شهدای گمنام حسینیۀ امیرچَقماق، یادمان، بنایی در محلۀ قدیمی امیرچقماق واقع در جنوب شرقی شهر یزد.
در فاصلۀ مهروموم‌های ۱۳۷۰-1390 ش، هیئت رزمندگان اسلام یزد در ایام فاطمیه، مراسم سوگواری حضرت زهرا (س) را در حسینیۀ امیرچقماق واقع در میدانی به همین نام برگزار می‌کرد، باتوجهبه رابطۀ معنوی اهالی شهر یزد با شهدای گمنام، بارها، حاضران در مراسم و رئیس هیئت پیشنهاد‌هایی مبنی بر تدفین شهدای گمنام در این مکان، به مسئولان استانی داده بودند (حسینی) تا اینکه در ۱۳۹۱ ش، سید محمد (میرفیصل) باقرزاده، فرمانده کمیتۀ جست‌وجوی مفقودین ستاد کل نیروهای مسلح، پیشنهاد تدفین شهدای گمنام در محدودۀ حسینیه امیرچقماق را به اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد داد؛ سپس، تولیت مسجد امیرچقماق که مرجع تصمیم‌گیری دربارۀ حسینیه بود، موافقت خود را به اداره‌کل حفظ آثار اعلام کرد (تولیت ... ).
باتوجهبه شرایط خاص این مکان برای تدفین شهدای گمنام، در ۱۰ فروردین ۱۳۹۲ پاسخ استفتا، آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب ایران دربارۀ تدفین شهدای گمنام بدین‌‌صورت بیان شد: «باتوجهبه اینکه تدفین این شهدا در نقطۀ موردنظر در راستای اهداف انقلاب اسلامی و ترویج فرهنگ ایثار و شهادت می‌باشد، بلامانع است». آنگاه سازمان بسیج اصناف یزد با تشکیل ستادی در این زمینه، موضوع تدفین شهدای گمنام را در حسینیۀ امیرچقماق پیگیری کرد که البته با مخالفت اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان یزد روبه‌رو شد («مخروبه ... »، بش).
از دلایل مخالفت نگرانی این سازمان از حضور گردشگران خارجی و داخلی و مردم و خدشه‌وارد‌شدن به شأن و منزلت شهدا عنوان‌شده است. در ادامه، به‌رغم درخواست شورای شهر و موافقت شهرداری یزد برای دفن پیکر شهدای گمنام در بخشی از میدان امیرچقماق، اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی زمینی را در قسمت جنوبی بنای تاریخی امیرچقماق برای این امر پیشنهاد داد که با مخالفت اصناف و اداره کل حفظ آثار روبه‌رو شد (کمیته ... ).
سرانجام، پس از پیگیری‌های لازم، فرماندار یزد موافقت خود را در جلسۀ ۱۱ آبان ۱۳۹۳ برای تدفین شهدا در حسینیۀ امیرچقماق اعلام کرد؛ همچنین، آیت‌الله محمدرضا ناصری، نمایندۀ ولی‌فقیه در استان یزد و امام‌جمعۀ کنونی شهر یزد نیز در جلسه‌ای در ۱۴ همین ماه، موافقت خود را با مراسم تشییع و تدفین شهدا به مسئولان مربوطه اعلام کرد و همچنین، خواستار طی شدن مراحل قانونی و اداری این موضوع شد (بنی‌فاطمه).
در ادامه، طبق برنامه و مصوبۀ شورای تأمین استان قرار شد روز سه‌شنبه، ۲ دی ۱۳۹۳ مصادف با سالروز شهادت امام رضا (ع)، پیکرهای هشت شهید گمنام در ضلع شمالی میدان امیرچقماق به خاک سپرده شوند؛ اما برخلاف مصوبۀ شورای تأمین استان و باتوجهبه مخالفت برخی از مسئولان وقت، مردم درحرکتی خودجوش دو‌تن از این شهیدان را یک روز زودتر در ضلع جنوبی حسینیه واقع در میدان امیرچقماق به خاک سپردند (همو). آنگاه در ۲ دی، با حضور استاندار، معاونان ایشان، جمعی از مدیران ستادی و اجرایی استان و اقشار مختلف مردم مراسم تشییع شش شهید دیگر از امامزاده جعفر، با قرائت فاتحه، صلوات خاصۀ حضرت رضا (ع) و با سخنرانی و نماز به امامت آیت‌الله ناصری برگزار شد («مراسم ... »، بش).
بر اساس سنگ‌نوشته‌ها، محل شهادت چهار‌تن از شهدا در تالاب هورالعظیم در جزیرۀ مجنون واقع در جنوب شرق عراق در جریان عملیات خیبر (اسفند ۱۳۶۲)، یک‌تن از آن‌ها در شرق دجله در عملیات بدر (اسفند ۱۳۶۳)، دو‌تن دیگر در منطقۀ حاج عمران واقع در شمال شرق عراق در عملیات کربلای ۲ (1365 ش)، یک‌تن در منطقۀ عملیاتی زبیدات (در شمال شرقی عراق) در تک به شهادت رسیده‌اند. چهار‌تن از این شهدا بیست‌ساله و باقی هفده، نوزده، بیست‌وچهار و بیست‌وپنج‌ساله بوده‌اند (زارع).
