شهدای گمنام دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد، یادمان، بنایی در محوطۀ دانشگاه آزاد اسلامی واقع در منطقۀ صفائیه در غرب یزد.
در طول هشت سال دفاع مقدس شماری از دانشجویان این دانشگاه به جبهه اعزام شدند که از این میان، نه دانشجو به شهادت رسیدند (مسافران ... ، ص ۱۶۳). به همین منظور، در اواخر سال ۱۳۷۹ ش، دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد به‌پاس نکوداشت این شهدا به برگزاری نخستین کنگرۀ شهدای دانشجوی دانشگاه بانام «عروج» اقدام کرد. به‌منظور برگزاری این کنگره، کمیته‌ای برای هماهنگی و اجرای برنامه‌های مراسم ستاد عالی کنگرۀ شهدای دانشجوی دانشگاه آزاد به نام «شهید همت» با حضور جمعی از دانشجویان و استادان؛ نیز علی سلطانی، ریاست دانشگاه؛ و حجت‌الاسلام سید مهدی صدرالساداتی، مسئول دفتر نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه آزاد شکل گرفت که پس از چند جلسه به‌منظور چگونگی برگزاری کنگره، در اوایل سال ۱۳۸۰ ش، پیشنهادی مبنی‌بر تدفین شهدای گمنام در محوطۀ دانشگاه آزاد اسلامی در زمان برگزاری کنگره مطرح شد و بدین ترتیب، درخواست شهید گمنام از کمیتۀ جست‌و‌جوی مفقودین ستاد کل نیروهای مسلح در تهران ارسال و در ادامه، با پیگیری‌ها و بررسی‌های لازم در نیمۀ دوم همین سال، با تدفین هشت شهید گمنام در این دانشگاه موافقت شد (دهقان).
در ۱۲ آبان ۱۳۸۰ مصادف با نیمۀ شعبان، با حضور رئیس دانشگاه، معاونان، مدیران، کارکنان و دانشجویان پیکرهای شهدا از میدان امام حسین(ع) واقع در جنوب غربی یزد تا دانشگاه تشییع و در آنجا، به خاک سپرده شدند (همو).
از نکات درخور توجه دربارۀ تشییع و تدفین شهدا پیام آیت‌الله سید علی خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی ایران بود که ضمن ابراز خرسندی، تداوم راه شهدا را خواستار شده بودند. در بخشی از این پیام آمده بود: «مسئولیت و رسالت خود را برای امروز و آینده همواره به یاد داشته باشید و همت خود را به ادای آن بگمارید» (مسافران ... ، ص ۳).
مدارک و سنگ‌نوشته‌های مزار این شهدا نشان می‌دهد که یکی از آن‌ها در زمان شهادت ۱۸، پنج‌تن ۲۰ تا ۲۵ و دو تن دیگر ۲۷ و ۳۵ ساله بوده‌اند. از این شهدا، شش‌تن در عملیات کربلای ۵ (دی ۱۳۶۵، در منطقۀ شلمچه واقع در جنوب غربی خوزستان) و دو‌تن در عملیات خیبر و بدر (اسفند سال‌های ۱۳۶۲ و ۱۳۶۳، در تالاب هورالعظیم و طلائیه در جنوب غربی خوزستان) شهید شده‌اند (زارع).
پس از مراسم تدفین شهدای گمنام، هیئت‌امنایی برای ساخت یادمان، با حضور ریاست دانشگاه، نمایندۀ ولی‌فقیه در دانشگاه و نماینده‌ای از بنیاد شهید استان تشکیل شد و بنایی به‌صورت موقت با همکاری جمعی از کارکنان دانشگاه طراحی و اجرا شد. در ۱۳۸۲ ش، یادمان شهدای گمنام دانشگاه، با گنبدی فلزی طراحی، ساخته و جایگزین بنای قبلی شد (دهقان).
در ادامه، حدود سال ۱۳۸۵ ش، طرح ساخت یادمان به همراه مرکز فرهنگی آن شامل مسجد شهید صدوقی، دفتر فرهنگی، پایگاه بسیج برادران و خواهران و دفتر مرکز مشاوره در چهارهزار مترمربع آماده شد و در اواخر سال ۱۳۹۰ ش به بهره‌برداری رسید (همو).
ورودی یادمان از چهار طرف به شکل دالان است. دیوارهای این بنا با آجر و کاشی‌های آبی‌رنگ پوشیده شده است؛ نیز در این یادمان، ترکیب‌بند عاشورایی محتشم کاشانی کتیبه کاری و روی قبور هریک از شهیدان نمادی مکعبی شکل با ارتفاعی حدود یک‌متر از سطح زمین بنا و با آیاتی از قرآن کریم و احادیث ائمۀ اطهار (ع) کاشی‌کاری شده است (زارع).
بالای ورودی مسجد زیارت عاشورای امام حسین (ع) و در طرف مقابل، در سمت راست مسجد، پیام مقام معظم رهبری برای شهدای گمنام که در دیدار دانشجویان بیان کرده بودند، نیز در سمت چپ، آخرین پیام امام خمینی (ره) به مناسبت هفتۀ دفاع مقدس کاشی‌کاری شده است (همو).
در ۱۳۹۴ ش نیز قبور شهدا بازسازی، مرمت و با کاشی‌کاری تزیین شد. در آبان هرسال در سالگرد تدفین شهدای گمنام، مراسمی در این یادمان برگزار می‌شود؛ همچنین، برپایی نمایشگاه‌های سالیانۀ تصاویر شهدا و کتاب در هفتۀ دفاع مقدس و هفتۀ بسیج و برگزاری مراسم هفتگی زیارت عاشورا از دیگر برنامه‌های برگزارشده در این یادمان است (مطهریان).
مآخذ: دهقان، مهدی (مسئول وقت بسیج دانشجویی دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد)، مصاحبه با مؤلف، ۲۰ تیر ۱۳۹۸؛ زارع، محمدسعید، مشاهدات میدانی؛ مسافران کهکشان، به کوشش جمعی از دانشجویان بسیجی، یزد: دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد، ۱۳۹۶ ش؛ مطهریان، محمدحسین (مسئول وقت واحد فرهنگی دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد)، مصاحبه با مؤلف،۲۰ تیر ۱۳۹۸.