منتظرقائم،  محمد (3 اسفند ۱۳۲۷-5 اردیبهشت ۱۳۵۹)، فرمانده سپاه پاسداران انقلاب اسلامی استان یزد.

او در خانواده‌ای مذهبی در شهر فردوس در شمال غربی استان خراسان جنوبی زاده شد (ادارۀ ثبت‌احوال ... ). پدرش، علی‌اکبر، اهل یزد و از روحانیان و مبارزان نهضت امام خمینی (ره)، رهبر انقلاب و بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران، بر ضد حکومت پهلوی و مادرش کوچک حقیقی‌دال، خانه‌دار بود (حقیقی دال). آن‌ها چهار فرزند (یک دختر و سه پسر) داشتند که محمد فرزند دومشان بود (تربتی).

محمد قبل از ورود به مدرسه، خواندن نماز و قرآن را نزد مادر فراگرفت (همو). دورۀ ابتدایی را از ۱۳۳۵ ش آغاز کرد و تا نیمۀ کلاس چهارم دبستان را در مدرسۀ نجفی فردوس گذراند؛ اما با مهاجرت خانواده به یزد، سه سال پایانی دبستان را تا ۱۳۴۱ ش، در مدرسۀ اسلامی وزیری این شهر به پایان رساند. سه سال اول متوسطه را در ۱۳۴۴-1341 ش، در مدرسۀ اسلامی رمضانی خواند («حکایت ... »، ص ۱۶؛ حقیقی دال) و سه سال دوم متوسطه را در ۱۳۴۴ ش، در هنرستان صنعتی یزد آغاز کرد (ادارۀ آموزش‌‌وپرورش ... ). در ۱۳۴۶ ش، در حین تحصیل، مبارزه بر ضد حکومت پهلوی را آغاز کرد و دراین‌بین، با احمد فتاحی، روحانی مبارز، آشنا شد و به عضویت انجمن دینی ضدبهائیت یزد درآمد و در پی حضور در کلاس‌های عقیدتی سیاسی آن انجمن، کتاب ولایت‌فقیه امام خمینی (ره) را مطالعه کرد (حسینی مشهدی و دهقان، ص ۲۰). در ۱۳۴۷ ش، را در رشتۀ برق، دیپلم گرفت (ادارۀ آموزش‌وپرورش).

محمد در ۱۳ مهر ۱۳۴۷، خدمت سربازی را در سنندج آغاز کرد و پس از شش ماه، به هنگ ژاندارمری سمنان و یک ماه بعد، به گروهان دامغان فرستاده شد (حسینی مشهدی و دهقان، ص ۲۱). او در دورۀ نظام‌وظیفه، فعالیت‌های مبارزاتی خود را با تبلیغ بر ضد حکومت پهلوی ادامه داد (حقیقی دال) و در مهر ۱۳۴۹، خدمت نظام‌وظیفه را به پایان رساند (حسینی مشهدی و دهقان، ص ۴۰-41؛ مدرس‌ثانوی).

محمد پس از بازگشت به یزد، در پی یافتن شغلی مناسب برآمد که بی‌نتیجه بود؛ بنابراین، در ۱۳۵۱ ش، برای شرکت در آزمون ورودی نیروگاه فرح‌آباد خزانه (نیروگاه سیکل ترکیبی شهید منتظرقائم کنونی) به تهران رفت و هم‌زمان، فعالیت‌های سیاسی خود را در انجمن ضدبهائیت تهران ادامه داد. پس از پذیرش در آزمون نیروگاه در ۸ خرداد ۱۳۵۱، به یکی از شعبات آن در کرج فرستاده شد و این بار، فعالیت‌های ضدبهائیت را در همان‌جا پی گرفت و با سفر به تهران و قم، عکس‌ها و اعلامیه‌های امام خمینی (ره) را تهیه می‌کرد و برای برادرش، حسن، در یزد می‌فرستاد (حسینی مشهدی و دهقان، ص ۲۲؛ سازمان ... ؛ مدرس‌ثانوی).

