شهدای گمنام مرکزی مهریز، یادمان، بنایی در جنوب شرقی شهر مهریز واقع در ضلع شمالی بلوار شهدای هفتم تیر.
در ۱۳۸۰ ش، پس از درخواست مسئولان بنیاد شهید مهریز و هیئت رزمندگان اسلام شهرستان از سپاه پاسداران استان یزد برای تدفین سه شهید گمنام و تصویب دفن آنها در مهریز، نخست، لازم بود مکانی برای دفن شهدا در نظر گرفته شود. در پی آن، جلساتی در شهریور همین سال، در ساختمان سپاه پاسداران این شهرستان، با حضور مسئولان هیئت رزمندگان اسلام و رئیس بنیاد شهید شهرستان برگزار شد. باتوجه‌به موقعیت محلات مهریز که به‌سبب وجود زمین‌های کشاورزی و باغ از هم فاصله‌دارند، منطقه‌ای در ضلع شمالی بلوار شهدای هفتم تیر به‌سبب مرکزی بودن و وجود اداره‌ها و نهادهای مهم پیرامون آن، برای دفن شهدای گمنام در نظر گرفته شد. از ویژگی‌های این مکان سهولت دسترسی به آن برای زائران از روستاهای اطراف و فاصلۀ مناسبش با جاده برای ورود زائران یا هیئت‌های سینه‌زنی و اجرای برنامه‌ها بدون ازدحام جمعیت بود (مهدوی‌پور).پس از مشخص شدن مکان دفن شهدای گمنام، در ۸ شهریور ۱۳۸۰ با حضور جمعی از مردم و مسئولان مراسم تدفین انجام شد (همو).
دربارۀ سن شهدا آگاهی دقیقی در دست نیست اما، بر اساس سنگ‌نوشته‌های مزار شهدا شهادت آنها در تالاب هورالعظیم در عملیات خیبر در اسفند ۱۳۶۲ بوده است (زارع).
آغاز ساخت بنای اولیۀ یادمان در ۱۳۸۲ ش، با هزینه‌های بنیاد شهید و امور ایثارگران شهرستان مهریز، هیئت رزمندگان اسلام شهرستان و کمک‌های مردمی قطعه زمینی به مساحت نود مترمربع به این طرح اختصاص یافت و تا ۱۳۹۵ ش، هشتاددرصد از عملیات اجرایی و تکمیل این یادمان انجام شد و در این سال، بیش از صد‌میلیون ریال اعتبار برای ادامۀ کار آن اختصاص یافت (خانجانخانی).
این بنا مستطیل‌شکل با عرض حدود ده‌متر و ارتفاع پانزده‌متر است و کلیات طرح آن برگرفته از معماری ایرانی اسلامی است و در آن، ستونی در نظر گرفته نشده و فقط از هر چهار طرف، ایوان‌های هلالی شکل ساخته‌شده است. در طراحی یادمان، بیشترین تمرکز بر گمنام بودن شهدا با طرحی برگرفته از درخت سرو بوده که در فرهنگ ایرانیان، به‌ویژه در ادبیات دفاع مقدس نماد ایستادگی و پایداری و نشانه‌ای از مقام رفیع شهید است. با الهام از معماری اسلامی، در ساخت این بنا ایوان‌های سنتی که به شکل قاب مربعی است، کمی تغییر حالت داده و به‌صورت هلالی در‌آمده است که تصویری انتزاعی از سرو را به زائران القا می‌کند (مهدوی‌پور).
در چهار جهت بنا، ایوان‌ها به طاق تبدیل و بافاصله از زمین به‌ترتیب در اندازه‌های کوچک، متوسط و بزرگ ساخته‌شده که این ترتیب کوچک به بزرگ تداعی‌کنندۀ اوج گرفتن و پرواز شهید به آسمان است. فاصلۀ گنبد تا کف زمین پانزده‌متر است که این ارتفاع زیاد بلندمرتبه بودن شهید را نشان می‌دهد. در طراحی اولیه، تصمیم بر این بود که از کاشی‌هایی که حدیث یا آیه‌ای دربارۀ شهدا با خط معلا روی آنها خوش‌نویسی شده است، استفاده شود؛ اما در مرحلۀ اجرا، از کاشی هفت‌رنگ با خط ثلث استفاده شد که آیۀ «وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیَاءٌ عِندَ رَ‌بِّهِمْ یُرْ‌زَقُونَ» (آل‌عمران/3/169) بر سردر ورودی به شکل هلالی نصب‌شده است (زارع).هیچ‌گونه اطلاعاتی از شهدا به تاریخ دفن بر سنگ مزارها حک نشده است. جنس این سنگ‌ها نیز از مرمر سیاه است (همو).
