۴ش؛ عزتی، عزت الله و هوشنگ میرزایی پور، بررسی مناطق مرزی استان کرمانشاه با عراق و نقش آن در اهداف استراتژیک ایران، فصلنامه نگرش های نو در جغرافیای انسانی، دوره ۳، ش۴، ۱۳۹۰ش؛ علی پور، عباس و سجاد باقری، بررسی نقش ویژگی‌های ژئومورفولوژیکی در دفاع از مناطق مرزی و تعیین خطوط دفاعی بر اساس آن؛ (مطالعه موردی: منطقه عمومی سرپل ذهاب در غرب استان کرمانشاه)، فصلنامه جغرافیای نظامی و امنیتی، دوره ۲، ش۲، ۱۳۹۵ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادی های کشور،ج۴۵: قصر شیرین، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۷۳ش؛ فریدی مجید، فاطمه، سرگذشت تقسیمات کشوری ایران، تهران، ۱۳۸۸ش؛ قنبری، صباح و صباح خسروی زاده، جغرافیای تاریخی حلوان،فصلنامه پژوهش در تاریخ، ش۱، ۱۳۸۹ش؛ کاظمی، موسی، تحلیل آماری جنگ شهرها، نگاهی از آغاز تا پایان، مجموعه مقالات تاملی در جنگ ایران و عراق، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ۱۳۸۰ش؛ کریمی، مرتضی و سمیه سادات شاه زیدی، بررسی تأثیر توپوگرافی بر دفاع سرزمینی(مطالعه موردی: محور استراتژیک قصرشیرین-کرمانشاه)، فصلنامه اطلاعات جغرافیایی، ش۱۰۹، ۱۳۹۷ش؛ کمری، منوچهر و رضا جمشیدی، سرپل ذهاب در گذر تاریخ، کرمانشاه، نشر چشمه هنر و دانش،۱۳۹۲ش؛ کیانی،سورنا،فرمان آتش در کوهستانهای باختر،تهران:عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران،۱۳۸۹ش؛ گرکه،اولریخ،پیش به سوی شرق: ایران در سیاست شرقی آلمان در جنگ جهانی اول، ترجمه پرویز صدری، نشر سیامک، ۱۳۷۷ش؛ گزیده اسنادی از وقایع مشروطیت در کردستان و کرمانشاهان، تهران: مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۵ش؛ لطف الله زادگان، علیرضا، ۱۳۷۹، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد ۲۰: عبور از مرز، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ؛ لطف الله زادگان، علیرضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد ۲۲: عملیات محرم بهبود شرایط امنیتی و اقتصادی کشور، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ۱۳۹۳ش؛ لطف الله زادگان، علیرضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد ۲۴: عملیات والفجر ۱: ممانعت ایران از برگزاری اجلاس عدم تعهد در بغداد، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ۱۳۹۴ش؛ مابرلی، فردریک جیمز، عملیات در ایران: جنگ جهانی اول، ترجمه کاوه بیات، ۱۳۶۹ش؛ محمدی ودود، حسین، ارتش در گذار از بحران‌های انقلاب (پیوند ماندگار)، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۹۴ش؛ مرکز آمار ایران، نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن استان کرمانشاه، ۱۳۹۵ش؛ مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، تحرکات نظام عراق علیه جمهوری اسلامی ایران قبل از آغاز جنگ تحمیلی، فصلنامه تاریخ جنگ، ش ۵، ۱۳۸۳ش؛ منصوری، فریبرز، علل و پیامدهای قحطی کرمانشاهان در جنگ جهانی اول، فصلنامه مطالعات تاریخی جنگ، ش۱۶، ۱۴۰۰ش.

/ حسن جعفرزاده/