با ادامه‌یافتن فعالیت‌های سیاسی و مبارزاتی وی، سرانجام، در ۳۰ بهمن ۱۳۵۱، تحت تعقیب ساواک قرار گرفت و در ۲ اسفند همین سال، در محل کارش، دستگیر و به زندان اوین تهران منتقل شد («با خدا ... »، ص ۱۰). هم‌زمان برادرش، حسن را نیز در یزد دستگیر و هفت ماه، زندانی کردند (مدرس‌ثانوی؛ منتظرقائم).

محمد که در مبارزه با حکومت پهلوی مصمم بود، حتی در زندان هم دست از مبارزه برنداشت و به روشنگری دربارۀ مسائل جامعه ‌پرداخت و گفته‌هایش بر شماری از نیروهای سازمان مجاهدین خلق (منافقین) تأثیر گذاشت. او ضمن آموختن قرآن به هم‌سلولی‌هایش چهار جزء قرآن را نیز حفظ کرد (حقیقی دال؛ دهقان، ص ۲۵؛ مدرس ثانوی) و سرانجام، پس از پانزده ماه، در ۲ اردیبهشت ۱۳۵۳، از زندان بیرون آمد (تربتی). پس از آزادی، از شرکت برق کرج اخراج شد و به‌ترتیب، مدتی در کارخانه‌های ویتانا، پشم‌شیشه، و پلاستیران در تهران به کارگری پرداخت و هم‌زمان، فعالیت مبارزاتی خود را با صحبت با کارگران و آشناکردن آنان با نهضت امام خمینی (ره) ادامه داد (دهقان، ص ۲۵؛ مدرس‌ثانوی).

محمد در ۲۸ مرداد ۱۳۵۵، با صدیقه‌بیگم مدرس‌ثانوی ازدواج کرد. تقریباً یک سال پس از ازدواجش، زمانی که مبارزات مردم ایران بر ضد حکومت پهلوی به اوج رسیده بود، به دعوت آیت‌الله محمد صدوقی*، از روحانیان مبارز و برجستۀ یزد، به‌منظور سازمان‌دهی راه‌پیمایی‌های مردمی از تهران به یزد رفت (مدرس‌ثانوی).

سه ‌روز پس از پیروزی انقلاب اسلامی (25 بهمن ۱۳۵۷)، محمد عضو رسمی کمیتۀ انقلاب اسلامی یزد* شد و با تلاش‌های شبانه‌روزی خود به جذب جوانان و سازمان‌دهی کمیتۀ ناحیۀ یزد همت گماشت. در اوایل اردیبهشت ۱۳۵۸، با تشکیل سپاه پاسداران* انقلاب اسلامی یزد، منتظرقائم به دستور آیت‌الله صدوقی و تصویب شورای کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نخستین فرمانده سپاه پاسداران یزد شد. در اواخر تیر ۱۳۵۸، او همراه گروهی چهل‌نفره برای تأمین امنیت انتخابات مجلس خبرگان، به مدت ده روز به منطقۀ سراوان در شرق استان سیستان و بلوچستان رفت (رنجبر). در مرداد همان سال، در پی شدت‌گرفتن تحرکات مسلحانۀ احزاب ضدانقلاب در مناطق کردنشین غرب کشور، منتظرقائم بی‌درنگ، با حدود پنجاه تن از نیروهای سپاه استان یزد با هواپیمای سی۱۳۰ به شهر روانسر، در شمال استان کرمانشاه، رفت و پس از بیست روز درگیری با ضدانقلاب، امنیت را در آنجا برقرار کرد. آ‌ن‌گاه، برای کمک به مدافعان دیگر مناطق به سقز، در شمال کردستان و بعد، به بوکان در جنوب آذربایجان غربی رفت (همو). دورۀ این مأموریت‌ها تا آبان ۱۳۵۸، طول کشید. در این مدت، در غیاب محمد منتظرقائم، مسئولیت سپاه پاسداران یزد را علی‌اکبر اعتمادیان (مسئول وقت تدارکات سپاه یزد) بر عهده داشت. محمد پس از بازگشت به یزد در اواخر آبان، به‌سبب حضور تمام‌وقت نداشتن در سپاه از مسئولیت خود در سپاه پاسداران استان یزد استعفا کرد (همو). پس از استعفا، در اسفند ۱۳۵۸، در نخستین دورۀ انتخابات مجلس شورای اسلامی، نامزد انتخاباتی گروه مؤتلفۀ اسلامی شد؛ اما رأی کافی به دست نیاورد («حکایت»، ص ۱۷) و حدود یک ماه پس‌ازآن، در نیمۀ دوم فروردین ۱۳۵۹، بار دیگر، فرماندهی سپاه یزد به وی واگذار شد (همان‌جا).