بعد از مراسم خاک‌سپاری، باتوجهبه زمان و هزینه‌ای که به‌طورمعمول، برای طراحی و ساخت یادمان‌ها در نظر گرفته می‌شود، واحد فنی مهندسی اداره‌کل حفظ آثار یزد دو طرح را برای ساخت یادمان، ارائه داد. نخست طرحی کوتاه‌مدت تا چهلم شهدا که سکو مانند بود؛ به‌طوری‌که ازنظر بصری و زیبایی‌شناختی رنگ‌ها لطمه‌ای به اصل بنای تاریخی امیرچقماق وارد نکند و با آن در تضاد نباشد؛ بدین ترتیب، ساخت سکویی با طول و عرض ۳۷۰ سانتی‌متر و ارتفاع ۹۰ سانتی‌متر از سطح زمین آغاز شد؛ به‌طوری‌که مزار شهدا در دو ردیف چهارتایی قرار گرفت (خواجه‌حسینی). آنگاه طرح بلند‌مدت با پیگیری‌های بازاریان و کسبۀ آن منطقه و با همت غلامرضا حسن‌پور، رئیس بسیج اصناف وقت، با افزودن کاشی‌های آبی‌رنگ و خوش‌نویسی شده با سخنان امام خمینی (ره) مانند: «خدا می‌داند که راه‌ورسم شهادت کور شدنی نیست و این ملت‌ها و آیندگان هستند که به راه شهیدان اقتدا خواهند نمود» کامل شد (همو).
جنس و رنگ مصالح بهکاررفته در این یادمان با بنای امیرچقماق هماهنگ است؛ زیرا بنای امیرچقماق از جاذبه‌های گردشگری استان است و این ظرافت در یکسان بودن جنس و رنگ مصالح بهکاررفته ضروری بود؛ جنس سنگ مزار شهدا نیز مرمر سفید است که اطلاعات شهید با خط سیاه، سفید، سبز روی آن نوشته‌شده است (همو).
طرحی که هم‌اکنون (1398 ش) معاونت مهندسی اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان برای توسعه و تکمیل یادمان ارائه داده است، جلوه‌های مفهومی، زیباتر و کامل‌تری دارد که باتوجهبه بار مالی آن اجرایی نشده است (همو). باوجود‌این، یادمان طوری با مجموعۀ امیرچقماق عجین شده است و مفاهیم معنوی را در بردارد که بیشتر مراسم‌های معنوی و خاص در این مکان برگزار می‌شود.
از اقدامات فرهنگی در این یادمان تشکیل هیئت خادمین شهدای گمنام حسینیۀ امیرچقماق باهدف اجرای برنامه‌های فرهنگی ـ مذهبی و خدمت‌رسانی به زائران و گردشگران داخلی و خارجی است. ازجملۀ برنامه‌های اجراشده در این یادمان عبارت‌اند از: برگزاری مراسم گرامیداشت شهدای گمنام، برگزاری نمایشگاه نقاشی، ویژه‌برنامه‌های تلویزیونی سال‌تحویل بانام نور و نوروز هم‌زمان با سی استان کشور، برگزاری کنگرۀ ملی ویژۀ هشت شهید گمنام امیرچقماق، تجمع‌های استانی به مناسبت‌های مختلف ازجمله تجمع هیئت‌های عزاداری یزد با عنوان «فاطمیون» به مناسبت شهادت حضرت زهرا (س)، تجمع بسیجیان یزد در هفتۀ بسیج و استقبال مردمی از خادمان امام رضا (ع)، برگزاری هفتگی دعای عاشورا و کمیل (حسینی).
مآخذ: بنی‌فاطمه، سید هدایت (نمایندۀ کمیتۀ جست‌وجوی مفقودین در استان یزد)، مصاحبه با مؤلف، ۱۰ بهمن ۱۳۹۸؛ تولیت موقوفات امیرچقماق یزد، پیشنهاد دفن شهدای گمنام، سند مورخ ۲۸ بهمن ۱۳۹۱، شم بازیابی ۲۴، موجود در اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد؛ حسینی، سید محمود (مسئول هیئت رزمندگان اسلام استان یزد)، مصاحبه با مؤلف، ۲۵ اسفند ۱۳۹۸؛ خواجه‌حسینی، علی‌محمد (مسئول وقت دایرۀ امور موزه‌ها و یادمان‌های دفاع مقدس اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد)، مصاحبه با همو، ۱۵ اسفند ۱۳۹۸؛ زارع، طوبی، مشاهدات میدانی؛ کمیتۀ جست‌وجوی مفقودین ستاد کل نیروهای مسلح، پیشنهاد دفن شهدای گمنام، سند مورخ ۱۰ فروردین ۱۳۹۲، سند بش، موجود در اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد؛ «مخروبۀ پیشنهادی میراث فرهنگی برای دفن شهدا در یزد» (بارگذاری: ۲ دی ۱۳۹۳)، جهان نیوز، <www.jahannews.com > (دسترسی: ۲۶ اسفند ۱۳۹۸)؛ «مراسم تشییع شهدای گمنام آغاز شد» (بارگذاری: ۲ دی ۱۳۹۳)، استانداری یزد، <www.ostanyazd.ir> (دسترسی: ۱۰ بهمن ۱۳۹۸).