قمر بنی‌هاشم(ع)، گردان، گردانی از لشکر ۸ نجف اشرف و پس‌ازآن تیپ مستقل پیادۀ ۱۸ الغدیر نیروی زمینی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از استان یزد.
این گردان در آغاز استعدادی برابر یک گروهان داشت که در پایان مهر ۱۳۶۱ و گسیل حدود دویست تن از رزمندگان استان یزد، به پادگان شهید مدنی ۲ (دانشگاه شهید چمران اهواز) تشکیل شد. با استقرار این نیروها، احمد کاظمی (شهادت: ۱۹ دی ۱۳۸۴) فرمانده تیپ ۸ نجف اشرف (بعدها، لشکر)، نزدیک به صد تن از آن‌ها را به واحدهایی مانند تسلیحات، تدارکات و تبلیغات فرستاد و دیگر نیروها را در گروهانی مستقل سازمان‌دهی کرد و فرماندهی آن را به محمدمهدی فرهنگ‌دوست، به جانشین اولی فرمانده، حیدر صالح‌بیک (18 آبان ۱۳۶۱)؛ جانشین دومی فرمانده، فتحعلی رعیتی (18 بهمن ۱۳۶۱) و فرماندهی دسته‌ها را به یدالله برزگری و محمد ملانوری سپرد. در ابتدا و به‌منظور پاسداشت شهادت آیت‌الله محمد صدوقی*، نمایندۀ امام در استان و امام‌جمعه یزد، که چند ماه پیش‌ازاین به شهادت رسیده بود، نام گروهان را شهید صدوقی نهاده شد که با این نام در یک عملیات پدافندی؛ پس‌ازاین با استعداد یک گردان، با نام قمر بنی‌هاشم(ع) و در سازمان لشکر ۸ نجف، در دو عملیات آفندی (فرهنگ‌دوست، ص ۱۶۱) و با همین استعداد در سازمان تیپ ۱۸ مستقل پیادۀ الغدیر*، در هفت نبرد آفندی و پدافندی شرکت کرد:
عملیات محرم: این عملیات در ۱۰ آبان ۱۳۶۱، با رمز «یا زینب(س)»، در منطقۀ عین‌خوش و زبیدات، با هدف تصرف سرپل در منطقۀ العماره (جنوب شرقی عراق) و آزادسازی ارتفاعات مرزی حمرین (رشته‌کوهی در جنوب غربی ایلام به درازای ۳۴کیلومتر) اجرا شد (جعفری، ج ۱، ص ۱۷۳؛ محمدرحیمی، ص ۳۴؛ درودیان، ص ۴۲-48).
گروهان شهید صدوقی به‌منظور مهیا شدن و شرکت در این عملیات، به یکی از مقرهای لشکر نجف در منطقۀ دهلران (شهرستانی در جنوب استان ایلام)، گسیل شد (فرهنگ‌دوست، ص ۱۶۱-164) که براساس طرح مانور عملیات، این گروهان در احتیاط لشکر قرار داشت. در ادامه و با توجه به موفقیت دیگر یگان‌ها، در عملیات شرکت نکرد؛ اما پس‌ازآن، زیرامر یکی از گردان‌های لشکر قرار گرفت و به پدافند از یال‌های سمت راست [شمال] ارتفاع ۲۹۰ پرداخت (همو، ۱۶۴-174؛ برزگری).
در آذر همان سال، احمد کاظمی، با افزودن دو گروهان به گروهان شهید صدوقی، گردانی را به نام قمر بنی‌هاشم(ع)، با فرماندهی حسن انتظاری* و جانشینی محمدمهدی فرهنگ‌دوست سازمان‌دهی کرد (همو؛ فرهنگ‌دوست، ۱۶۴-174). این گردان، افزون‌بر ارکان و معاونت‌ها، سه گروهان ۱ تا ۳ به ترتیب به فرماندهی فتحعلی رعیتی، حبیب مجاور و محمد آخوندی داشت (برزگری). در ادامه، به‌سبب مرخصی حسن انتظاری، فرماندهی گردان به محمدمهدی فرهنگ‌دوست واگذار شد که تا ۱۰ دی ۱۳۶۱ در منطقۀ عملیاتی محرم به پدافند اقدام کرد؛ سپس در موقعیت لشکر در اهواز استقرار یافت و به آموزش نظامی و عقیدتی نیروها پرداخت؛ پس‌ازآن، نیروهای گردان یک هفته به مرخصی رفتند و بلافاصله پس از بازگشت، به جنگل‌های عمقر/ امقر در منطقۀ ذلیجان (شمال شهر بستان در غرب خوزستان) فرستاده شدند (فرهنگ‌دوست، ص ۱۷۳-179؛ پایدار).