در این دوره از فرماندهی محمد، واقعه‌ای مهم و تاریخی در طبس رخ داد؛ در ۵ اردیبهشت ۱۳۵۹، واحدی ویژه از نیروهای امریکایی به قصد آزادسازی گروگان‌های خود که در جریان تصرف سفارت آن کشور در تهران نگهداری می‌شدند با چند فروند بالگرد و هواپیما به ایران وارد شدند و در صحرای طبس، در چهارصدکیلومتری شمال شرقی شهر یزد (نک: اطلس ... ، ص ۵۲-53) فرود آمدند که براثر طوفان شن، چند فروند با هم برخورد کردند و شماری از نیروها کشته شدند؛ درنتیجۀ این حادثه، ادامۀ عملیات ناممکن شد و منطقه را ترک کردند؛ اما بالگردها را بر جا گذاشتند. حدود ساعت دوازده همان روز، به‌منظور بررسی حادثه و گزارش آن، از ستاد مرکزی سپاه پاسداران در تهران با محمد منتظرقائم تماس گرفته شد («با خدا»، همان‌جا؛ لاور). محمد هم بی‌درنگ، با گروهی پنج‌نفره به منطقه روانه شد و حدود ساعت ۱۸:۰۰ به محل فرود بالگردها رسید؛ اما هنگامی‌که منتظرقائم و گروه همراهش به بررسی منطقه مشغول بودند، دو فروند هواپیمای نیروی هوایی ارتش بدون اطلاع از حضور آن‌ها، بالگردهای امریکایی را بمباران کردند که درنتیجۀ آن، محمد منتظرقائم براثر اصابت ترکش راکت به قلب و دست چپ به شهادت رسید (همو). پیکر وی در گلزار شهدای آرامستان خُلدِ بَرین* یزد به خاک سپرده شد (دهقان، ص ۹۷ - 99؛ فرهنگ ... ، ذیل نام).

در پی شهادت محمد منتظرقائم، شخصیت‌های سیاسی و مسئولان وقت ازجمله آیت‌الله محمد صدوقی، آیت‌الله سید علی خامنه‌ای (رهبر کنونی انقلاب اسلامی) و برخی دیگر مسئولان نظام از وی و علاقه‌اش به دین و مکتب اسلام، و مبارزات سیاسی‌اش بر ضد رژیم پهلوی تمجید و تجلیل کردند (دهقان، ص ۲۸- 38).

شهید محمد منتظرقائم انس و علاقۀ زیادی به نماز، قرآن و روزه داشت (حقیقی دال). او را به خوش‌خلقی، تقوا، صبر و مردمی بودن وصف کرده‌اند (مدرس‌ثانوی، منتظرقائم). رفتارش در مدت حضور در سمت فرماندهی سپاه، به‌قدری متواضعانه بود که اگر کسی او را نمی‌شناخت، متوجه نمی‌شد فرمانده است. کارهای پرزحمت را به دیگران واگذار نمی‌کرد و خودش انجام می‌داد و به روحانیت وارسته و مبارز بسیار علاقه‌مند بود (همو).

