شهربانی استان یزد، از سازمان‌های انتظامی ـ امنیتی در دورۀ جنگ تحمیلی با مأموریت حفظ نظم و برقراری امنیت اجتماعی در شهرها و شهرستان‌های این استان.

پیشینه: این سازمان با نام گزمه در دورۀ زندیه و داروغه در قاجاریه، در نخستین دهۀ مشروطه (تیر ۱۲۸۵)، با نام پلیس جنوب در بخش‌هایی از جنوب کشور ازجمله یزد فعال بود؛ سپس، در ۱۳۰۰ ش، منحل و به‌جای آن، نظمیه تشکیل شد که به رئیس آن کمیسر می‌گفتند. ارکان اصلی نظمیه در دارالحکومۀ یزد و در محلۀ پیروبرج، در ساختمان قدیم استانداری، در ابتدای خیابان مهدی و خیابان فرمانداری استقرار داشت. از ۱۳۴۸ ش، با جدا‌شدن شهرستان یزد از استان اصفهان، شهربانی کل در آن افتتاح شد و نظمیه و کلانتری‌ها زیرمجموعۀ آن قرار گرفت. در ۱۳۵۲ ش، نظمیه‌ها به شهربانی تغییر یافتند که استان یزد سه شهربانی در شهرستان‌ها، دو کلانتری و یک راهنمایی و رانندگی در مرکز استان داشت (برای آگاهی بیشتر از این تغییرات، نک: نصیری‌زاده و دیگران، ص ۹؛ صالح‌نژاد، ص ۳۰؛ نبوی‌نژاد، بش). در آغاز سال ۱۳۶۴ ش، ساختمان شهربانی یزد به بلوار شهید صدوقی، ابتدای پل نواب منتقل شد (اداره ... ).

شهربانی یزد در انقلاب اسلامی: مهم‌ترین رخدادهای شهربانی یزد در هنگام اعتراض‌های مردم بر ضد حکومت پهلوی و پیش از پیروزی انقلاب اسلامی عبارت‌اند از: جلوگیری از برگزاری مراسم یادبود درگذشت آیت‌الله سید مصطفی خمینی (۲۱ آذر ۱۳۰۹-۱ آبان ۱۳۵۶) در ۱۳۵۶ ش و در مسجدِ روضۀ محمدیه* (حَظیره) که با مدیریت آیت‌الله صدوقی*، بدون هیچ‌گونه درگیری بین مردم و نیروهای شهربانی پایان یافت (کلانتری سرچشمه)؛ یورش شماری از مأموران به مراسم چهلم شهدای قم (19 دی ۱۳۵۶)، در مدرسۀ عبدالرحیم خان که این نیز باتدبیر آیت‌الله صدوقی، جلوِ به هم خوردن مجلس و کشتار مردم گرفته شد (فخرالدینی) و حملۀ شماری از مأموران کلانتری ۲ میدان شاه (میدان شهید مصطفی خمینی یا چهارراه بعثت کنونی)، به راه‌پیمایان که درنتیجۀ آن، یک تن از معترضان به شهادت رسید (شعشعی)؛ پس‌ازآن، جوانان انقلابی یزد با همکاری نیروهایی از شهربانی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، ساختمان آن را در اختیار گرفتند (میرزایی و فتحی، بش؛ حاجی‌صادقی).

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و از آغاز سال ۱۳۵۸ ش، شهربانی یزد دوباره سازمان‌دهی و در کنار دیگر نیروهای انتظامی و نظامی، وظیفۀ تأمین نظم و امنیت استان را عهده‌دار شد؛ بدین منظور هر کلانتری سنگربندی شده بود و نیروهای شهربانی به شکل گروهی (ده تا پانزده تن)، با لباس ضدگلوله و سلاح‌هایی با برد کوتاه ازجمله یوزی، مسلسل، برنو و کلت روولور فاقد ضامن و ۶ تیر و اسلحه ژ ۳ در شهر، گشت‌زنی می‌کردند. مهم‌ترین اقدامات آن در این دوره عبارت است از: پیشگیری از وقوع سرقت در هنگام خاموشی‌های شبانه؛ شناسایی و دستگیری برهم‌زنندگان نظم و امنیت و متجاوزان به اماکن و اموال عمومی و خصوصی و تحویل آن‌ها به مراجع قضایی؛ محافظت از شخصیت‌ها، اماکن مهم و دارای طبقه‌بندی امنیتی؛ مبارزه با قاچاق کالا و مواد مخدر؛ بازرسی، نظارت و ارزیابی اماکن عمومی و متصدیان اصناف و اتحادیه‌ها؛ شماره‌گذاری وسایل نقلیه و تصدی خدمات انتظامی، برقراری نظم و امنیت حرکت وسایل نقلیه در معابر عمومی و شهری (همو؛ رهاوی؛ بهاریان سریزدی).