عملیات والفجر مقدماتی: این عملیات در ۱۷ بهمن ۱۳۶۱، با رمز «یا الله»، در شمال چزابه و جنوب فکه (شمال بستان و جنوب غربی ایلام)، با هدف پیشروی به‌سوی شهر العماره (مرکز استان میسان عراق) و تهدید آن از شرق اجرا شد (اطلس ... ، ص ۷۰). در این نبرد فرمانده گردان، محمدحسین حسن‌زاده فیروزآبادی* بود و جانشین اول و دوم وی به ترتیب، محمدمهدی فرهنگ‌دوست و عباسعلی پایدار بودند. این گردان پس از سازمان‌دهی تا هنگام عملیات به‌طور مستمر به آموزش نیروها در همین منطقه اقدام کرد. در ادامه و برای اجرای بهتر مانور عملیات، فرمانده گردان در جلسه‌ای، شکل آرایش نیروها و آخرین وضعیت خطوط دفاعی دشمن را برای نیروهای گردان تشریح کرد (پایدار؛ فرهنگ‌دوست، ص ۱۸۳).
گردان قمر بنی‌هاشم(ع) به‌منظور دستیابی به اهداف، باید تا پیش از آغاز نبرد، با حدود چهار کیلومتر پیاده‌روی و گذر از سه میدان مین و کانال، خود را به نزدیکی نخستین خط دفاعی نیروهای عراق رسانید (همان‌جاها). مأموریت گردان در این عملیات، پاک‌سازی خط مقدم و بازکردن مسیر گذر دیگر گردان‌های تیپ ۲ لشکر نجف بود؛ اما پیش از رسیدن به خط مقدم، در میان میدان مین و موانع، با دشمن درگیر شد و به‌سبب حجم آتش سنگین آن‌ها و عریض بودن میدان مین، موفق به پیشروی نشد. در این درگیری، فرمانده گردان، فرمانده گروهان ۱ و حدود نود تن شهید؛ نیز شماری مجروح و اسیر شدند که حبیب مجاور، فرمانده گروهان ۲ یکی از مجروحان بود، در چنین شرایطی باقی‌ماندۀ نیروهای گردان به عقب بازگشتند. درنتیجۀ تلفات سنگینی که به گردان وارد شده بود، پس از پایان عملیات این گردان در لشکر ۸ نجف اشرف منحل شد (پایدار؛ فرهنگ‌دوست، ص ۱۹۳-199).
پدافند از گمرک خرمشهر (مرحلۀ اول) و عملیات والفجر ۸: در آذر ۱۳۶۴، تیپ الغدیر به‌منظور شرکت گسترده‌تر و به‌کارگیری همۀ توان گردان‌های مانوری در عملیات‌های آفندی، گردانی با نام قمر بنی‌هاشم(ع)، با استعداد دو گروهان، به فرماندهی احمد حسنعلی و جانشینی فرمانده، محمدصادق اکرمی ابرقویی تشکیل داد و از ۱ دی تا ۳۰ بهمن ۱۳۶۴، مأموریت پدافند از دهانۀ کارون تا نهر عرایض عهده‌دار شد (بنی‌فاطمه، ص ۹۶ ـ۹۸؛ فتوحی، ص ۲۴۰). در همین دوره، عملیات والفجر ۸ در ۲۰ بهمن ۱۳۶۴، با رمز «یا فاطمببب‌الزهرا(س)»، با هدف تصرف شبه‌جزیرۀ فاو (جنوب شرقی عراق) و انسداد راه ورودی این کشور به خلیج‌فارس اجرا شد («کارنامه ... »، ص ۱۹).
تیپ الغدیر با استعداد شش گردان، همراه دیگر یگان‌های پشتیبانی رزم و خدمات رزم خود در سازمان رزم قرارگاه عملیاتی نجف ۱ (بعدها، قدس) قرار داشت. این قرارگاه برای پشتیبانی از عملیات اصلی (تصرف فاو) و فریب دشمن، نبردی را به‌منظور تصرف جزیره‌های ام‌الرصاص و ام‌البابی (هر دو از جزایر اروند و جزو خاک عراق) اجرا کرد (فخارتازه، عبور ... ، ص ۲۵۳؛ فرهنگ‌دوست، ص ۴۱۰ ـ۴۱۱). گردان قمر بنی‌هاشم(ع) هم با همان استعداد و فرماند‌هان در خط پدافندی یادشده، که پیش‌ازاین در آنجا مستقر بود، پس از درگیرشدن نیروهای خط‌شکن، مواضع نیروهای ارتش بعث عراق را زیر آتش قرار داد (حسین‌شاهی اردکانی، ص ۲۰۳-208؛ بنی‌فاطمه، ص ۱۱۳).
