گنجینۀ ایثار و شهادت شهدای اردکان، مجموعۀ نمایشگاه آثار و اسناد دفاع مقدس باهدف حفظ آثار و زنده نگه‌داشتن یاد شهدا، معرفی سیره و شیوۀ زندگی ایشان و انتقال فرهنگ دفاع مقدس به نسل جوان جامعه، واقع در مرکز شهر اردکان.
نخست، جانباز رزمنده محمدعلی مروتی از فرهنگیان دعوت کرد تا کارهایی دربارۀ شهدا انجام دهند و کم‌کم، با همفکری اعضا مجموعه به موزۀ آثار شهدا تبدیل شد. در ۱۳۹۱ ش، ساختمانی که پیش از آن، بیمارستان قلب اردکان بود و پس از توسعۀ خدمات درمانی و انتقال آن به بیمارستان ضیایی اردکان، متروکه شده بود، بازسازی شد و به‌صورت موقت و امانی، در اختیار بنیاد شهید و امور ایثارگران اردکان و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی این شهر، قرار گرفت و بدین ترتیب، این مجموعه راه‌اندازی شد. این مجموعه در زمینی به مساحت ۱۲۰۰ مترمربع در دوطبقه هریک با ۵۰۰ متر زیربنا قرار دارد («موزه ... »، بش).
طرح اینکه در طبقه اول و دوم چه مطالب و موضوعاتی بیان شود به‌مرور زمان و با همفکری امیر خلیلی، سید جلال شاکر و هادی مشتاقی صورت گرفت. در طبقۀ اول نمایشگاه، سیر تاریخی صد‌سالۀ ایران و به همراه وقایع تاریخی خاص که در اردکان رخ‌داده است، از دورۀ رضاشاه پهلوی با روایت راوی حاضر در مجموعه و سندهای مکتوب قاب شده بر دیوار و دکور بازسازی‌شده (زمین سنگ‌فرش، بدنۀ آجری و دکور قدیمی)، همراه با عکس‌هایی از چهار‌تن از انقلابیان و طرفداران امام خمینی (ره) که ساواک آن‌ها را به‌شدت شکنجه کرده بود (مرضیه حدیدچی، معروف به دباغ)، امیرمراد نامکُلی، عزت‌الله مطهری (معروف به عزت شاهی)، (احمد و طیب حاج‌رضایی) به همراه فهرستی از نام‌های رؤسای ساواک و شکنجه‌گران آن روی دیوار دیده می‌شود (خلیلی).
قسمت بعد، کوچۀ انقلاب نام دارد که نماسازی کوچه‌های اردکان را در زمان انقلاب به نمایش گذاشته است. در این قسمت، شعارنویسی روی دیوارها و سندهای مکتوب قاب شده مربوط به انقلاب در اردکان و همچنین، برخی از نامه‌های آیت‌الله سید روح‌الله خاتمی (روحانی مبارز و امام‌جمعۀ موقت یزد و اردکان) و برخی اطلاعیه‌های امام خمینی (ره)، رهبر انقلاب اسلامی ایران در تابلویی جمع‌آوری‌شده است و عکس حضور آیت‌الله سید روح‌الله خاتمی و آیت‌الله محمدابراهیم اعرافی در راه‌پیمایی اردکان دیده می‌شود. در کنار این‌ها، عکسی از تنها شهید انقلاب در اردکان، محمدعلی قانعی (شهادت: ۲۶ تیر ۱۳۵۷) به همراه وسایل شخصی وی مانند کتاب دعا و اصول کافی وجود دارد. بعدازاین، غرفۀ پیروزی انقلاب اسلامی ایران است که در آن، تصاویر قاب شده بر دیوار همراه با پخش فیلم ورود حضرت امام (ره) به ایران و روایت راوی از وقایع پس‌ازآن، شامل جنایت‌های منافقان ازجمله بمب‌گذاری دفتر حزب جمهوری، نیز عکسی از سفر آیت‌الله خامنه‌ای به اردکان تا زمان آغاز جنگ تحمیلی است (همو).
در غرفۀ جنگ تحمیلی عراق بر ضد ایران، قسمتی از ویرانه‌های شهر خرمشهر در قالب کوچک بازسازی‌شده است که در آن، کِرکِرۀ مغازه‌ای که جای اصابت ترکش و تیر روی آن مانده است و این شعار بعثیان «جِئنا لِنَبقی/آمدیم تا بمانیم» بر درودیوار شهر دیده می‌شود. افزون‌بر آن، مسجد جامع خرمشهر پس از تصرف عراق نیز بازسازی‌شده است؛ نیز عکس‌هایی از صدام حسین، رئیس‌جمهور وقت عراق بر درودیوار شهر دیده می‌شود. در ادامه، ویرانه‌های منازل مسکونی خرمشهر به همراه تلویزیونی آسیب‌دیده که در حال پخش تصاویر آزادسازی خرمشهر است، مشاهده می‌شود («معرفی ... »، بش).
غرفۀ بعدی مناطق پیرامون دارخوین (روستایی در حدود ۴۵ کیلومتری شمال آبادان واقع در جنوب خوزستان؛ اطلس ... ، ص ۸۵) در حد دویست مترمربع که طبق اعتراف سلطان هاشم، وزیر جنگ عراق، هدف اصابت بیش از هشت‌هزار گلوله، قرارگرفته بود، در ابعاد یک مترمربع، با انواع گلوله‌های خمپارۀ در زمین فرو‌رفته بازسازی‌شده است (خلیلی)؛ سپس، کتیبه‌ای بزرگ با این نوشته دیده می‌شود: «خرمشهرها در پیش است؛ البته نه در میدان جنگ، بلکه در میدانی که ویرانی‌های جنگ نظامی را ندارد و برعکس، آبادانی نیز به دنبال دارد، اما از جنگ نظامی سخت‌تر است» («معرفی»، بش).
بازدیدکنندگان ازطریق پلکانی به نام عروج به طبقۀ دوم مجموعه دسترسی پیدا می‌کنند. در بالای ورودیِ پلکان حدود ده‌هزار پلاک آویزان شده که هریک نشان‌دهندۀ اعزام یک‌تن از اردکان به جبهه است. درمجموع، ۳ هزار و ۵۰۰ تن از اردکان به جبهه روانه شدند که شمار زیادی از آن‌ها چندین بار در جبهه حضور یافتند و با این حساب، می‌توان شمار اعزامی‌ها را حدود ده‌هزار تن دانست (کمالی اردکانی). از نکات درخور توجه در این پلکان استفاده از ۲۲۰هزار پوکۀ فشنگ کلاشینکف و ژ۳ به نماد شمار شهدای دورۀ دفاع مقدس نمابندی شده است. میان این پوکه‌ها، خمپاره‌اندازهای ۶۰ و ۱۲۰ میلی‌متری نیز دیده می‌شود. در پاگرد پله، نقشۀ ایران با پوکه‌ها طراحی‌شده است. در سمت چپ و راست این نقشه، عکس امام خمینی (ره)، بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران و آیت‌الله سید علی خامنه‌ای، رهبر ایران و زیر نقشه، قمقمه‌ای درون یک ویترین وجود دارد («گزارشی ... »، بش).
در طبقۀ دوم، سقف درب ورودی طاق مانند و کمی پایین است؛ به‌طوری‌که هنگام ورود، باید سر را خم کرد. سبب این طراحی، خم کردن سر به نشانۀ احترام به شهداست. جلو ورودی نیز حوض آبی وجود دارد که روی آن با شیشه پوشانده شده است. در بالای آن، مصرع شعری از محمود اکرامی‌فر، شاعر و پژوهشگر شعر انقلاب، به نشانة عشق شهدا به امام علی (ع) آمده است: «یا علی گفتیم و عشق آغاز شد». در کنار آن، یک زنگ و طبل زورخانه به نشانة پهلوانی و عیاری شهدا گذاشته‌شده است (خلیلی).
پس‌ازآن، غرفۀ انتظار قرار دارد که در دو طرف آن، صندلی گذاشته‌شده و فیلمی تأثیرگذار و احساسی از تلویزیون دربارۀ شهدای مدافع حرم، مصاحبه با مادران شهدا و جز آن‌ها برای بازدیدکنندگان به نمایش در‌می‌آید (همو). پس از غرفۀ انتظار، غرفۀ مربوط به شهدای شاخص اردکان قرار دارد که در قفسههایی، عکس و آثار به‌جای مانده از آنان دیده می‌شود (همو).