در زمستان ۱۳۶۰ ش، نخستین آموزشگاه سرپاسبانی (درجه‌داری پلیس) شهربانی یزد، تأسیس شد که در آغاز، ورزشگاه شهید نصیری یزد (جادۀ یزد ـ تفت) قرار داشت؛ اما پس از دو ماه، به ساختمان مدرسۀ نوسازی در خیابان انقلاب و محله امیرآباد انتقال یافت. در همین سال، شهربانی شهرستان مهریز (وزیری) و در ۱۳۶۲ ش، دایرۀ سیاسی و ایدئولوژیک شهربانی یزد تشکیل شد که در آموزش عقیدتی و سیاسی نیروهای شهربانی برای اعزام به جبهه‌ها فعالیت داشت. این دایره در سال‌های بعد به ادارۀ عقیدتی ـ سیاسی تبدیل شد (اداره).

مسئولان شهربانی یزد، پس از استقرار نظام جمهوری اسلامی عبارت بودند از: سرهنگ بهادر اسفندیاری، سرهنگ محمود سمیعی، سرهنگ محمد پژمان/ پژوم، سرهنگ ایرج رحیمی اصفهانی، سرتیپ محمد پارساپور، سرهنگ عظیم اکبر کریمی و تا پیش از ادغام شهربانی، ژاندارمری و کمیتۀ انقلاب اسلامی (1370)، سرتیپ کاظم اخوان (همان؛ «14 اسفند ... »، بش).

شهربانی یزد در دفاع مقدس: این شهربانی با آغاز جنگ تحمیلی عراق بر ضد ایران (31 شهریور ۱۳۵۹-29 مرداد ۱۳۶۷)، برای کمک به رزمندگان ارتش، سپاه و نیروهای مردمی، در هشت سال دفاع مقدس، به‌‌طور، متناوب نیروهایش در قالب گروه‌های داوطلب به جبهه‌ها گسیل می‌کرد. نخستین گروه در مهر ۱۳۵۹، برای گذراندن دورۀ آموزش نظامی ۴۵ روزه به مراکز آموزش ۰۱ ارتش در تهران و قزل‌حصار شهربانی در شهر کرج فرستاده شد؛ سپس، به منطقۀ آبادان در جنوب استان خوزستان رفت و برای دفاع در برابر حملات احتمالی ارتش بعث عراق، در خط مقدم شمال آبادان استقرار یافت. از دیگر اقدامات این گروه، تأمین نظم و برقراری امنیت در این شهر و مبارزه با نیروهای ستون پنجم دشمن بود (علیچی).

شهربانی یزد هم‌زمان با شرکت در جنگ، در مبارزه با گروه‌های مسلح ضدانقلاب در استان‌های کردستان و آذربایجان غربی، با دیگر نیروهای مسلح همکاری داشت. به همین منظور، در ۱ آبان ۱۳۵۹، نیروهای استخدامی شهربانی یزد، پس از پایان نخستین دورۀ آموزشی، در مرکز آموزشی شهربانی (قزل‌حصار)، برای مقابله با تهدیدهای حزب‌های کومله و دمکرات و برقراری امنیت به سنندج (مرکز استان کردستان) رفتند. این نیروها مجهز به سلاح‌هایی مانند کلاشینکف، ژ ۳، تیربار ژ ۳ و سلاح‌های نیمه‌سنگین، توانستند با کمک نیروهای سپاه پاسداران و ارتش، این تهدیدها را دفع کنند؛ سپس، برای حفاظت از شهر و مناطق پیرامون آن، از ۲۴ تا ۴۸ ساعت، به نگهبانی و گشت‌زنی در سطح شهر اقدام می‌کردند و هم‌زمان، شماری از آن‌ها به فعالیت‌های فرهنگی هم مشغول بودند. این نیروها حدود دو سال در کردستان حضور داشتند و سرانجام در ۱ تیر ۱۳۶۱، به یزد بازگشتند (رهاوی).