در ادامۀ این نبرد و با توجه به پیروزی یگان‌های عمل‌کننده در منطقۀ فاو و بر اساس طرح عملیات والفجر ۸، به دستور محمدعلی جعفری، فرمانده قرارگاه نجف ۱، این تیپ همراه دیگر یگان‌های عمل‌کننده (تیپ‌های ۱۰ سیدالشهدا(ع) و ۲۱ امام رضا(ع)) منطقه را تخلیه کردند (همو، ص ۱۱۴)؛ اما گردان قمر بنی‌هاشم(ع) همچنان به پدافند از منطقه گمرک خرمشهر پرداخت. سرانجام در ۳۰ بهمن ۱۳۶۴ خط پدافندی خود را تحویل گردان ۱۴۲ لشکر ۲۱ حمزه نیروی زمینی ارتش داد و به پادگان شهید عاصی‌زاده* در پانزده‌کیلومتری جادۀ اهواز ـ اندیمشک بازگشت (همو، ص ۹۶، ۹۸؛ فتوحی، ص ۲۴۰).
پدافند از جزیرۀ مجنون جنوبی: تیپ الغدیر از ۱ دی ۱۳۶۴، زیرامر قرارگاه عملیاتی نصرت، پدافند از پد مرکزی و غربی (غرب جزیرۀ مجنون جنوبی) را بر عهده داشت (بنی‌فاطمه، ص ۱۰۰) و برای اجرای آن، گردان‌های کربلا (دو مرحله)، فاطمببب‌الزهرا(س)، شهید مطهری، قمر بنی‌هاشم(ع) و گروهان‌های مستقل فجر و نصر را به کار گرفت (همان‌جا)؛ در این دوره، ارتش بعث عراق برای جبران شکست در عملیات والفجر ۸ به مواضع تیپ حمله کرد و موفق شد، سنگر کمین و چند سنگر دیگر را تصرف کند. در پی آن، تیپ برای مقابله با این حمله، با گسیل گردان فاطمببب‌الزهرا(س) توانست مانع پیشروی نیروهای عراق شود (باقری، ص ۵۸۹-600؛ معاونت، گزارش ... تخریب، ص ۲۶). درادامه و در ساعت ۳ بامداد ۷ اردیبهشت ۱۳۶۵، ارتش عراق برای دومین بار به مواضع دفاعی تیپ هجوم آورد؛ اما رزمندگان گردان شهید مطهری با جان‌فشانی و مقاومت، مانع دستیابی آن‌ها به اهدافشان شدند که پس از دو روز مقاومت، یک گروهان (+) از گردان قمر بنی‌هاشم(ع) با استعداد ۱۱۰ تن، همراه گردان کربلا جایگزین گردان شهید مطهری شد و به دفع تک‌های دشمن پرداختند (فراهانی و انصاری، ص ۶۰۸، ۷۵۷). گردان پس از چند روز و با پایان این مأموریت، منطقۀ پدافندی خود (ضلع غربی و پد مرکزی) را به لشکر ۳۲ انصارالحسین(ع) همدان تحویل داد و نیروهایش به پادگان شهید عاصی‌زاده در شمال اهواز بازگشتند (بنی‌فاطمه، ص ۱۰۳-104).
دفع تک دشمن و اجرای تک در فکه: این منطقه در شمال غربی خوزستان و جنوب شرقی استان ایلام قرار دارد که ارتش عراق با اجرای تک، بخشی از آن را تصرف کرده بود. در ۱۵ اردیبهشت ۱۳۶۵، تیپ الغدیر با استعداد سه گردان رزمی، امام علی(ع)، کربلا، قمر بنی‌هاشم(ع) و گردان‌های پشتیبانی رزم و خدمات رزم برای بازپس‌گیری قسمتی از این منطقه و پدافند به آنجا گسیل شد (همو، ص ۱۳۰؛ سلطانی، ص ۲۲۰).
ارتش بعث عراق در صبح ۱۶ اردیبهشت ۱۳۶۵، با آتش سنگین توپخانه و به‌کارگیری یگان‌های زرهی و چندین بالگرد تا دو روز به خط دفاعی تیپ الغدیر در منطقۀ یادشده یورش آورد؛ اما این تیپ توانست با پشتیبانی هوانیروز و نیروی هوایی ارتش، افزون‌بر دفع آن، بخشی از مناطقی که پیش‌تر به تصرف نیروهای عراقی درآمده بود را آزاد و تثبیت کند؛ سپس با به‌کارگیری گردان‌های قمر بنی‌هاشم(ع) و امام علی(ع)، مسئولیت پدافند از حدود سه‌ونیم کیلومتر از این محور را بر عهده گرفت. گردان قمر بنی‌هاشم(ع) هم پس از استقرار به تحکیم و تثبیت مواضع خود پرداخت و پس از پنج روز گردان قدس* این تیپ جایگزین گردان شد (بنی‌فاطمه، ص ۱۳۲-133، ص ۱۳۳؛ حسین‌شاهی اردکانی، ص ۲۲۰-226).
پدافند از گمرک خرمشهر (مرحلۀ دوم): تیپ ۱۸ الغدیر از ۲۴ مرداد تا ۵ دی ۱۳۶۵ زیرامر قرارگاه عملیاتی نجف، نخست مأموریت پدافند از گمرک خرمشهر تا نهر عرایض را در ساحل شرقی رودخانۀ اروند؛ سپس پدافند از شهرک سوم نیروی دریایی در خرمشهر جنوبی را بر عهده داشت (فرهنگ‌دوست، ص ۴۳۴-435؛ بنی‌فاطمه، ص ۱۳۶). این تیپ به‌منظور اجرای این مأموریت، گردان قمر بنی‌هاشم(ع) به فرماندهی احمد حسنعلی و جانشینی فرمانده محمدصادق اکرمی ابرقویی را به کار گرفت. پس از این مأموریت گردان منحل شد (همو، ص ۱۳۸).
مآخذ: اطلس جنگ ایران و عراق: فشردۀ نبردهای زمینی ۳۱ شهریور ۱۳۵۹-29 مرداد ۱۳۶۷، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۹۲ ش؛ برزگری، یدالله (فرمانده یکی از دسته‌های گروهان شهید صدوقی)، مصاحبه با محمدرضا صمدی، ۲۷ مهر ۱۳۹۹؛ بنی‌فاطمه، سید هدایت، شناسنامۀ تیپ الغدیر در دوران دفاع مقدس، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۹۹ ش؛ پایدار، عباسعلی (جانشین دوم گردان)، مصاحبه با محمدرضا صمدی، ۳ اردیبهشت ۱۳۹۹؛ جعفری، عباس، کوه‌ها و کوه‌نامه ایران، تهران: مؤسسۀ جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۸۴ ش؛ حسین‌شاهی اردکانی، علی، گذر از تنگۀ احد (تاریخ شفاهی)، به کوشش ولی سلطانی گردفرامرزی، یزد: خط‌شکنان، ۱۳۹۹ ش؛ درودیان، محمد، خرمشهر تا فاو، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۹۴ ش؛ سلطانی، محمدحسین، جای خالی خاک‌ریز، مشهد: ملک اعظم، ۱۳۹۱ ش؛ فخارتازه، کاظم، عبور عاشقانه: روایتی از حماسه‌آفرینی رزمندگان تیپ مستقل ۱۸ الغدیر استان یزد در عملیات والفجر ۸، یزد: چشم‌وچراغ، ۱۳۹۶ ش؛ فتوحی، اکبر، قطره‌ای از اقیانوس (خاطرات)، به کوشش ولی سلطانی گردفرامرزی، یزد: خط‌شکنان، ۱۳۹۷ ش؛ فراهانی، حمیدرضا، مهدی انصاری، تشدید تلاش‌ها برای فتح فاو ۲۴ آذر تا ۳۰ دی ۱۳۶۴، تهران: مرکز اسناد دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۹۵ ش؛ فرهنگ‌دوست، محمدمهدی، خط‌شکن کویر (خاطرات)، به کوشش محمدعلی همتی، یزد: خط‌شکنان، ۱۳۹۵ ش؛ «کارنامة عملیات والفجر ۸»، عملیات والفجر ۸ (مجموعه‌مقالات)، به کوشش حسن درّی، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۸۸ ش؛ محمد رحیمی، کامران، نقش عشایر استان ایلام طی دوران دفاع مقدس و حفظ پاسداشت آن، ایلام: طلور، ۱۳۸۵ ش.
/ عبدالرضا خدادادی/