سقف این قسمت سیاه با لامپ‌های کوچک شبیه آسمان شبی پرستاره طراحی‌شده است و یادآور این کلام مقام معظم رهبری است که فرمودند: «شهدا ستارگانی هستند که ما می‌توانیم به کمک آن‌ها راه را بیابیم». کف آن نیز با شیشۀ سیاه پوشیده شده است که نمای سقف در آن منعکس می‌شود و تداعی این مطلب است که شهدا در فضای ملکوتی بالا و پایین ستاره ساکن‌اند. در این غرفه، ده قفسۀ شیشه‌ای چهارطبقه بافاصلۀ منظم از هم وجود دارد که در آن‌ها، عکس شهدای شاخص و آثاری از آنان ازجمله قرآن جیبی، چفیه، خودکار، انگشتر و تسبیح نگهداری می‌شود. فاصلۀ بین ویترین‌ها نیز از کف تا سقف با گونی نخی روی‌هم چیده شده است. چیدمان عکس شهدای شاخص به‌گونه‌ای است که در ردیف اول قفسه، عکس ده‌تن از فرماندهان نظامی؛ در دو ردیف بعدی، بیست عکس دو شهید برادر و در ردیف چهارم، شهدای تک فرزند ذکور چیده شده است. در وسط این غرفه، درخت نخلی با لاله‌های سرخ مصنوعی به نشانۀ سرخی خون شهدا در پای آن، دیده می‌شود. در قسمت دیگر این غرفه، محل شهادت شهید آوینی در میدان مین و دوربین منهدم‌شدۀ وی بازسازی‌شده است (خلیلی).
در سمت چپ غرفۀ آسمان شب، غرفۀ شلمچه قرار دارد که در سقف آن، ده تابوت چوبی کوچک پوشانده شده با پرچم به سقف پیچ شده که نشانۀ ده شهید (محسن حججی، از شهدای مدافع حرم؛ سید مرتضی آوینی، کارگردان و روزنامه‌نگار دفاع مقدس؛ سید محمدحسینی بهشتی، سیاست‌‌مدار و فقیه ایرانی و دومین رئیس دیوان عالی کشور در ۱۳۵۷ ش؛ سردار سرلشکر قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی؛ محمدابراهیم همت، فرمانده لشکر ۲۷ محمد رسول‌الله(ص) در جنگ تحمیلی؛ مهدی باکری، فرمانده لشکر ۳۱ عاشورا؛ حسین خرازی فرمانده لشکر ۱۴ امام حسین؛ دکتر مصطفی چمران، بنیان‌گذار جنگ‌های نامنظم در ایران؛ سید محمد بهشتی دومین رئیس دیوان عالی کشور پس از انقلاب و نخستین دبیر کل حزب جمهوری) است و صدای هریک از آن‌ها از بی‌سیم پخش می‌شود. هفت قفسۀ شیشه‌ای در سمت راست و همین شمار در سمت چپ غرفه وجود دارد که در آن‌ها، عکس و آثار به‌جای مانده از شهدای شهرستان اردکان دیده می‌شود. چیدمان عکس‌ها بر اساس تاریخ شهادت آن‌هاست. در انتهای غرفه، نمایی از ضریح امامزادگان با این کلام امام خمینی (ره) آمده است: «شهدا امامزادگان عشق‌اند که مزارشان زیارتگاه اهل یقین است».
بعدازاین غرفه، راهرو کلاه‌ها وجود دارد که در آن، کلاه آهنی رزمندگان از سقف آویزان شده و درون هریک از آن‌ها، لامپ‌هایی به رنگ سبز، آبی و قرمز روشن است (همو). در سمت راست این راهرو، غرفۀ تالاب هور‌العظیم (هورالهویزه) واقع در خوزستان وجود دارد که در آن، نی‌هایی در مساحتی چهل‌سانتی‌متری در سقف تعبیه‌شده که تداعی‌کنندۀ نی‌زارهای هور است و در وسط آن، فانوس‌های کوچکی روشن است. در انتهای غرفه، عکس‌های ۳۲ شهید اطلاعات عملیات شهرستان اردکان جانمایی شده است (همو).