ازآنجاکه در آغاز سال ۱۳۶۰ ش، نیروهای مسلح ایران چندین عملیات را با هدف آزادسازی سرزمین‌های اشغالی، در دستور کار قرار داده بودند (نک: اطلس، ص ۴۴-51) و به حضور نیروهای بیشتر در جبهه‌های جنگ نیاز بود، بسیاری از نیروهای شهربانی یزد خواستار اعزام به جبهه شدند که بر اساس قرعه‌کشی، هر سه ماه شماری انتخاب و به پادگان قزل‌حصار کرج فرستاده و پس از سازمان‌دهی، همراه دیگر نیروهای شهربانی، به جبهه‌ها گسیل می‌شدند (رهاوی). سازمان‌دهی نیروهای شهربانی یزد را بیشتر، حجت‌الاسلام ربانی، رئیس عقیدتی ـ سیاسی شهربانی و کارکنان این اداره انجام می‌دادند. باید یادآور شد که از آغاز سال ۱۳۶۱ ش و تا سال‌های پایانی جنگ، نیروهای شهربانی، ازجمله شهربانی یزد، زیرامر ارتش جمهوری اسلامی ایران و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی قرار می‌گرفتند (علیچی؛ بهاریان سریزدی).

در تابستان ۱۳۶۱ ش، نود تن از نیروی داوطلب شهربانی یزد، به جبه‌های جنگ گسیل شدند که شرکت هم‌زمان این شمار از نیروها بی‌سابقه بود، به‌طوری‌که مراسم بدرقۀ آن‌ها در برنامه‌ای از صداوسیما، با نام «اعزام نیروهای شهربانی یزد به جبهه‌ها» به نمایش درآمد. این نیروها یک ماه در پادگان ۰۱ ارتش در تهران آموزش دیدند؛ سپس، به شهر اسلام‌آباد غرب در استان کرمانشاه گسیل شدند و زیرامر سپاه پاسداران قرار گرفتند (همو). از این سال به بعد، بیشتر مأموریت نیروهای شهربانی یزد، تأمین محورهای مواصلاتی و جاده‌ها در مناطق غرب و شمال غرب کشور، در شهرهای سنندج، سردشت و بانه و روستاهای این منطقه بود (همو). گروه‌های ضدانقلاب با حضور گسترده در این مناطق، در مسیر تردد نیروهای نظامی، مین و تله‌های انفجاری کار می‌گذاشتند که برای مقابله با آن، مأموران شهربانی یزد به‌نوبت، با استقرار بر بلندی‌های منطقه، ازآنجا، نگهبانی و دیده‌بانی می‌کردند؛ همچنین، گروهی از این نیروها با استقرار در تپه‌های پیرامون شهر بوکان (جنوب شرقی استان آذربایجان غربی)، تأمین امنیت بخشی از این شهر را بر عهده گرفتند. از دیگر فعالیت نیروهای شهربانی یزد، نبرد با نیروهای حزب کومله و دمکرات در داخل شهر ازجمله در این سال، شرکت در آزادسازی و پاک‌سازی روستاهای توریور و هَشَمیز، کانی، حلوان، کِرسی و مِشکان در غرب و جنوب غربی شهر سنندج به فرماندهی اکبر آقابابایی (شهادت: ۴ شهریور ۱۳۷۵) بود. پس از پایان این عملیات، به‌پاس نقش ارزندۀ این نیروها نام یکی از ارتفاعات پیرامون روستای توریور را «تپۀ پلیس» نهادند (حسینی‌مقدم؛ پورطاهری).

