ملا‌اسماعیل، مسجد،  از بناهای مذهبی و مشهور استان یزد، واقع در مرکز شهر یزد در ضلع جنوبی خیابان قیام، در محلۀ مصلا، واقع در انتهای خیابان مسجد ملا‌اسماعیل.

این مسجد در ۱۲۲۲ ق در دورة ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻓﺘﺤﻌﻠﯽ ﺷﺎه ﻗﺎﺟﺎر (1212-1250 ق) ﺑﻪ دﺳﺘﻮر آﺧﻮﻧﺪ ﻣﻼ‌اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻋﻘﺪاﯾﯽ، از ﻋﻠﻤﺎی مشهور سدۀ ۱۳ ق ساخته شد. ورودی اصلی در سمت شمال مسجد به بازارچه‌ای باز می‌شود که در سمت چپ این ورودی چند کتیبه و یک وقف نامه قرار دارد («مسجد ... »، ‌‌بش).

مصالح به‌کار‌رفته در ساخت مسجد ملا‌اسماعیل آجر، خشت خام و ملاط گِل و گچ است. تزئینات سردرها بیشتر با مقرنس‌کاری آجری انجام‌شده و تنها شبکه‌های کاشی‌کاری غرفه‌ها و کتیبۀ دور گنبد از کاشی لعاب‌دار و مربوط به دوران متأخر است. این مسجد، ایوان‌های وسیع، ‌‌طنبی‌ها و شبستان غربی زمستانی ۳۲ ستون، با دهنۀ وسیع دارد و ایوان گنبد دار آن ۷۵/15 متر است. این مسجد را می‌توان از شاهکارهای معماری ایران در سدۀ ۱۳ ق دانست (همان‌جا). گنبد دو پوششی پیازی شکل آن با مقرنس‌کاری آجری که تلفیق آجر با کاشی به‌صورت مقرنس (لانه‌زنبوری) به زیبایی و شکوه این بنا جلوۀ خاصی بخشیده است (خواجه‌حسینی).

مسجد ملا‌اسماعیل از آغاز ساخت، در برگزاری مراسم سیزدهم محرم و حضور بیشتر مردم و هیئت‌های سینه‌زنی از شهرت خاصی برخوردار بوده است؛ نیز پیش از پیروزی انقلاب، یکی از کانون‌های مبارزات انقلابی مردم یزد در مخالفت با حکومت پهلوی بود؛ همچنین در این مسجد، مراسم‌ دعا و عزاداری به‌ویژه در ماه محرم برگزار می‌شد. در اردیبهشت ۱۳۵۲، ‌‌مراسم نیایش شاهانه با حضور یکی از روحانیون وابسته به حکومت پهلوی، در این مسجد برگزار شد که حجت‌الاسلام کاظم راشد (از روحانیون مبارز و انقلابی) به‌سبب مخالفت در دعاکردن برای شاه توسط رژیم تبعید و ممنوع‌المنبر شد (بهبودزاده و کلانتری سرچشمه، ص ۴۹).

در ۱۱ شهریور ۱۳۵۷، مصادف با ۲۸ رمضان مراسم دعا در این مسجد برگزار شد که پس از پایان آن، مردم با سردادن شعارهای انقلابی و دردست‌گرفتن پرچم‌های قرمز به راه‌پیمایی در مخالفت با حکومت پرداختند (همان ‌دو، ص ۱۴۶).

تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی نماز جمعه، در مسجد جامع کبیر برگزار می‌شد؛ اما پس از پیروزی انقلاب، در اسفند ۱۳۵۷، به‌سبب حضور پرشور مردم و فضای مناسب مسجد ملا‌اسماعیل، نخستین نماز جمعۀ یزد به امامت آیت‌الله محمد صدوقی* در این مسجد برگزار شد (حرزاده، بش). ازاین‌پس با حضور گستردۀ مردم برای برپایی نماز جمعه مسجد از قسمت‌های جنوب و شرق گسترش یافت («مسجد»، بش).