دو غرفۀ اسرا و جانبازان آخرین غرفههای این راهرو به شما می‌آیند. غرفۀ اسرا در سمت راستِ راهرو قرار دارد که با نرده‌کشی و سیم‌خاردار محفوظ شده است و در آن، چندین قفس که درونشان کارهای دستی، لباس اسارت دوخته‌شده با ملحفه است، از سقف آویزان شده است. در کنار آن، عکس بزرگی از اتوبوس حامل اسیران هنگام ورود به استان یزد و استقبال مردم دیده می‌شود (همو). در انتهای سمت چپ راهرو کلاه‌ها، غرفۀ جانبازان است که در وسط آن، نمونک (نمونۀ کوچک) عملیات والفجر ۸ و عملیات کربلای ۵ با ابعاد دو در سه به‌سبب کمبود فضا به شکل دوطبقه روی‌هم قرارگرفته است. افزون‌بر این، در انتهای غرفه، یک ویلچر و در دو طرف آن، چند عصا در اندازه‌های مختلف قرار دارد. در سمت چپ، قفسههایی شیشه‌ای حاوی عکس جانبازانِ شهید و لوازم‌شان دیده می‌شود (همو).
در فاصلۀ کمی از غرفه جانبازان، درِی چوبی با پشته‌ای هیزم در جلوِ آن قرار دارد که یادآور درِ خانۀ حضرت زهرا (س) است و بالای آن، نام دوازده عملیات فتح‌المبین، والفجر ۵، والفجر ۶، بدر، والفجر ۸، کربلای ۵، نصر ۵، فتح ۷، نصر ۷، ظفر ۵، بیت‌المقدس ۲، والفجر ۷ و کربلای ۶ که با رمز مقدس «یا زهرا» انجام‌شده است، دیده می‌شود. در کنار آن، عکس‌های یادگاری رزمندگان اردکان و استان یزد، در جبهه و چند دست لباس سپاه پاسداران در زمان جنگ قرار دارد که بر تن شهدا بوده است (همو).
بعدازآن، غرفۀ آمار قرار دارد که در آن، بر تابلویی که بر دیوار نصب‌شده است، آمار سلاح‌ها و ادواتی که ایران و عراق در جنگ تحمیلی به‌کاربرده‌اند، شمار شهدای ایران و کشته‌های عراق، شمار شهرهای بمباران‌شده و اطلاعات و آمار دیگری از جنگ دیده می‌شود. سقف این غرفه با مین پوشانده شده است؛ همچنین، نقشۀ بزرگی از ایران در این غرفه هست که در آن، استان یزد با رنگ کِرِم نمایان شده است و در جلوِ نقشه، شمار زیادی فشنگ و چند خمپارۀ فرو‌رفته در زمین فضای جنگ را تداعی می‌کند. در اطراف آن، چند دستگاه بی‌سیم و دستگاه ویدئویی دیده می‌شود (همو).
در انتهای راهروِ کلاه، فضایی طراحی‌شده است که حسینیۀ جماران را تداعی می‌کند و بالای آن، صندلی‌ای با روکش سفید و دسته‌گلی روی آن یادآور صندلی امام خمینی (ره) است. در قسمت پایین آن نیز اتاق ساده‌ای از خانۀ امام (ره) بازسازی‌شده است که زندگی ایشان از ولادت تا رحلت با نصب عکس‌ها و متن‌هایی بر دیوارهای آن، روایت‌شده است (همو).
در انتهای سمت چپ راهرو کلاه، راهروی باریک با سقفی از شیشه‌های رنگی سنتی است که با نوری که از لابه‌لای آن دیده می‌شود، فضای معنوی خاصی برای بازدیدکنندگان ایجاد می‌کند. در طول این راهرو، عکس‌هایی مربوط به زمان انتخاب آیت‌الله سید علی خامنه‌ای به رهبری انقلاب اسلامی به همراه فیلم این واقعه به نمایش گذاشته‌شده است. در سمت راستِ راهرو، طرحی از پنجرۀ فولاد امام رضا(ع) اجراشده است و پس‌ازآن، در انتهای سمت چپ راهرو، غرفۀ ظهور است که نام مقدس «الله» و پنج‌تن آل عبا در فضایی محراب مانند به چشم می‌خورد (همو).
راهرو ولایت غرفههای روحانیت، آیینه، جنگ نرم و شهدای مدافع حرم را شامل می‌شود.
غرفۀ روحانیت، نخستین اتاق سمت راست در راهرو ولایت است و نقش روحانیت را در جنگ نشان می‌دهد. سقف این غرفه به نشانۀ علم روحانیت به شکل کتاب طراحی‌شده است. افزون‌بر این، عکس هشت‌تن از روحانیان ازجمله آیت‌الله محمدتقی بهجت، آیت‌الله سید روح‌الله خاتمی که بر پیکر شهدا نماز خوانده‌اند، به همراه و عکس‌هایی از شهدای طلبۀ اردکان در این غرفه به دیوار نصب‌شده است (خلیلی).
در انتهای راهرو ولایت در سمت راست، غرفۀ آیینه یا خودشناسی قرار دارد که روی همۀ دیوارها، آیینه‌های قدی بزرگ به‌کاررفته و کف و سقف با آیینه پوشانده شده است؛ به‌طوری‌که در تمام جهات تصویر بازدید‌کننده به نشانۀ خودشناسی دیده می‌شود (همو).
در سمت چپ در راهرو ولایت، غرفۀ شهدای مدافع حرم وجود دارد. در این غرفه، ضریح حضرت زینب (س) و شماری از عکس‌های شهدای مدافع حرم دیده می‌شود.در انتهای آن، پلکانی شیشه‌ای قرار دارد که دیوار آن به سبک امامزادگان آینه‌کاری شده است (همو).
سمت چپِ این پلکان غرفۀ اقتدار اسلامی قرار دارد. در این غرفه، پرچم بزرگ ایران وسط پرده‌ای آبی نصب‌شده است و زیر آن، ۳۱ پرچم به نشان شمار استان‌های ایران فرار دارد؛ همچنین، دستاوردهای چهل‌سالۀ انقلاب درزمینه‌های مختلف مانند پیشرفت‌های پزشکی، هسته‌ای، نانو، لیزر و موشکی با عکس و نوشته نشان داده‌شده است (همو).
افزون‌بر غرفههای یادشده، غرفههای دیگری هم وجود دارد که در حوزۀ دفاع مقدس نیست؛ همچنین، غرفۀ نمازخانه وجود دارد که دیوارهای آن گونی‌های نخی پرشده از خاک است که فضای سنگر را تداعی می‌کند و با چند فانوس روشنایی آن تأمین می‌شود (همو).
باید یادآور شد که در گنجینه، آثار ۳۰۰ شهید از ۴۲۰ شهید شهرستان اردکان گردآوری‌شده و مجموعه در حال جمع‌آوری اسناد مربوط به دیگر شهداست. افزون‌بر این، چهارصد ساعت از آثار سمعی و بصری سپاه و تیپ الغدیر به‌صورت تفکیک‌شده در آنجا نگهداری می‌شود («موزه»، بش).
مآخذ: اطلس راه‌های ایران، به کوشش مؤسسة جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، تهران: مؤسسة جغرافیایی و گیتاشناسی، ۱۳۹۵ ش؛ خلیلی، امیر (معاون گنجینۀ ایثار و شهادت اردکان)، مصاحبه با مؤلف، ۲۶ مهر ۱۳۹۹؛ کمالی اردکانی، جواد (رئیس اسبق گنجینۀ ایثار و شهادت اردکان)، مصاحبه با همو، ۲۷ مهر ۱۳۹۹؛ «گزارشی از تجهیز و آماده‌سازی گنجینۀ ایثار و شهادت اردکان» (بارگذاری: شهریور ۱۳۹۸)، آپارات، <www.aparat.com> (دسترسی: آبان ۱۳۹۹)؛ «معرفی گنجینۀ ایثار و شهادت اردکان»(بارگذاری: ۱۳۹۷ ش)، همان (دسترسی: آبان ۱۳۹۹)؛ «موزۀ ایثار و شهادت اردکان» (بارگذاری: شهریور ۱۳۹۹)، مجازی نگاه، <www.negahmedia.ir> (دسترسی: آبان ۱۳۹۹).
/ اعظم یزدی/