افزون‌براین، نیروهای شهربانی یزد در قالب نیروهای بسیجی به جبهه می‌رفتند. در آذر ۱۳۶۴، از شهربانی شهرستان تفت، محمدحسین دهقانپور، محمد دهقانی، حمیدرضا دهقانی، حسن دهقانپور فراشاه و سید مصطفی حسینی به جبهه گسیل شدند. این نیروها در تیپ ۱۰ محرم و پس‌ازآن، در لشکر ۴۹ مهندسی امام علی(ع) و در واحدهای مهندسی این یگان‌ها سازمان‌دهی شدند (عظیمی‌نیا، ص ۱۷۹-199).

در ۱۳۶۵ ش، شماری از نیروهای شهربانی یزد، برای برقراری نظم و امنیت، یک ماه به جبهۀ شمال‌غرب در استان آذربایجان غربی و به شهر بوکان رفتند و با اجرای کمین در مسیرهای ورودی به شهر، عهده‌دار پاسداری از مناطق و اماکن حساس شدند. پس از چندی نیز به ارتفاعات حاج عمران در غرب پیرانشهر رفتند و در یک عملیات ایذایی شبانه، به همراه نیروهای بسیج و سپاه پاسداران، مناطقی را در عمق حدود سی‌کیلومتری عراق تصرف کردند؛ اما به‌سبب نبود هماهنگی و پشتیبانی درست از نیروهای عمل‌کننده و آتش سنگین نیروهای ارتش بعث عراق روی نیروهای خودی، به‌ناچار، از مناطق تصرف‌شده عقب نشستند (حسینی‌مقدم)؛ نیز در همین سال، سی تن از افسران داوطلب شهربانی یزد، پس از سازمان‌دهی در دانشگاه پلیس، به شهر بانه در شمال غربی استان کردستان روانه شدند و برای اجرای عملیات‌های تأمین، گشت، پاک‌سازی و ضد کمین به گردان جندالله سپاه بوکان پیوستند (همو؛ ارشاد).

شرکت گستردۀ نیروهای شهربانی در جنگ سبب شد تا این نیروها در ۱۳۶۵ ش، به شکل منسجم در «تیپ رزمی ایثار پلیس انقلاب اسلامی» و زیرامر سپاه پاسداران سازمان‌دهی شوند (صمیمی، بش؛ ارشاد). در جریان جنگ، از ۳۰۰ نیروی شهربانی استان یزد، ۱۵۴ تن در جبهه حضور یافتند که از این شمار، شش تن شهید و چهار تن مجروح شدند. شهدای شهربانی یزد عبارت‌اند از: محمدحسن زارع ده‌آبادی، رضا آیین، محمد زینلی قطرمی، حسین کلانتری محمدآبادی، حسین اسماعیلی ساغندی، محمود رضایی هفتادور (عظیمی‌نیا، ص ۸۳-119؛ فرهنگ ... ، ذیل نام‌ها).

پس از پایان جنگ، در فروردین ۱۳۷۰، شهربانی کل کشور، ژاندارمری و کمیتۀ انقلاب اسلامی با هم ادغام و نیروی انتظامی (هم‌اکنون فرماندهی انتظامی) نامیده شدند (حسینی‌مقدم).