به‌پاس قدردانی از زحمات ایثارگرانۀ وی در بیشتر شهرهای کشور نامش را بر مکان‌هایی نهاده‌اند که از آن جمله می‌توان به شرکت برق یزد و مدارسی در شهر نکا در شرق استان مازندران و ورامین در جنوب استان تهران و همچنین، نیروگاه سیکل ترکیبی در شهر کرج اشاره کرد (مدرس‌ثانوی).

در ۵ اردیبهشت ۱۳۹۹، هم‌زمان با فرارسیدن چهلمین سالگرد شهادت وی، با حکم محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح، درجۀ شهید به سرتیپی ارتقا یافت («شهید ... »، بش).

مآخذ:  ادارۀ آموزش‌وپرورش شهرستان یزد، گواهی‌نامۀ پایان تحصیلات دورۀ متوسطه، سند مورخ خرداد ۱۳۴۷، سند بش، موجود در اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد؛ ادارۀ ثبت‌احوال شهرستان فردوس، شناسنامه، سند بی‌تا، سند بش، موجود در همان‌جا؛ اطلس راه‌های ایران، به کوشش مؤسسۀ جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، تهران: مؤسسۀ جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۸۵ ش؛ «با خدا، زندگی شهید منتظرقائم»، الغدیریان، یزد: اداره کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد، ۱۳۹۲ ش، شم ۵۴؛ تربتی، مهدی (خواهرزادۀ شهید)، مصاحبه با مریم لطیف، ۹ شهریور ۱۳۸۷؛ حسینی مشهدی، سید صدرالدین و صدرالدین دهقان، مأموریت ساعت ۱۲ (روایت‌هایی از زندگی و شهادت سردار محمد منتظرقائم)، یزد: خط‌شکنان، ۱۳۹۵ ش؛ حقیقی‌دال، کوچک (مادر شهید)، مصاحبه با مریم لطیف، ۹ شهریور ۱۳۸۷؛ «حکایت سرخ به یاد شهید منتظرقائم»، الغدیریان، یزد: اداره کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد، اردیبهشت ۱۳۸۵، شم ۲۶؛ دهقان، صدرالدین، ققنوس عشق (یادمان سردار رشید اسلام شهید محمد منتظرقائم)، یزد: مرکز حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس و بسیج سپاه الغدیر استان یزد، ۱۳۹۵ ش؛ رنجبر، عباس (فرمانده گردان مهندسی ـ رزمی تیپ مستقل پیادۀ ۱۸ الغدیر)، مصاحبه با سعیده ساقی، ۱۳ آبان ۱۳۹۹؛ سازمان اطلاعات‌وامنیت (ساواک) شهرستان کرج، نامه در مورد محمد منتظرقائم، سند مورخ ۲۹ خرداد ۱۳۵۳، سند بش، موجود در اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد؛ «شهید محمد منتظرقائم»، (بارگذاری: بی‌تا)، خبرگزاری دانشجویان ایران در ایسنا، <www.isna.ir>، (تاریخ دسترسی: ۶ شهریور ۱۳۹۹)؛ فرهنگ اعلام شهدا: استان یزد، به کوشش مرکز مطالعات و پژوهش‌های بنیاد شهید و امور ایثارگران، تهران: شاهد، ۱۳۹۵؛ لاور، محمدرضا (از نیروهای عملیاتی همراه شهید محمد منتظرقائم در صحرای طبس)، مصاحبه با محمدحسین کاظمی، ۱ مرداد ۱۳۹۹؛ مدرس‌ثانوی، صدیقه‌بیگم (همسر شهید)، مصاحبه با همو، ۲۰ خرداد ۱۳۹۹؛ منتظرقائم، مهدی (برادر شهید)، مصاحبه با همو، ۱ تیر ۱۳۹۹.