با آغاز جنگ تحمیلی عراق بر ضد ایران در شهریور ۱۳۵۹، مسجد ملا‌‌اسماعیل به یکی از پایگاه‌های اصلی پشتیبانی مردمی از جنگ تبدیل شد و آیت‌الله محمد صدوقی در خطبه‌های خود مردم را به مشارکت و حضور مؤثر در جنگ دعوت می‌کرد (برای اطلاع از این خطبه‌ها، نک: صدوقی، محمد*). افزون‌بر آن، این مسجد محل فعالیت‌هایی درزمینۀ پشتیبانی از جبهه و جنگ بود؛ بدین ترتیب که کمک‌های نقدی و غیرنقدی از نمازگزاران جمع‌آوری می‌شد و اگر میان کمک‌های غیرنقدی، اشیاء قیمتی وجود داشت، در همان‌جا، به حراج گذاشته و فروخته و وجه آن برای کمک به جبهه هزینه می‌شد (حرزاده، بش). از مهم‌ترین کارکردهای این مسجد در ایام جنگ، اعزام نیرو به جبهه پس از حضور در نماز جمعه، همراه با بدرقة گرم خانواده‌ها و مسئولان استانی بود؛ همچنین، در ۱۳۶۰ ش، مرکز ثابت خون‌گیری برای کمک به مجروحان جنگ در آنجا استقرار یافت (بهبودزاده).

مجموعة این امتیازات سبب شد تا این مسجد طرف توجه عموم مردم متدین و نیروهای طرفدار نظام اسلامی و هم‌زمان هدف حملۀ تروریستی قرار گیرد و در ۱۳۶۱ ش، یکی از اعضای سازمان مجاهدین خلق (منافقین) در محل جایگاه اقامة سخنرانی نماز جمعه، آیت‌الله صدوقی و همراهان وی را به شهادت و شماری را مجروح کرد (نک: یاران ... ، ج ۲، ص ۱۵).

در ۱۳۸۸ ش، یادمان مشهد آیت‌الله شهید صدوقی در مراسم ویژه‌ای در مسجد ملا‌ا‌سماعیل با هدف گرامی‌داشت یاد و خاطرۀ چهارمین شهید محراب بنا شد (خواجه‌حسینی). برگزاری مراسم تشییع شهدا، آیین عزاداری محرم، اجرای شب خاطرۀ دفاع مقدس و ‌‌گردهمایی رزمندگان، ازجمله برنامه‌های این مسجد پس از پایان جنگ است (بهبودزاده).

مآخذ:  بهبودزاده، جواد (نویسنده و پژوهشگر انقلاب اسلامی)، مصاحبه با مؤلف، ۲۰ مرداد ۱۳۹۹؛ همو، محمدرضا کلانتری سرچشمه، روزشمار انقلاب اسلامی در یزد، ‌‌تهران: سورۀ مهر، ‌‌1395 ش؛ حرزاده، محمدجواد، «آباد شدن مسجد ملااسماعیل» (بارگذاری: ۴ مرداد ۱۳۹۵)، یزد امروز، <www.yazdeemrooz.ir> (دسترسی: ۸ مرداد ۱۳۹۹)؛ خواجه‌حسینی، علی‌محمد (معاون اسبق مهندسی و یادمان‌ها اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد)، مصاحبه با مؤلف، ۲۵ اسفند ۱۳۹۸؛ «مسجد ملااسماعیل» (بارگذاری: ۱۸ اسفند ۱۳۸۹)، اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع استان یزد، <www.portal.yazdcity.ir> (دسترسی: ۲۳ مرداد ۱۳۹۹)؛ یاران امام به روایت اسناد ساواک (شهید آیت‌الله حاج شیخ محمد صدوقی)، تهران: مرکز بررسی‌ اسناد تاریخی‌ وزارت‌ اطلاعات، ۱۳۷۷ ش.