در چهار ضلع این یادمان که قبور شهدا قرار دارد، جایگاه‌هایی برای نماز و دعا خواندن درنظر گرفته‌شده است؛ به‌طوری‌که چرخیدن دور قبور امکان‌پذیر باشد. کف‌سازی زمین‌های اطراف بنا هم برای برگزاری مراسم‌های دعای کمیل و دیگر برنامه‌های مذهبی انجام‌شده است که به حسینیۀ شهدای گمنام مشهور است (مهدوی‌پور).
برای دسترسی به یادمان مسیرهای مختلفی از چهار طرف مهریز وجود دارد. ازجملۀ امکانات رفاهی این یادمان وجود سرویس بهداشتی، وضوخانه و محلی برای آماده‌سازی چای و پذیرایی از مهمان‌هایی است که در مراسم‌های یادشده شرکت می‌کنند (زارع).
از برنامه‌های فرهنگی و مذهبی که در یادمان شهدای گمنام مهریز برگزار می‌شود، برپایی یادوارۀ شهدا در سالروز تدفین آنها، قرائت زیارت عاشورا و برنامۀ مرثیه‌خوانی مداحان اهل‌بیت و هیئت رزمندگان، اجرای چند برنامۀ مذهبی و حماسی دیگر از گروه هنری فدک است («یادمان ... »، بس)؛ افزون‌بر آن، برگزاری صبحگاه مشترک نیروی انتظامی و سپاه در نخستین روز از هفتۀ دفاع مقدس، با حضور فرماندار، امام‌جمعه، مسئولان ناحیۀ مقاومت بسیج، نیروی انتظامی و جمعی از رؤسای ادارات شهرستان و خانوادۀ شهدا، در محل یادمان شهدای گمنام از دیگر برنامه‌های فرهنگی در این یادمان است («برگزاری ... »، بش)؛ همچنین، ادای احترام و گل‌افشانی در نخستین روز از هفتۀ دولت با حضور فرماندار این شهرستان، شماری از مدیران اجرایی و مردم نیز مراسم عقد یک زوج با حضور امام‌جمعه، فرماندار، شماری از خانواده‌های شهدا، ایثارگران و اقشار مختلف مردم با همکاری پایگاه مقاومت شهید مدنی و هیئت رزمندگان اسلام همراه با برنامه‌های فرهنگی و هنری از اقدامات دیگر فرهنگی است که برای نخستین بار در جوار مزار شهدای گمنام برگزارشده است («زوج ... »، بش).
این یادمان همچنین، مبدأیی برای تجمع‌های مردمی در مراسم‌های ملی، مذهبی و ورزشی از‌جمله راه‌پیمایی‌های ۲۲ بهمن و روز قدس، مراسم افطاری (که معمولاً به همت هیئت روضببب‌الشهداء شهرستان برگزار می‌شود) و همایش‌های ورزشی مانند دوچرخه‌سواری و پیاده‌روی است.
مآخذ: افزون‌بر قرآن کریم؛ «برگزاری صبحگاه مشترک نیروی انتظامی و سپاه در مهریز» (بارگذاری: ۳۱ شهریور ۱۳۹۸)، باشگاه خبرنگاران جوان، <www.yjc.ir> (دسترسی: ۲۰ اسفند ۱۳۹۸)؛ خانجانخانی، رضا (رئیس بنیاد شهید و امور ایثارگران شهرستان مهریز)، مصاحبه با مؤلف، ۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۹؛ زارع، طوبی، مشاهدات میدانی؛ «زوج مهریزی در مزار شهدای گمنام زندگی مشترک را آغاز کردند» (بارگذاری: ۱ شهریور ۱۳۹۷)، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران: استان یزد، <www.irna.ir> (دسترسی: ۲۰ اسفند ۱۳۹۸)؛ مهدوی‌پور، محمدرضا (مشاور معاون مهندسی اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد)، مصاحبه با مؤلف، ۲۱ اسفند ۱۳۹۸؛ «یادمان شهدای گمنام حسینیۀ هیئت رزمندگان شهرستان مهریز»، (بارگذاری: بی‌تا)، اطلاع‌رسانی هیئت رزمندگان اسلام، <www.eheyat.com>، (دسترسی: ۲۰ اسفند ۱۳۹۸).