مآخذ: اداره سیاسی و ایدئولوژیک شهربانی کل کشور، «تشکیل ادارۀ سیاسی ایدئولوژیک در شهربانی استان‌ها»، سند مورخ ۲ خرداد ۱۳۶۲، شم بازیابی ۳۷-7-5-53، موجود در اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد؛ ارشاد، کاظم (کارمند عقیدتی سیاسی شهربانی یزد)، مصاحبه با علیرضا خیری، ۱۵ بهمن ۱۳۹۷؛ بهاریان سریزدی، محمدرضا (رئیس ادارۀ نظارت بر اماکن عمومی نیروی انتظامی یزد)، مصاحبه با همو، ۱۵ بهمن ۱۳۹۷؛ اطلس جنگ ایران و عراق: فشردۀ نبردهای زمینی، ۳۱ شهریور ۱۳۵۹-29 مرداد ۱۳۶۷، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۹۲ ش؛ پورطاهری، محمدعلی (افسران سابق نیروی انتظامی یزد)، مصاحبه با همو، ۱۸ بهمن ۱۳۹۷؛ «14 اسفند ۱۳۵۷ در یزد به گواه تاریخ» (بارگذاری: ۱۳۹۵ ش)، یزد امروز، <www.yazdeemrooz.ir> (دسترسی: تیر ۱۳۹۹)؛ حاجی صادقی، کاظم (از مسئولین کمیته انقلاب اسلامی یزد)، مصاحبه با علیرضا خیری، ۲۰ بهمن ۱۳۹۷؛ حسینی مقدم، قاسم (از افسران سابق ادارۀ آگاهی شهربانی یزد)، جلسه بازخوانی رزمندگان شهربانی یزد در جنگ، ۲۰ دی ۱۳۹۷، موجود در اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد؛ رهاوی، ناصر (رئیس سابق ادارۀ فرهنگ و ترافیک پلیس راهور استان یزد)، مصاحبه با علیرضا خیری، ۱۵ اسفند ۱۳۹۷؛ شعشعی، ابوالقاسم (کارشناس سیاست خارجی و از مبارزان انقلاب در یزد)، انقلاب در یزد، خبرگزاری ایسنا، ۱۹ بهمن ۱۳۹۴؛ صالح نژاد، نرگس، «تاریخ‌پژوهی میرشب در عصر قاجار»، دنیای تاریخ و اقتصاد، تهران، ۱۰ شهریور ۱۳۹۷، شم ۴۴۱۲؛ صمیمی، جلیل، «ایثار شهربانی در دفاع مقدس» (بارگذاری: ۲۴ تیر ۱۳۹۹)، پایگاه اطلاع‌رسانی شهدای ناجـا، <www.shohadanaja.com> (دسترسی: ۱۵ شهریور ۱۴۰۱)؛ عظیمی‌نیا، سیده صدیقه، شرح عاشقی (نقش فرماندهی انتظامی استان یزد در دفاع مقدس)، یزد: خط‌شکنان، ۱۳۹۹ ش؛ علیچی، حسین (بازنشستۀ ادارۀ اماکن پلیس اطلاعات یزد)، جلسۀ بازخوانی رزمندگان شهربانی در جنگ تحمیلی، ۲۰ دی ۱۳۹۷، موجود در اداره‌کل حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد؛ فخرالدینی، محمد (رئیس اسبق شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی استان یزد)، انقلاب در یزد، خبرگزاری ایسنا، ۱۹ بهمن ۱۳۹۴؛ فرهنگ اعلام شهدا: استان یزد، به کوشش مرکز مطالعات و پژوهش‌های بنیاد شهید و امور ایثارگران، تهران: شاهد، ۱۳۹۵ ش؛ کلانتری سرچشمه، محمدرضا (محقق و پژوهشگر تاریخ انقلاب اسلامی یزد)، «انقلاب در یزد»، ایسنا، ۱۹ بهمن ۱۳۹۴؛ میرزایی، سید رضا و روح‌الله فتحی، «خلاصه‌ای از نقش شهربانی در دوران دفاع مقدس» (بارگذاری: ۲۶ آبان ۱۳۹۷)، <www. roohollahfathi.blogfa.com> (دسترسی: ۱۷ مرداد ۱۳۹۸)؛ نبوی‌نژاد، سید مهدی، «جنبش مشروطه‌خواهی در یزد»، سایت تابناک یزد <www.tabnakyazd.ir> (دسترسی: ۶ آبان ۱۳۹۶)؛ نصیری‌زاده حمیدرضا و دیگران، توسعۀ پایدار یزد و انتخابات دهم، یزد: سامان اندیشه، ۱۳۹۴ ش؛ وزیری، مرتضی (از افسران سابق نیروی انتظامی یزد)، جلسۀ بازخوانی رزمندگان شهربانی در دفاع مقدس، ۲۰ دی ۱۳۹۷، موجود در اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد.