یزد، استان، شهرستان و شهری در مرکز ایران با مشارکت در پشتیبانی و گسیل نیرو به جبهه‌های جنگ در دورۀ دفاع مقدس.
استان یزد: این استان با مساحتی حدود ۷۴۷۸۱ کیلومترمربع، بین ۵۲ درجه و ۴۸ دقیقه تا ۵۶ درجه و ۴۰ دقیقه طول شرقی و ۲۹ درجه و ۳۶ دقیقه تا ۳۳ درجه و ۲۲ دقیقۀ عرض شمالی واقع است و از شمال و غرب، به استان اصفهان؛ از شمال شرقی، به استان خراسان جنوبی؛ از جنوب و جنوب غربی، به استان فارس؛ و از جنوب شرقی به استان کرمان محدود می‌شود (نقشه ... ؛ نک: سالنامه ... ، ص ۲۵-30). آب‌وهوای آن با تأثیرپذیری از فلات مرکزی ایران، گرم و خشک است. تابستان‌های گرم و زمستان‌های سرد و خشک دارد. بین شهرهای این استان، نیر با ۵/366 میلی‌متر و میبد با ۴ میلی‌متر بیشترین و کمترین میزان بارندگی سالیانه را دارند (نک: همان، ص ۷۸، ۷۹؛ فرهنگ جغرافیایی ... ، ج ۱، ص ۶، ۲۱).
شیرکوه در سی‌کیلومتری جنوب غربی شهر تفت با ارتفاع ۴۰۵۵ متر بلندترین کوه این استان است و دیگر ارتفاعات آن عبارت‌اند از: بافق با ۲۵۸۷ متر؛ خونزا با ۲۷۵۰ متر، چک‌چک با ۲۷۴۵ متر، سگسر با ۲۶۸۲ متر، بن‌لخت با ۳۰۰۲ متر، باجگان با ۲۸۷۹ متر، بنستان با ۲۶۱۰ متر، مروار/ مَروَر با ۲۶۷۸ متر، نارستان ا ۲۶۹۰ متر، سیاه (بُرُک) با بیش از ۲۶۵۰ متر (همان، ج۱، ص ۲۲، ۳۳؛ جعفری، کوه‌ها ... ، ص ۹۳، ۱۱۷، ۱۱۸، ۱۹۴، ۲۱۰، ۲۴۱، ۳۲۲، ۳۳۸، ۳۷۰، ۵۱۰، ۵۳۳). میان این ارتفاعات را کویرهایی پهناور پوشانده‌اند؛ ازجمله: ابرقو، هرات و مروست، سیاه‌کوه، کلوت، زرین، کویر درانجیر (کویر کور)، الله‌آباد، ساغند، کفۀمهدی‌آباد و کفه طاقستان و بخشی در منتها‌الیه شمال استان یزد و باتلاق گاوخونی در شرق این استان تا محدودۀ استان اصفهان گسترده شده است (فرهنگ جغرافیایی، ج۱، ص ۸).
استان یزد به‌جز چند خشک‌رود و مسیل، رودخانۀ مهمی ندارد (جعفری، دائرببب‌المعارف ... ، ص ۱۳۵۰)؛ اما میان دامنه و کویرهای آن، چند رودخانۀ دائمی و فصلی کوچک جاری است که پس از گذر از این استان به حوضۀ ایران مرکزی (حوضۀ فرعی سیستان و بلوچستان) می‌ریزند. رودخانه‌های اعظم (خوانسار)، بوانات، ده بالا و طزرجان از مهم‌ترین آن‌ها محسوب می‌شود (همو، رودها ... ، ص ۱۰۸، ۱۳۳؛ فرهنگ جغرافیایی، ج ۱، ص ۶)؛ نیز رودهای گاشار، شور، تفت و مسیل‌های خرانق، چاه‌متک، هنشک، کاسه‌رود، فخرآباد، فیض‌آباد، اسلامیه، خورمیز، تنگ‌چنار و چک‌چک که همگی کم‌آب و فصلی‌اند؛ کانال‌های درۀگاهان و مشیر؛ مسیل‌های غربی دشت یزد ـ اردکان و مضلی ندوشن و علویه؛ به همراه ۱۵۵۸ حلقه چاه ژرف، ۱۰۳۸ حلقه چاه نیمه‌ژرف، ۲۶۴۲ رشته قنات و ۴۳۹ رشته چشمۀ آب آشامیدنی و زراعی استان را تأمین می‌کنند (همان، ج۱، ص ۷، ۲۱).
پوشش گیاهی این استان هم تاغ، اشترک، شور، اسکمبیل، قیچ، بادام، بنه و ارس، چنار، تبریزی، کاج، سرو، اشترک، گون، چرخه، اسپند، درمنۀ دشتی و کوهی، اروشیاء، جارو، پرشم، چوبک، خورمیز، علیجون و آنغوزه است. در برخی از مناطق، ازجمله شهرستان یزد، برای جلوگیری از طوفان‌‌های شن و تثبیت شن‌های روان، جنگل‌های مصنوعی، به‌ویژه از گونه‌های درخت تاغ، درست شده است (همان، ج ۱، ص ۱۰، ۲۳).
جمعیت استان یزد در سرشماری عمومی نفوس و مسکن مرکز آمار ایران در ۱۳۶۵ ش، ۶۲۰۳۰۵ تن بوده (نک: سرشماری ...(1365 ش)، ذیل «استان یزد») که این شمار در ۱۳۹۵ ش به ۱۱۳۸۵۳۳ تن افزایش یافته است و ۸۵درصدِ آنان در مناطق شهری سکونت دارند (نک: سرشماری ... (1395 ش)، ذیل «استان یزد»). زبان بیشتر مردم استان، فارسی با گویش یزدی است. دین آن اسلام و مذهبشان شیعۀ دوازده‌امامی است؛ همچنین، شماری زردشتی در این استان ساکن‌اند (همان‌جا).
مرزهای سیاسی و جغرافیایی استان در سال‌های گذشته، تغییراتی چشمگیر کرده است. در نخستین قانون تقسیمات کشوری در ۱۲۸۵ ش، ولایت یزد یکی از دوازده ولایت ایران بود. در دومین قانون تقسیمات کشوری مصوب ۱۳۱۶ ش، شهرستان یزد و اصفهان استان دهم را تشکیل می‌دادند (نک: رزم‌آرا، ص ۲۱۰). در ۱۳۴۸ ش، یزد از استان اصفهان جدا و فرمانداری کل بود (همان‌جا). در ۱۳۵۲ ش، با تصویب هیئت‌وزیران با چهار شهرستان اردکان، بافق، تفت و یزد به استان ارتقا یافت (سالنامه، ص ۸۶؛ احمدی، ص ۸). در ۱۳۵۸ ش، مهریز؛ در ۱۳۷۳ ش، ابرکوه (زارع شاه‌آبادی، ص ۹۱؛ نصیری‌زاده و دیگران، ص ۱۹)؛ در ۱۳۷۶ ش، اشکذر؛ در ۱۳۷۹ ش، خاتم؛ در ۱۳۸۸ ش، بهاباد؛ و در ۱۳۸۰ ش، شهرستان طبس به استان یزد افزوده؛ اما در ۱۳۹۱ ش، از آن جدا و به استان خراسان جنوبی منضم شد (همان‌جاها). این استان تا ۱۴۰۰ ش به مرکزیت شهر یزد دارای یازده شهرستان است که عبارت‌اند از: ابرکوه، اردکان، بافق، بهاباد، تفت، خاتم، مروست، اشکذر، مهریز، میبد و یزد و شامل ۲۱ بخش، ۴۵ دهستان با ۳۹۶۱ آبادی (دارای سکنه: ۱۱۲۷؛ خالی از سکنه ۲۸۳۴ آبادی) و ۲۱ شهر ابرکوه، مهردشت، احمدآباد، اردکان، عقدا، اشکذر، خضرآباد، بافق، بهاباد، تفت، نیر، هرات، مروست، مهریز، میبد، ندوشن، بفروئیه، حمیدیا، یزد، شاهدیه و زارچ است (نک: عناصر ... ، ذیل «استان یزد»).
باتوجه به اقلیم این شهرستان کشاورزی در آن رونق ندارد و شهرستان خاتم با ۳۶هزار و ۸۷۱ هکتار سطح زیر کشت، بیشترین اراضی زراعی را دارد و دیگر شهرستان‌ها به‌ترتیب سطح زیر کشت، عبارت‌اند از: ابرکوه، تفت، مهریز، اردکان، بافق، بهاباد، یزد، اشکذر و میبد (نک: فرهنگ جغرافیایی، ج۱، ص ۱۸۲).
بازرگانی در استان یزد به‌سببِ قرارگرفتن در شاه‌راه ارتباطی نیمۀ جنوبی ایران به نیمۀ شمالی و وجود خط‌آهن باری و مسافری جایگاهی ویژه دارد. شهرهای این استان با کرمان، رفسنجان و شهربابک در استان کرمان؛ با اقلید، مرودشت و شیراز در استان فارس؛ با بیرجند و نهبندان در خراسان جنوبی؛ و با اصفهان، نائین و شهرضا در استان اصفهان ازطریق راه اصلی ارتباطی گسترده دارد. این مراودات ازطریق چندین محور اصلی و فرعی انجام می‌گیرد که مهم‌ترین آن چهار محور درون استانی و سه محور برون‌استانی است؛ ازاین‌رو، یکی از قطب‌های مهم صنعتی کشور محسوب می‌شود. مهم‌ترین صنایع آن عبارت‌اند از: تولیدات صنعتی ویژۀ دامداری صنعتی و نیمه‌صنعتی؛ کارگاه‌های کوچک بافندگی و منسوجات؛ کارخانه‌های نخ‌ریسی؛ واحدهای صنایع غذایی، دارویی، شیمیایی، سلولزی، نساجی، فلزی و برق؛ و ماشین‌سازی و ساخت تجهیزات واحد ریخته‌گری و نورد، صنایع خودرو و محرکه و صنایع کانی غیرفلزی. افزون‌بر این، استان یزد یکی از مناطق غنی معدنی سنگ مرمریت، سنگ مرمر، سنگ‌آهن، گرانیت، سرب و روی، تراورتن، مس، بوکسیت، فلدسپات، سیلیس، باریت، خاک صنعتی، نمک، گل‌سفید، گل سرخ، خاک چینی، لاشه آهکی، گچ است (نک: اطلس ... ، ص ۵۲–68؛ فرهنگ جغرافیایی، ج ۱، ص ۱۹-۲۰، ۵۰).
استان یزد همچنین با داشتن آثار تاریخی و باستانی فراوان از ظرفیت‌ها و جذابیت‌های گردشگری بسیار برخوردار است؛ درخور توجه اینکه هر یک از شهرستان‌های استان دارای مدخل مستقلی‌اند، این آثار در مداخل خود آمده است (نیز برای آگاهی از آثار تاریخی شهرستان یزد، نک: ادامۀ مقاله).
شهرستان یزد: این شهرستان با مرکزیت شهر یزد، مساحتی در حدود ۲۴۸۲ کیلومترمربع دارد، بین ۵۴ درجه و ۱۰ دقیقه تا ۵۴ درجه و ۵۱ دقیقه طول شرقی و ۳۱ درجه و ۴۰ دقیقه تا ۳۳ درجه و ۱۳ دقیقه عرض شمالی قرارگرفته (سالنامه، ص ۲۹، ۳۰) و از شمال و غرب، به شهرستان‌های اشکذر و اردکان؛ از شرق، به شهرستان بافق؛ از جنوب و جنوب غربی، به شهرستان‌های مهریز و تفت محدود است (نقشه). نیز دو بخش مرکزی و زارچ، مشتمل بر چهار شهر حمیدیا، شاهدیه، یزد و زارچ و چهار دهستان فجر، فهرج، اله‌آباد، محمدآباد را شامل می‌شود (نک: سالنامه، ص ۳۵).
آب‌وهوای شهرستان یزد خشک و نیمه‌خشک با تابستان‌های گرم و زمستان‌های سرد و خشک (فرهنگ جغرافیایی، ج۱، ص ۲۱) و میانگین دمای سالیانۀ آن ۲۰ درجه و میانگین میزان بارندگی در آن ۸/52 میلی‌متر گزارش شده است (نک: سالنامه، ص ۷۸، ۷۹). جمعیت آن در سرشماری سال ۱۳۶۵ ش و ۳۱۲۷۸۹ تن، که طبق سرشماری عمومی نفوس و مسکن مرکز آمار ایران در ۱۳۹۵ ش، به ۶۵۶ هزار و ۴۷۴ تن افزایش یافته است (نک: سرشماری ... (1365 ش)، ذیل «استان یزد»؛ نک: سرشماری ... (1395 ش)، ذیل «استان یزد»).
آثار تاریخی شهرستان یزد: مسجد فهرج یا امام حسن(ع) (40 ق)، قلعۀ فهرج ساختۀ (سدۀ ۱۰ و ۱۱ ق)، قلعۀ خویدک با قدمت بیش از ۱۰ سده در روستای خویدک، میدان امیرچقماق و مقبرۀ بی‌بی فاطمه خا‌تون (سدۀ ۹ ق)، نخل (۱۲۲۹ ق)، مسجد جامع کبیر (سدۀ ۶ ق)، مجموعۀ باغ دولت‌آباد از بناهای کریم‌خان زند (۱۱۶۰ ق)، مصلای صفدرخان (۹۵۸ ق)؛ مسجد ریگ (سرریگ، ۷۳۰ ق)، مدرسۀ ضیائیه (زندان اسکندر، ۶۱۳ ق) و مدرسۀ شهاب‌الدین قاسم طراز (مسجد شاه ابوالقاسم، ۷۳۷ ق) (فرهنگ جغرافیایی، ج۱، ص ۲۷، ۴۳-۴۵).
شهر یزد: این شهر در ۴۵ درجه و ۲۱ ثانیه تا ۵۴ ثانیۀ طول شرقی و ۱۵ درجه و ۵۳ ثانیه تا ۳۱ درجه عرض شمالی قرار دارد. مساحت این شهر ۹۱کیلومترمربع و ارتفاع آن از سطح دریا بیش از ۱۲۱۰متر است و در ۵۰۸کیلومتری جنوب شرقی تهران (مرکز ایران) در مسیر خط‌آهن تهران ـ کرمان ـ بندرعباس واقع است (جعفری، دائرببب‌المعارف، ص ۱۳۵۱؛ فرهنگ جغرافیایی، ج ۱، ص ۳۲). جمعیت آن براساس سرشماری نفوس و مسکن مرکز آمار ایران در ۱۳۶۵ ش، ۲۳۰۴۸۳ تن و در ۱۳۹۵ ش، ۶۳۵۶۷۸ تن ثبت شده است (نک: سرشماری ... (1365 ش)، ذیل «استان یزد»؛ نک: سرشماری ... (1395 ش)، ذیل «استان یزد»).
نام یزد بنابر منابع کهن، «ایساتیس یا فرافر/هرفته» و جزو قلمرو حکومت ماد بوده است. شهر ایساتیس، در چند کیلومتری جنوب غربی شهر کنونی یزد قرار داشته و به‌احتمال‌قوی، براثر سیل ویران‌شده، البته، زمان آن مشخص نیست. شاید مردمانی که براثر خراب‌شدن ایساتیس در دهات و روستاهای اطراف پراکنده‌شده بودند، پس از مدتی گرد هم آمده و شهر کنونی یزد را بنا نهاده‌اند. برخی دیگر از مؤلفان پیدایش یزد را به دورۀ اسکندر مقدونی می‌رسانند؛ زیرا، اسکندر پس از غلبه بر داریوش سوم، شماری از شاهزادگان هخامنشی را به‌منظور دور‌کردن از سیاست و قدرت، در شهر کنونی یزد زندانی کرد و این شهر به «زندان اسکندر» معروف شد (نک: آیتی، ص ۲۱، ۲۴، ۲۵، ۲۹؛ جعفری، همان‌جا).
اطلاعات مهم دیگری پیشینۀ بنای شهر یزد را به یزدگرد دوم پادشاه ساسانی می‌رساند. بنابر روایتی، به دستور یزدگرد، سه تن از سرداران وی به نام‌های بیده و میبد و عقدا، مأمور شدند تا سه روستا پیرامون شهر نوبنیاد یزد بنا کنند. آنان ده‌بید، میبد و عقدا را بنیان نهادند که هنوز به همین نام‌ها باقی‌اند (همان‌جا). نخستین بانی شهر یزد درحقیقت اردشیر بابکان، مؤسس سلسلۀ ساسانیان، بوده است؛ سپس، یزدگرد اول و دوم بناهایی در آن ساختند و آن را توسعه دادند. هرچند پیش از اسلام، شهرهایی ازجمله داراب‌گرد و خسروگرد، به معنی «شهر دارا» و «شهر خسرو» بوده است، در تسمیۀ نام «یزد» این قاعده چندان مصداق ندارد؛ زیرا در نام «یزدگرد» لفظ «گرد» به‌کاررفته است و شاید نتوان بانی شهر یزد را یزدگرد دانست؛ اما آنچه سبب شده است تا بنای شهر یزد را به یزدگرد نسبت دهند، لغت «یزد» است که پاک و مقدس و فرخنده و مبارک و آفرینندۀ خوبی‌ها و پاکی‌ها معنی شده است. یزدان نیز از این کلمه گرفته‌شده است؛ بنابراین، شهر یزد به معنی شهر یزدگرد نیست بلکه به معنی شهر خدا، شهر مقدسی است که در قرن سوم میلادی بناشده است (آیتی، ص ۱۹، ۳۱-32، 65، 91، 223).
این شهر در سدۀ ۵ م، گسترش و رونق یافت؛ به‌طوری‌که در اواخر دورۀ ساسانی از شهرهای مهم ایران بود. در ۴۳۴ ق، در دورۀ حکمرانی علاءالدوله کالنجار دیلمی، برای محافظت از شهر، بارویی دور آن کشیدند. این بارو، چهار دروازه به نام‌های کوشکنو، قطریان، مهریجرد (سمت بلوک مهریز) و درکیبان (با نام اصلی «درکیوان») داشت. در این دوره، کشاورزی و صنعت پررونق بود و ازآنجا، پارچه‌های ابریشمی به هند صادر می‌شد؛ همچنین، تفرجگاه‌هایی ازجمله باغ‌های لالا، که از حیث میوه و گل‌کاری ممتاز بود؛ محمد میرک گرشاسبی؛ ساباط (که تقریباً به‌صورت باغ‌وحش کوچکی بود)؛ مهتر؛ باغ طغار؛ و نعیم‌آباد بنا شد (همان‌جاها). شاید به همین سبب اندکی بعد، یعنی در ۵۳۶ ق، اتابکان یزد این شهر را مرکز حکومت خود کردند (برای اطلاع بیشتر، نک: واتسن، ص ۱۷۹-182). ابوالفداء، از تاریخ‌نگاران و جغرافی‌دانان، نیز یزد را همراه میبد جزو کورۀ اصطخر دانسته است (ص ۲۷۹). از گفتار اصطخری چنین معلوم می‌شود که «کثه و یزد» دو شهر جداگانه بوده و سیزده فرسنگ از هم فاصله داشته‌اند؛ درحالی‌که ابن‌بلخی یزد و اعمال آن چون میبد و نایین و کثه و فهرج را جزء کورۀ اصطخر می‌دانسته است (نک: ابن‌بلخی، ص ۱۴۲).
در فارسی باستان «کث» و «کثه» به معنی «کوچک» است. اکنون نیز این دو کلمه، در زبان مردم دهات اطراف یزد و نایین معمول است (آیتی، ص ۳۱). به گفتۀ ابن‌حوقل، یزد جزء کوره اصطخر و شهر کثه کرسی آن است (ص ۳۶).
در اوایل سدۀ ۷ ق، جمعیت یزد پس از اصفهان و شیراز سومین شهر پرجمعیت ایران بوده است (نک: طاهری، ص ۳۲). در نیمۀ دوم همین سده، مارکوپولو از شهر یزد عبور کرده و از ابریشم یزدی نام برده است که بازرگانان در گوشه‌وکنار جهان آن را دادوستد می‌کردند (جهانگردی ... ، ص ۱۴۲).
در سدۀ ۸ ق، یزد جزو متصرفات آل مظفر و مدتی کوتاه مرکز آن حکومت شد (نک: واتسن، همان‌جا). حمدالله مستوفی از این شهر یادکرده و منبع آب آنجا را کاریز و قنوات دانسته است (ص ۸۳). در دیوان حافظ نیز به‌صراحت از ساکنان ِشهرِ یزد یاد کرده است (ص ۳۱۴). به گفتة راموزیو (بازرگانان ونیزی نیمۀ دوم سدۀ ۹ ق) یزد شهرِ صنعتگرانی بوده که پارچه‌های ابریشمی و نخی و پشمی و مانند آن‌ها می‌بافتند (نک: کنتاریتی، ص ۸۲-83) و محصولات عمدۀ آنجا غلات، حبوبات، پسته، بادام، گردو، خشکبار، صیفی، روناس و پنبه و صادراتش قالی، پارچه‌های یزدی، رنگ حنا و آنغوزه بوده است. به‌جز این‌ها، به صنایع‌دستی محلی مثل پارچه‌های ابریشمی، عبابافی، شال‌بافی و گیوه‌بافی آن نیز اشاره شده است (آبادی باویل، ص ۷۲۸).
در دورۀ صفویه، به‌سبب کمبود بارندگی، احداث آب‌انبار در یزد رونق گرفت که ازجملۀ مهم‌ترین آن‌ها عبارت بودند از: مصلا، چهارسوق، باغ گندم، وقت و ساعت. در این دوره، شهر از سه طرف به کوه و از سمت دیگر به ریگزار و صحراهایی وسیع می‌رسید که به جلگۀ اصفهان منتهی می‌شد (آیتی، ص ۹۱، ۲۲۳). جمعیت این شهر در اواخر دورۀ صفویه به حدی بود که محمود افغان براثر مقاومت مردم و برج و باروی مستحکم شهر موفق به فتح آن نشد (نک: واتسن، همان‌جا).
یزد در دورۀ زندیه نیز همچنان مرکز صنایع ابریشم بود؛ به‌طوری‌که در این دوره «اَلیجه» (قالی) یزدی خوب و اعلا بوده و ۱۵۰۰ دینار ارزش داشته است (آبادی باویل، همان‌جا). در دورۀ قاجاریه، بلوچ‌ها و بختیاری‌ها به این شهر حمله کردند و به همین سبب، در دورۀ فتحعلی شاه (1212-1250ق)، اطراف شهر خندق حفر و با دو رشته حصار با برج‌های متعدد محافظت شد. در این دوره، به توسعۀ شهر طرف توجه قرار گرفت؛ به‌طوری‌که بازارهای آن حدود هزار باب دکان و سقفی به شیوۀ سنتی بازارهای ایران داشت؛ همچنین، در این شهر، ۳۴ کاروان‌سرا بود که در ۱۴ کاروان‌سرای آن، تاجران و کاسبان به کار مشغول بودند و جمعیت شهر هم به حدود چهل‌هزار تن می‌رسید. در این دوره، بیماری طاعون بین هفت تا هشت‌هزار تن را از بین برد (نک: واتسن، همان‌جا).
یزد در انقلاب و جنگ تحمیلی
یزد در دورۀ انقلاب اسلامی: با آغاز مبارزات مردم ایران در ۱۳۴۱ ش، به رهبری امام خمینی(ره) بر ضد محمدرضا پهلوی (سل: ۲۵ شهریور ۱۳۲۰-22 بهمن ۱۳۵۷)، اهالی یزد نیز بدان پیوستند و از بهمن ۱۳۴۱، مبارزات آنان پررنگ‌تر شد. در این زمان و در پی تصمیم پهلوی دوم برای برگزاری همه‌پرسی اصول شش‌گانۀ «انقلاب سفید»؛ مردم استان، به‌ویژه شهرستان یزد، به رهبری آیت‌الله محمد صدوقی* با تجمع در منزل ایشان، اعتراض خود را به این اصول اعلام کردند (نک: صدوقی، «زندگی‌نامه»، ص ۹).
در ادامۀ این مبارزات، از ۸ تا ۱۰ فروردین ۱۳۵۷، به دعوت آیت‌الله محمد صدوقی و برای گرامیداشت یاد و خاطرۀ شهدای ۱۹ دی و ۲۹ بهمن ۱۳۵۶، به‌ترتیب در قم و تبریز، مردم افزون‌بر تحریم عید نوروز آن سال، به اعتراض‌هایی گسترده دست زدند (کلانتری سرچشمه و بهبودزاده، ص ۷۰؛ «تقویم ... »، ص ۸). در ۹ فروردین ۱۳۵۷، هم پس از برگزاری مراسم بزرگداشت چهلم شهدای تبریز در مسجد روضۀ محمدیه* (حَظیرۀ* سابق)، مردم با حضور در خیابان‌ها به برخی از مراکز و اماکن دولتی حمله کردند؛ نیز یک روز پس‌ازآن، علمای شهر یزد به‌منظور بازگشت امام خمینی (ره) از تبعید و آزادی زندانیان سیاسی، مردم را به تعطیلی عمومی و اجتماع در مسجد روضۀ محمدیه فراخواندند. با پایان مراسم در این مسجد، شرکت‌کنندگان راه‌پیمایی گسترده‌ای کردند که حملۀ مأموران امنیتی («تقویم»، همان‌جا) را در پی داشت و در جریان آن، محمدرضا نامدار، محمدمهدی قدک‌فروشان و محمدحسین پارسائیان به شهادت رسیدند. این سه تن نخستین شهدای انقلاب اسلامی استان یزد بودند (فرهنگ اعلام ... ، ذیل نام).
در پی این حادثه، امام خمینی (ره) مردم یزد را از مردم یزد دلجویی کرد (ج 3، ص ۳۷۹-380) و قیام آن‌ها را زنجیرۀ سوم از سلسلۀ قیام‌های زنجیره‌ای پس از قم و تبریز دانست (نک: «تقویم»، همان‌جا). از اواخر پاییز ۱۳۵۷ ش، برنامه‌ریزی برای برگزاری راه‌پیمایی‌های با مشارکت شماری از بازاریان، دانشجویان، روحانیان، اصناف، کارمندان و کارگران انجام می‌شد و به همین سبب، در ۱۸ دی ۱۳۵۷، ساواک یزد شماری از این افراد را دستگیر کرد که با اعتراض شدید مردم، به درگیری آن‌ها با مأموران امنیتی انجامید. جوانان یزدی با به به‌دست‌آوردن سلاح، به ساختمان ساواک حمله و آنجا را تصرف کردند. این درگیری‌ها دو روز ادامه یافت و در جریان آن، پنجاه تن مجروح و سه تن هم شهید شدند. معاون ساواک یزد نیز کشته شد. پس‌ازاین واقعه، نظم و امنیت شهر تا پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن، به دست مبارزان انقلابی افتاد (کلانتری سرچشمه و بهبودزاده، ص ۲۸۲-312). درمجموع، در جریان مبارزات سیاسی مردم یزد بر ضد حکومت پهلوی، ۱۵ تن را ساواک دستگیر و زندانی کرد (فرهنگ اعلام، ص ۴۴).
کانون حرکت‌های انقلابی مردم در یزد، افزون‌بر مسجد روضۀ محمدیه، منزل شخصی آیت‌الله صدوقی بود؛ درواقع مسجد، پایگاه اصلی مبارزات و منزل آیت‌الله صدوقی محل توزیع اعلامیه‌ها یا نامه‌های امام و تکثیر و انتشار آن‌ها بود (نک: صدوقی، همان، ص ۱۰). در این مبارزات، به‌جز آیت‌الله صدوقی، علمای دیگری ازجمله آیت‌الله سید روح‌الله خاتمی (۱۲۸۵-۱۳۶۷ ش) و آیت‌الله محمدابراهیم اعرافی (۱۲۸۸-1371 ش) نقش داشتند (کلانتری سرچشمه و بهبودزاده، ص ۷۰).
یزد پس از پیروزی انقلاب و تا آغاز جنگ (31 شهریور ۱۳۵۹): پس از پیروزی انقلاب، فعالیت مردم یزد برای تحقق اهداف انقلاب ادامه یافت و در نخستین گام، کمیتۀ انقلاب اسلامی* و پس‌ازآن، در ۸ خرداد ۱۳۵۸، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی* شکل گرفت (حاجی‌صادقی؛ یکتا، ج ۲، ص ۳۳۶، ۴۰۶). نیز بسیج مستضعفین* و برخی از نهادهای انقلابی ازجمله جهاد سازندگی، بنیاد مستضعفان و بنیاد شهید ایجاد شد (نک: جهاد سازندگی استان یزد*؛ بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی یزد*؛ بنیاد شهید استان یزد*).
پس از گذشت حدود سه ماه از پیروزی انقلاب، اغتشاشات ضدانقلاب در مناطق مرزی، به‌ویژه در غرب، شمال غربی، جنوب غربی و جنوب شرقی کشور شدت گرفت. استان یزد به‌سبب اینکه از استان‌های معین تأمین امنیت در استان سیستان و بلوچستان در جنوب شرقی بود، شمار زیادی از نیروهای بسیجی و سپاهی خود را به شهرهای سراوان، نیک‌شهر، زاهدان، خاش، چابهار و زابل گسیل کرد (نک: رنجبر، روایت ... ، ص ۴۱-67). هم‌زمان برای برقراری امنیت نیز شماری نیرو به شهرهای قصر شیرین، بوکان و سقز (در استان کرمانشاه و کردستان) فرستاد (فرهنگ اعلام، ص ۴۲)؛ سپس، از نیمۀ نخست سال ۱۳۵۹ ش، با آغاز تعرضات عراق در مرزها، شماری نیرو به قصر شیرین فرستاد (نک: نخعی، ص ۵۹۱). این فعالیت‌ها در کانون توجه سازمان مجاهدین خلق (منافقین)، که با جمهوری مخالف بود، قرار گرفت؛ به‌طوری‌که در اردیبهشت و شهریور ۱۳۵۹، در چند جای شهر یزد، به‌منظور ناامن جلوه‌دادن استان به بمب‌گذاری اقدام کرد (همو، ص ۶۳۹).
یزد از آغاز جنگ تا پذیرش قطعنامۀ ۵۹۸ (تیر ۱۳۶۷): با آغاز جنگ تحمیلی عراق بر ضد ایران در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹، بیشتر مناطق این استان به پشتیبانی و گسیل نیرو به جبهه‌های جنگ تحمیلی اقدام کردند. نخستین گروه رزمندگان استان یزد به مناطق غرب استان کرمانشاه، در قصر شیرین گسیل شدند (باقری، ص ۲۸) و روی ارتفاعات دانه‌خشک سد دفاعی تشکیل دادند (رنجبر، «اولین ... »، ص ۵۴)؛ همچنین، به‌سبب موقعیت جغرافیایی این استان و دوربودن از مناطق جنگی و درامان‌بودن از حملات هوایی ارتش عراق، شماری از مردم استان خوزستان به این استان مهاجرت کردند و در شهرهایی مانند ابرکوه، اردکان، اشکذر، بافق، تفت و مهریز ساکن شدند (جعفری‌نسب، ص ۸۷-88؛ بابایی ابرقویی، ص ۶۱۶؛ میری، ص ۴۱؛ «نقش ... »، ص ۱۸)؛ به‌طوری‌که در شش ماه آغاز جنگ، استان یزد تقریباً، پذیرای حدود شش‌‌هزار آوارۀ جنگی بود (جمعیت ... ) که برای رسیدگی به امور آنان، ستاد کمک‌رسانی به آزادگان زیرنظر آیت‌الله محمد صدوقی، با همکاری استانداری و نهادهای دولتی، دادسرای انقلاب اسلامی، جهاد سازندگی، بنیاد مستضعفین، صندوق قرض‌الحسنۀ امام رضا(ع) و با هدف پذیرش و کمک‌رسانی به جنگ‌زدگان در این استان تشکیل شد (ستاد ... ) که بعدها، امور مهاجران جنگ تحمیلی استان یزد* نام گرفت.
در نیمۀ نخست سال ۱۳۶۰ ش، مجلس شورای اسلامی به عدم‌کفایت سیاسی ابوالحسن بنی‌صدر، رئیس‌جمهور وقت، رأی داد و بدین‌ترتیب، او از ریاست‌جمهوری عزل شد (تقویم ... ، ج ۱۰، ص ۵۳۱) و به دنبال آن، سازمان مجاهدین خلق به مبارزۀ مسلحانه با جمهوری اسلامی و ترور شخصیت‌ها و مردم؛ نیز انفجار در اماکن عمومی اقدام کرد. در این دوره، وضعیت در استان یزد بسیار پرالتهاب بود؛ به‌گونه‌ای که در ۱۰ شهریور ۱۳۶۰، دو انفجار تروریستی و پنج پرتاب بمب در یزد رخ داد (ایزدی، آزادسازی ... ، ص ۶۷۹). در ۱۷ و ۲۰ شهریور همین سال، ساختمان‌های کمیتۀ انقلاب اسلامی، دفتر حزب جمهوری اسلامی و مناطق مسکونی هدف بمب‌گذاری و پرتاپ نارنجک قرار گرفت که خساراتی در پی داشت (همان، ص ۷۹۳، ۸۲۵). این اقدامات خراب‌کارانه در ۲۵ شهریور با به‌آتش‌کشیدن یک دستگاه اتومبیل لندرور در مقابل حسینیۀ ارگ ادامه یافت. روز بعد هم محمدحسین متوسل‌الحسینی در محلۀ فهادان، براثر اصابت شلیک دو گلولۀ خفیف کالیبر ۲۲ به شهادت رسید. اعضای این سازمان به‌منظور نشان‌دادن اوج تهدیدهای خود، پس از شهادت وی، سینه‌اش را با چاقو شکافتند (همان، ص ۸۷۸، ۸۹۲).
سرانجام، با غلبۀ نیروهای نظامی و امنیتی بر عملیات‌های تروریستی منافقین، مردم استان یزد هم توانستند با گسیل نیرو و ارسال کمک‌های تدارکاتی درزمینۀ پشتیبانی از جنگ فعال‌تر عمل و خود را برای حضور در عملیات طریق‌القدس (8 آذر ۱۳۶۰، در غرب استان خوزستان، با هدف آزادسازی شهر بستان) آماده کنند؛ بدین منظور در ۱۴ مهر، ۸ و ۹ آبان ۱۳۶۰، از استان یزد چهارده کامیون حامل مواد غذایی (همان، ص ۱۱۹۶؛ لطف‌الله‌زادگان، آزادسازی ... ، ص ۴۰۰) و حدود چهارصد نیروی رزمنده به جبهه گسیل شد (نک: تیپ ... ). دراین‌بین، اقدام دو تن از اعضای منافقین برای ترور یکی از نیروهای سپاه هنگام جمع‌آوری و ارسال کمک‌های مردم، با هوشیاری او و برخی دیگر از پاسداران ناکام ماند (لطف‌الله‌زادگان، همان، ص ۴۱۲).
گسیل نیرو از استان یزد در فروردین ۱۳۶۱ و ۱۰ اردیبهشت ۱۳۶۱، به‌ترتیب برای مشارکت در نبردهای فتح‌المبین، در شمال و شمال غربی خوزستان و بیت‌المقدس، در جنوب غربی خوزستان و شمال خرمشهر به ۷۴۷ تن رسید که این نیروها در چهار گردان و یک گروهان زیرامر تیپ‌های ۳۱ عاشورا، ۲۵ کربلا، ۱۷ علی بن ابیطالب(ع) و ۱۴ امام حسین(ع) سازمان‌دهی شدند (نک: فرهنگ اعلام، ص چهل‌وسه؛ تیپ) که از این شمار، در عملیات فتح‌المبین و تا ۲۳ اردیبهشت ۱۳۶۱، حدود چهل تن به شهادت رسیدند. در این میان باید به گسیل ۳۰ تن از مقنی‌های این استان در ماه‌های پایانی سال ۱۳۶۰ ش، به‌منظور حفر تونل در مناطق شمال و شمال غربی خوزستان برای اجرای عملیات فتح‌المبین اشاره کرد که حفر آن در شیوۀ اجرای این عملیات بسیار اهمیت داشت (نک: کلانتری سرچشمه، شیران ... ، ص ۲۸۶؛ نیز برای اطلاع بیشتر از جزئیات نقش آنان در عملیات فتح‌المبین، نک: مقنی*). دیگر جنبۀ مشارکت استان یزد درمان مجروحان جنگی عملیات فتح‌المبین و تلاش کادر درمان در مداوای آنان در این دوره است؛ به‌طوری‌که در ۱۴ و ۲۲ اردیبهشت، حدود چهارصد مجروح در بیمارستان‌های استان، به‌ویژه محمدصادق افشار * و شهید دکتر رهنمون *، بستری و درمان شدند (حبیبی، ص ۲۳۵، ۳۴۹، ۳۸۴، ۴۰۶).
پس از پایان عملیات بیت‌المقدس در ۳ خرداد ۱۳۶۱، با آزادسازی بیشتر مناطق اشغالی کشور، بازسازی این مناطق در دستور کار «ستاد بازسازی و نوسازی مناطق جنگ‌زده» قرار گرفت و بدین منظور هر استان مسئولیت (معین) بازسازی بخشی از مناطق جنگ‌زده را عهده‌دار شد. استان یزد هم معین بازسازی شهر مریوان، سپس مهران و موسیان در استان‌های کردستان و ایلام با مسئولیت آیت‌الله محمد صدوقی شد (کلانتری سرچشمه، آیت‌الله ... ، ص ۱۲۳؛ اهم ... ، ص ۱۹). در ادامه، با اختصاص نذورات مردمی و کمک‌های نقدی و غیرنقدی اداره‌ها و کارخانه‌ها نیز با افتتاح حساب صندوق قرض‌الحسنۀ ولی‌عصر(عج)، «ستاد معین بازسازی و نوسازی مناطق جنگ‌زده استان یزد» هم فعالیت خود را در سرتاسر استان یزد آغاز کرد؛ همچنین، اداره‌ها و مراکز صنعتی افزون‌بر اهدای ابزار و ماشین‌آلات، با گسیل نیروهای متخصص مانند آهنگر، نجار و بنّا به بازسازی و نوسازی ساختمان‌های آسیب‌دیدۀ شهر مریوان کمک کردند (کلانتری سرچشمه، همان‌جا؛ صدوقی، مجموعه ... ، ص ۴۱۴).
در ۴ آبان ۱۳۶۱، با دستگیری ۲۵ تن از اعضای باقی‌ماندۀ سازمان مجاهدین خلق فعالیت‌های تروریستی این سازمان در استان پایان یافت (لطف‌الله‌زادگان، عملیات ... ، ص ۱۰۰). با آغاز عملیات محرم (10 آبان ۱۳۶۱) در جنوب غربی استان ایلام، شهر موسیان از تیررس نیروهای عراقی خارج (اردستانی، ص ۳۷) و متعاقب آن در ۲۶ آبان، بازسازی پانصد واحد مسکونی این شهر و دو روستا از دشت عباس با مشارکت وزارت مسکن و شهرسازی به استان یزد واگذار شد. با اعلام این تصمیم، گروهی از مردم میبد برای اقدامات اولیه به این شهر رفتند (نعمتى و کریمى، ص ۳۵۳؛ نک: لطف‌الله‌زادگان، همان، ص ۴۷۷).
پس‌ازآن نیز گسیل نیروهای مردمی از استان یزد به جنگ ادامه یافت؛ به‌طوری‌که در آذر ۱۳۶۱، حدود سیصد تن، به جبهه‌های غرب و جنوب گسیل شدند: نخستین گروه در ۶ آذر از شهرهای یزد، اردکان و ابرقو به جبهۀ جنوب (خوزستان)؛ دومین گروه حدود بیست تن به جبهه‌های غرب کشور در استان‌های کرمانشاه و ایلام (از تاریخ دقیق آن اطلاعی در دست نیست)؛ و سومین گروه هم در ۳۰ آذر از شهرستان‌های میبد و ابرقو. نیز در ۱۲ بهمن، گروهی از نیروهای فنی و مهندسی و امدادگر عازم جبههها شدند (لطف‌الله‌زادگان، همان، ص ۶۲۵، ۷۱۷، ۹۰۰، ۹۰۱، نیز والفجر ... ، ص ۵۴۶).
نیروهای یزدی تا پیش از تشکیل تیپ مستقل پیادۀ ۱۸ الغدیر*، در قالب گردان‌ها و گروهان‌هایی در دیگر یگان‌های سپاه ازجمله: تیپ‌های ۱ عاشورا، ۲۵ کربلا و لشکر ۸ نجف اشرف به مناطق عملیاتی استان کرمانشاه، ایلام، آذربایجان غربی، کردستان و خوزستان گسیل شدند (فرهنگ اعلام، همان‌جا)؛ اما به دنبال مشخص‌شدن تشکیل تیپ الغدیر، مقدمات پشتیبانی از این تیپ هم در سراسر استان آغاز و درنتیجه، از ۴ شهریور ۱۳۶۲، کمک‌های نقدی و غیرنقدی و گسیل نیروهای رزمی و فنی به مناطق جنگی بیشتر شد (نعمتی و دیگران، ص ۱۲۰). پس از تشکیل تیپ الغدیر در ۴ مهر ۱۳۶۲، نخستین اعزام گستردۀ گروهی با استعداد سه گردان (حدود هزار تن) در قالب طرح «لبیک یا خمینی»، برای شرکت در عملیات خیبر (3 اسفند ۱۳۶۲)، به استان خوزستان گسیل و در این تیپ سازمان‌دهی شدند. هم‌زمان با طرح لبیک، کمک‌های مردمی استان هم به جبههها فرستاده می‌شد (نک: یزدانفام، آغاز ... ، ص ۲۷۸). در ۲۷ و ۳۰ خرداد ۱۳۶۳، سه گروه داوطلب در قالب طرح فتح ۱ تا ۳، در روزهای ۱، ۳ و ۱۸ تیر همان سال به‌سوی جبههها شتافتند (همان، ص ۶۶۳، ۶۷۱، ۶۸۷، ۷۰۱، ۷۲۶، ۸۷۰).
از اوایل سال ۱۳۶۴ ش، عملیات‌های آفندی عامل اساسی فراخوان نیروهای مردمی به حضور بیشتر در جنگ بود. بر همین اساس، در نیمۀ دوم همین سال، که سپاه پاسداران خود را برای اجرای عملیات والفجر ۸ (20 بهمن ۱۳۶۴) آماده می‌کرد؛ گسیل نیرو از استان یزد هم افزایش یافت؛ به‌طوری‌که گروه‌هایی از مردم، مسئولان و معاونان اداره‌ها داوطلبانه به جبهه رفتند (نک: انصاری و فراهانی، ص ۸۰، ۵۵۸؛ نک: فراهانی، ص ۲۵، ۲۷۵، ۳۸۸، ۸۱۴، ۸۷۰؛ «کاروان ... »، ص ۴).
مهم‌ترین اعزام‌های رزمی و پشتیبانی در ۱۳۶۵ شبه مناطق جنگی بدین‌ترتیب است:
- 16 فروردین: اعزام شماری از دانش‌آموزان دبیرستان‌های یزد در قالب طرح بسیج سازندگی برای کمک در کارهای ساختمانی و تدارکاتی؛
- 19 اردیبهشت، ۲ و ۷ خرداد: اعزام کاروانی از گروه‌‌های مردمی، کارمندان و کارکنان تخصص‌های فنی؛ نیز یک گروه پزشکی متشکل از پزشک عمومی، دندان‌پزشک، ارتوپد، تکنسین رادیولوژی، تکنسین اتاق عمل، پرستار و کمک‌بهیار (نک: «ده‌ها ... »، ص ۴؛ حاجی‌خداوری‌خان، ص ۲۷۸، ۵۹۶، ۶۸۱)؛
- 21 تیر، ۵، ۶، ۷، ۱۲، ۱۳ و ۲۶ مرداد و ۴، ۲۵ و ۳۱ شهریور، اعزام حدود ۱۷۷۰ تن از نیروهای مردمی (لطف‌الله‌زادگان و فوزی، ص ۶۴، ۲۰۹، ۲۲۵، ۲۴۰، ۲۹۶، ۳۰۵، ۴۴۵-446، 527؛ انصاری و دیگران، ص ۸۲، ۱۲۳)؛
- کاروان «الغدیر»؛ همچنین گروهان «فاتحان کربلا»، در ۴ شهریور، متشکل از نیروهای آموزش‌دیدۀ داوطلب شهرستان‌های اردکان، میبد، زارچ و هرات، مروست، مهریز، بافق؛
- 3 تیر: اعزام سومین کاروان «سپاهیان صاحب‌الزمان(عج)» متشکل از نیروهای رزمی و تخصصی؛
- 29، 31 تیر و ۱۷ مرداد: اعزام کاروان «مدافعان خلیج‌فارس»؛
- 15 مهر: اعزام کاروان «وارثان عاشورا»، متشکل از نیروی‌های رزمی و تخصصی؛
- آذر: کاروان صد‌هزارنفری «سپاهیان حضرت محمد(ص)»، حدود دوهزار تن؛
باید اشاره کرد که همۀ این اعزام‌ها در یزد و سراسر کشور، زمینۀ اجرای عملیات‌های بزرگ کربلای ۴ و کربلای ۵ را در همین سال پدید آورد (برای آگاهی از جزئیات این اعزام‌ها، نک: لطف‌الله‌زادگان و فوزی، همان‌جا؛ «مرحله ... »، ص ۷؛ انصاری و دیگران، ص ۳۵۵، ۵۵۳؛ درودیان، نبرد ... ، ص ۲۹؛ سیر ... ، ص ۴۰۳؛ نیز نک: لطف‌الله‌زادگان، تصویب ... ، ص ۳۰۳، ۷۱۵-716؛ یزدانفام، اسکورت ... ، ص ۲۶-27، 248).
در مرداد و شهریور ۱۳۶۶، با استقبال داوطلبانۀ مردم استان یزد برای مشارکت در دفاع از کشور، کاروان‌هایی با نام‌های «پیش‌قراولان منتقمان فاجعه مکۀ معظمه»، «طلایه‌داران عاشورا» و «حماسه‌سازان عاشورا» (همان، ص ۲۹۴، ۴۲۵، ۵۶۹، ۵۸۳)؛ سپس، برای اجرای عملیات‌های بیت‌المقدس ۲ (25 دی ۱۳۶۶) و والفجر ۱۰ (24 اسفند ۱۳۶۶)، هر دو در شمال شرقی عراق که به گسیل نیروهای بیشتر نیاز بود، استان یزد هم با استان‌های اصفهان و کهگیلویه‌وبویراحمد، وظیفۀ تأمین بیش از پنج‌هزار نیرو در سازمان «سپاه دوم سیدالشهدا(ع)»، در قالب کاروان سپاهیان حضرت زهرا(س) را بر عهده داشت. افزون‌بر این، گروهی متشکل از نیروهای فنی از شهرستان‌های یزد و اردکان به‌منظور بازسازی مناطق جنگی به ایلام گسیل شدند (اردستانی و ایزدی، ص ۳۲۱، ۳۲۶). این مشارکت‌ها سبب شد که در مهر ۱۳۶۶، وزارت جهاد سازندگی، روستای رکن‌آباد این استان را یکی از روستاهای برگزیدۀ بیشترین مشارکت مردم در جنگ معرفی و میدان یادبودی به نام «مقاومت و ایثار» در آنجا احداث کند («یازده ... »، ص ۴).
در ۲۱ فروردین ۱۳۶۷، شماری نیرو با تخصص‌های گوناگون در قالب «سپاهیان امام حسین(ع)» و گردان انصار؛ در ۲۷ فروردین، نزدیک به دو گروهان از نیروهای داوطلب مردمی و نیروهای جهاد سازندگی و از ۴ خرداد به بعد هم شماری از رزمندگان با‌سابقه برای شرکت در عملیات بیت‌المقدس ۷ به مناطق جنگی اعزام شدند (ایزدی، عملیات ... ، ص ۷۴۵، ۸۰۰، ۹۵۰؛ نیز: فرهنگ اعلام، همان‌جا).
افزون‌بر این‌ها استان یزد و به‌ویژه شهر یزد، هم‌زمان با تشدید جنگ شهرها و افزایش حملات هوایی و موشکی به شهر تهران در نیمۀ اسفند ۱۳۶۶، که مهاجرت شماری از ساکنان این شهر را در پی داشت، میزبان شماری از ساکنان شهر تهران بود که این امر باعث افزایش جمعیت و درنتیجه، بروز مشکلاتی ازجمله تأمین مایحتاج عمومی شد (درودیان، شلمچه ... ، ص ۲۴۲؛ ایزدی، ص ۱۲۷).
در کنار حضور نیروهای یزد در جبههها، نقش زنان استان هم در پشتیبانی از جنگ بسیار مهم و درخور توجه بود. آن‌ها با برپایی خیاط‌خانه و دوخت لباس و پخت مربا از جنگ پشتیبانی می‌کردند. نکته‌ای که در بیانات آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر عالی ایران در ۲۵ اسفند ۱۳۹۹، در دیدار با مسئولان «کنگرة بزرگداشت سرداران و چهار هزار شهید استان یزد» به‌صراحت، آمده است (دستمالچیان؛ «تحسین ... »، بش).
از آغاز ناامنی در استان‌های مرزی غرب و جنوب شرقی کشور در ۱۳۵۸ تا پایان جنگ تحمیلی (29 مرداد ۱۳۶۷)، استان یزد بیش از ۴۷۷۰۰ رزمنده در ۲۴۰ نوبت، به این مناطق اعزام کرد (فتوحی). از این شمار، ۳۸۷۴۱ تن یک بار و بقیه بیش از یک بار در جبهه حضورداشته‌اند. بعضی از این نیروها حدود دوهزار روز در جبهه بوده‌اند (فرهنگ اعلام، همان‌جا)، ۶۵درصد این افراد بین ۱۳ تا ۲۰؛ ۲۰ درصد بین ۲۱ تا ۳۵؛ ۱۰درصد بین ۳۶ تا ۴۵ و ۵درصد، بیش از ۴۵ سال سن داشته‌اند. ۷۵درصد آن‌ها دانش‌آموز بوده‌اند که ۱۰۴۶ تن از آنان شهید شده و ۷درصد هم دانشجو و دانشگاهی (همان‌جا)، 805 تن از طلاب و روحانیان که ۳۷۳ تن از آنان بسیجی و همچنین ۱۴۶۳ تن از شهدا کارگر و کارمند و باقی‌مانده شهدا هم از دیگر اقشار و سازمان‌ها بوده‌اند (همان‌جا).
از رزمندگان استان یزد در دورۀ جنگ تحمیلی، ۳۶۵۷ تن به شهادت رسیده‌اند که به تفکیک شهرستان‌ها، عبارت‌اند از: ابرکوه ۲۲۱، اردکان ۳۹۹، بافق ۲۲۸، بهاباد ۶۳، تفت ۳۲۴، خاتم ۹۲، اشکذر ۱۳۲، مهریز ۲۸۶، میبد ۳۵۵ و یزد ۱۵۵۷ تن. این شهدا در ۳۵۲۷ مزار و در ۳۲۷ منطقه از استان یزد به خاک سپرده شدند (همان، ص چهل‌وچهار). کم‌سن‌ترین شهیدان، محمدحسین ذوالفقاری دوازده‌ساله از شهرستان میبد و مسن‌ترین، علی‌اکبر جره‌ای هشتادساله از شریف‌آباد اردکان است. حسین ارسلان متخلص به «رخشا»، نخستین شاعر شهید و صاحب اثر در حوزۀ دفاع مقدس از این استان است (فرهنگ اعلام، ذیل نام). افزون‌بر این‌ها، استان یزد ۷ خانواده با سه شهید، ۱۳۱ خانواده با دو شهید و ۱۲۷ خانوادۀ شهید دارای تک‌فرزند ذکور دارد (همان، ص چهل‌وسه)؛ همچنین شهیدان محمدرضا فتوحی، اباذر زارع‌زادۀ ابرقویی، محمدرضا شورغینی و محمدحسین رشیدی‌فر تک‌فرزند بودند (نک: همان، ذیل نام‌ها).
همچنین شاخص‌ترین گلزار شهدای استان یزد عبارت است از: خُلد برین در شمال شرقی شهر یزد؛ گلزارالشهدا در غرب شهر اشکذر؛ بهشت‌الحسین در جنوب غربی شهر بافق؛ بهشت محمدی در جنوب شهر بهاباد؛ محسن‌خان در جنوب غربی شهر تفت؛ روضببب‌الشهدا در شرق ابرکوه؛ بهشت‌زهرای شهر اردکان؛ بغداد‌آباد عُلیای شهر مهریز؛ مروست در جنوب غربی مروست؛ هرات در جنوب شرقی شهر هرات؛ عقدا در جنوب شهر عقدا؛ ابرَندآباد در شرق شهر شاهدیه؛ خرانق در شمال شرقی شهر خرانق؛ مهردشت (مهرآباد) در جنوب شرقی شهر مهردشت؛ امامزاده سید محمد در جنوب غربی شهر نیر (همان، ص چهل‌وچهار).
استان یزد به استناد پرونده‌هایی موجود در بنیاد شهید و امور ایثارگران استان، ۹۵۵۸ تن جانباز و ۷۵۴ تن آزاده دارد. از شمار جانبازان، ۱۶۲ تن آن‌ها جانباز ۷۰درصد و بیشترند که ۱۰ تن از آنان براثر عوارض مجروحیت شهید شدند (همان‌جا؛ «یک کهکشان ... »، ص ۱۹؛ دربارۀ شمار جانبازان، قس: کتاب ... ، ص ۵۵).
از شهدای شاخص این استان می‌‌توان به ذبیح‌الله عاصی‌زاده (فرمانده تیپ مستقل پیادۀ ۱۸ الغدیر)، سید حسین فیض اردکانی(قائم‌مقام فرماندهی تیپ مستقل پیادۀ ۱۸ الغدیر)، سید محمد ابراهیمی سَریزدی (معاون دوم فرمانده تیپ مستقل ۱۸ الغدیر)، خلیل حسن‌بیکی اله‌آباد (رئیس ستاد تیپ مستقل ۱۸ الغدیر)، حسن دَشتی (رئیس ستاد تیپ مستقل ۱۸ الغدیر)، محمد رفیعیان بهابادی (فرمانده واحد لجستیک تیپ مستقل پیاده ۱۸ الغدیر)، محمد منتظرقائم (فرمانده سپاه پاسداران انقلاب اسلامی استان یزد)، سید رضا پاک‌نژاد (نمایندۀ مردم یزد در نخستین دورۀ مجلس شورای اسلامی)، محمدعلی رهنمون (معاون درمان کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی) و آیت‌الله محمد صدوقی (امام‌جمعۀ یزد و نمایندۀ ولی‌فقیه در استان) اشاره کرد (فرهنگ اعلام، ذیل نام‌ها).
جنگ تحمیلی افزون‌بر خسارت‌های انسانی، به‌طور غیرمستقیم، به بخش‌های اقتصادی استان هم آسیب وارد کرد. این زیان‌‌ها بنابر گزارش دفتر اقتصاد کلان سازمان برنامه‌وبودجه در ۱۳۶۹ ش، بنابر نرخ سال‌های جنگ، درمجموع، ۱۲۶۷۲میلیون ریال شامل بخش ساختمان و تأسیسات ۴۰میلیون ریال، ماشین‌آلات و تجهیزات ۱۲۵۹۴میلیون ریال و تولید کالا و مواد صنعتی ۳۸ میلیون ریال بوده است (نک: دژپسند و رئوفی، ص ۱۸۷).
یزد پس از پایان جنگ تحمیلی: پس از پایان جنگ، به‌منظور ترویج فرهنگ ایثار و مقاومت، در اواخر سال ۱۳۸۴ «کنگرۀ سرداران و چهار هزار شهید استان» برگزار شد. از دیگر تلاش‌های پاسداشت «شهادت و ایثار» باید به تأسیس مرکز فرهنگی دفاع مقدس (پارک موزۀ دفاع مقدس) در شهر یزد و مراسم خاک‌سپاری ۱۵۱ شهید گمنام در ۷۳ تربت‌گاه و مکان یادمانی (تا ۱۳۹۵ ش) اشاره کرد. مهم‌ترین یادمان‌ها و مدفن شهدای گمنام استان یزد عبارت‌اند از: شهدای گمنام خلد برین یزد در شمال شرقی شهر یزد؛ شهید گمنام گلزارالشهدا اشکذر در غرب این شهر؛ شهید گمنام روستای احمدآباد در شش‌کیلومتری شمال اردکان؛ شهدای گمنام گلزار بهشت‌الحسین در جنوب غربی شهر بافق؛ شهید گمنام روستای احمدآباد در حدود ده‌کیلومتری شمال غربی بهاباد؛ شهدای گمنام گلزار بهشت محمدی در جنوب بهاباد؛ شهید گمنام مسجد روستای دولت‌آباد در پنجاه‌کیلومتری شرق بافق؛ شهدای گمنام گلزار هرات در جنوب شرقی این شهر؛ شهید گمنام گلزار ابرَندآباد در شرق شهر شاهدیه؛ شهید گمنام گردفرامرز در جنوب شهر شاهدیه؛ شهید گمنام مهدیه‌شهر زارچ در جنوب این شهر؛ شهید گمنام گلزار باغ رضوان در مرکز زارچ؛ شهدای گمنام آرامستان محسن خان در جنوب غربی تفت؛ شهدای گمنام گلزار روضببب‌الشهدا در شرق در ابرکوه؛ شهدای گمنام آرامگاه سید صدرالدین قنبر در مرکز میبد؛ شهدای گمنام گلزار مرکزی اردکان؛ شهید گمنام گلزار شهدای عقدا در جنوب این شهر؛ شهید گمنام گلزار شهدای خرانق در شمال شرق این شهر؛ شهید گمنام رضوانشهر در شمال اشکذر؛ شهدای گمنام مرکزی مهریز در جنوب شرقی این شهر؛ شهدای گمنام روستای صدرآباد در حدود سیزده‌کیلومتری شمال غربی اشکذر؛ شهید گمنام روستای مرادآباد (گردکوه) در حدود ۳۵کیلومتری جنوب شرقی مهریز؛ شهدای گمنام دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد در غرب این شهر؛ شهید گمنام روستای زردین در یازده‌کیلومتری جنوب شرقی نیر؛ شهید گمنام پادگان نبی اکرم(ص) در جنوب شرقی میبد؛ شهید گمنام پادگان ولی عصر(عج) نیروی هوافضای سپاه پاسداران در ۲۲کیلومتری غرب اردکان؛ شهید گمنام روستای نصرآباد در حدود سی‌کیلومتری غرب تفت؛ شهید گمنام مسجد مجتمع شهید عاصی‌زاده در جنوب شهر یزد؛ شهدای گمنام روستای اسفندآباد در دوازده‌کیلومتری جنوب شهر مهردشت؛ شهید گمنام روستای ابراهیم‌آباد در حدود بیست‌کیلومتری شمال اشکذر؛ شهید گمنام روستای بخ در بیست‌کیلومتری جنوب نیر؛ شهید گمنام گلزار نعیم‌آباد در شمال شرقی شهر یزد؛ شهید گمنام گلزار شهدای مهردشت در جنوب شرقی این شهر؛ شهید گمنام روستای تنگ چنار در حدود چهل‌کیلومتری جنوب غرب مهریز؛ شهید گمنام روستای فراغه در ۳۷کیلومتری جنوب غربی ابرکوه؛ شهید گمنام گلزار خیرآباد شمال شهر یزد؛ شهید گمنام گلزار رحمت‌آباد در شمال شرقی حمیدیا؛ شهید گمنام امامزاده سید محمد در جنوب غربی نیر؛ شهید گمنام روستای بندرآباد در ده‌کیلومتری شمال غربی اشکذر؛ شهید گمنام روستای مبارکه در بیست‌کیلومتری جنوب هرات؛ شهید گمنام روستای شهریاری در پنجاه‌کیلومتری جنوب هرات؛ شهدای گلزار مروست در جنوب غربی این شهر؛ شهید گمنام روستای کرخنگان در حدود ۳۵کیلومتری غرب هرات؛ شهدای گمنام دانشگاه آزاد اسلامی در جنوب غربی میبد؛ شهید گمنام امامزاده میرشمس‌الحق در جنوب غربی همین شهر؛ شهدای گمنام مصلای شهدای محراب ابرکوه در جنوب غربی این شهر؛ شهدای گمنام روستای دولت‌آباد در حدود هشتادکیلومتری شمال شرقی بافق؛ شهید گمنام پادگان آیت‌الله خاتمی در ۲۲کیلومتری شمال یزد؛ شهدای گمنام دانشگاه آزاد اسلامی در شمال غربی اردکان؛ شهید گمنام روستای میرک‌آباد در حدود سه‌کیلومتری جنوب مهریز؛ شهدای گمنام دانشگاه آزاد اسلامی بافق در شمال شرقی این شهر؛ شهدای گمنام دانشگاه آزاد اسلامی تفت در جنوب غربی این شهر؛ شهدای گمنام پادگان شهید صدوقی در سی‌کیلومتری شمال شرقی یزد؛ شهید گمنام روستای شحنه در حدود پنج‌کیلومتری غرب یزد؛ شهید گمنام نجف‌آباد در جنوب حمیدیا؛ شهید گمنام صنایع دفاع یزد در جنوب غربی این شهر؛ شهدای گمنام دانشگاه یزد در شمال شرقی این شهر؛ شهدای گمنام تیپ ۱۸ الغدیر سپاه شمال شرقی شهر یزد؛ شهید گمنام دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید صدوقی در مرکز شهر یزد؛ شهدای گمنام میدان نماز در جنوب شرقی بهاباد؛ شهید گمنام ادارۀ اطلاعات استان در مرکز شهر یزد؛ شهدای گمنام پارک شهر در غرب شهر اردکان؛ شهدای گمنام حوزۀ علمیۀ حضرت زینب(س) خواهران در مرکز این شهر؛ شهدای گمنام دانشگاه آزاد اسلامی مهریز در جنوب غربی این شهر؛ شهدای گمنام میدان حسینیۀ امیرچقماق در جنوب شرقی شهر یزد؛ شهید گمنام ستاد سپاه الغدیر یزد در شمال شهر یزد؛ شهدای گمنام بوستان بهاران در جنوب شرقی شهر میبد؛ شهدای گمنام دانشکدۀ فنی‌وحرفه‌ای برادران در شمال غربی اردکان؛ شهید گمنام حوزۀ علمیۀ خواهران در شمال غربی اردکان؛ شهدای گمنام تپۀ نورالشهدا در جنوب شهر ندوشن؛ شهید گمنام دانشکدۀ فنی‌وحرفه‌ای و مرکز پژوهش هسته‌ای شهر تفت در شمال شرقی این شهر؛ یادمان شهید گمنام دانشگاه آیت‌الله حائری در جنوب شهر میبد؛ شهدای گمنام حسینیۀ اعظم شهر مروست در مرکز این شهر (ذبیحی علی‌تپه).
مآخذ: آبادی باویل، محمد، ظرایف و طرایف یا مضاف و منسوب‌های شهرهای اسلامی و پیرامون، تبریز: انجمن استادان زبان و ادبیات فارسی، ۱۳۵۷ ش؛ آیتی، عبدالحسین، تاریخ یزد، یزد: خانۀ گل‌بهار، ۱۳۱۷ ش؛ ابن‌بلخی، فارس‌نامه، به کوشش علی‌نقی بهروزی، شیراز: بنیاد فارس‌شناسی، ۱۳۴۳ ش؛ ابن‌حوقل، سفرنامه، ترجمة جعفر شعار، تهران: امیرکبیر، ۱۳۴۵ ش؛ ابوالفداء، اسماعیل، تقویم‌البلدان، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۹ ش؛ احمدی نصرالله، سیمای منابع طبیعی، کشاورزی، دام‌پروری و صنایع جانبی استان اصفهان و یزد، یزد: مؤسسۀ تبلیغاتی رسانه، ۱۳۸۱ ش؛ اردستانی، حسین، تنبیه متجاوز: بررسی تحولات سیاسی نظامی از تابستان ۱۳۶۱ تا فروردین ۱۳۶۷، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹ ش؛ همو و یدالله ایزدی، نبرد بزرگ زمستانی در جبهۀ شمالی (عملیات بیت‌المقدس ۲)، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب، ۱۳۹۸ ش؛ اصطخری، ابراهیم، المسالک و الممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنیاد م‍وق‍وف‍ات دکتر محمود افشار، 1347 ش؛ اطلس راه‌های ایران، تهران: گیتاشناسی، ۱۳۹۵ ش؛ امام خمینی، صحیفه، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، 1378 ش؛ انصاری، مهدی و دیگران، ماجرای مک فارلین، تهران: مرکز اسناد دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۸۰ ش؛ همو و حمیدرضا فراهانی، تشدید تلاش‌ها برای فتح فاو، تهران: مرکز اسناد دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۹۵ ش؛ اهم فعالیت‌های بازسازی و نوسازی در سال ۱۳۶۱ و ۱۳۶۲، به کوشش ستاد بازسازی و نوسازی مناطق جنگ‌زده، تهران، بی‌تا؛ ایزدی، یدالله، آزادسازی سرزمین‌های ایران، گام اول (عملیات ثامن‌الائمه(ع)): شکستن محاصره آبادان، ناکامی منافقین در براندازی نظام/ 1 مرداد تا ۱۴ مهر ۱۳۶۰/، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۹۵ ش؛ همو، عملیات والفجر ۱۰، بمباران شیمیایی حلبچه، فشار جهانی به ایران برای پذیرش قطعنامۀ ۵۹۸، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی،۱۳۹۲ ش؛ بابایی ابرقویی، محمدرضا، همگام با حماسه (نقش شهرستان ابرکوه در دفاع مقدس)، قم: هدی، ۱۳۹۳ ش؛ باقری، علی‌اصغر، «خاطره‌ای از روزهای آغازین جنگ»، الغدیریان، یزد: اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد، ۱۳۸۷ ش، شم ۳۷؛ «تحسین رهبر معظم انقلاب از ابتکارات کنگرۀ ۴۰۰۰ شهید یزد» (بارگذاری: ۱۰ فروردین ۱۴۰۰)، خبرگزاری دفاع مقدس، www.defapress.ir>> (دسترسی: ۱۷ فروردین ۱۴۰۰)؛ «تقویم انقلاب اسلامی»، الغدیریان، یزد: اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد، ۱۳۸۸ ش، شم ۴۱؛ تقویم تاریخ دفاع مقدس، عزل بنی‌صدر؛ سرآغاز یک تحول، به کوشش مرکز پژوهش‌های دفاع مقدس نیروی زمینی ارتش، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۸۴ ش؛ تیپ مستقل پیادۀ ۱۸ الغدیر، گزارش عملیاتی تیپ مستقل پیادۀ ۱۸ الغدیر، سند مورخ ۲۳ مهر ۱۳۹۰، شم بازیابی ۲۱۸۸/2/3/25/9، موجود در اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد؛ جعفری، عباس، دائرببب‌المعارف جغرافیایی ایران، تهران: مؤسسۀ جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۸۴ ش؛ همو، رودها و رودنامة ایران، تهران: مؤسسۀ جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۸۴ ش؛ همو، کوه‌ها و کوهنامه ایران، تهران: مؤسسۀ جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۸۴ ش؛ جعفری‌نسب اشکذری، مهدی، باغ ننا، یاد و یادداشت‌ها، تهران: سورۀ مهر، ۱۳۷۶ ش؛ جمعیت هلال‌احمر استان یزد، جنگ‌زدگان، سند مورخ ۲۹ آذر ۱۳۵۹، شم بازیابی ۷۲۲۰، موجود در اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد؛ جهانگردی مارکوپولو، به کوشش و. شکلوفکی، ترجمة محمد عباسی، تهران: گوتنبرگ، [1334 ش]؛ حاجی‌خداوری‌خان، مهدی، تداوم استراتژی دفاع متحرک عراق: اشغال مهران، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۹۷ ش؛ حاجی‌صادقی، کاظم (نخستین فرمانده کمیته انقلاب اسلامی یزد)، مصاحبه با علیرضا خیری، ۴ اسفند ۱۳۹۷؛ حبیبی، ابوالقاسم، آزادسازى خرمشهر: پایان رؤیای تجزیۀ ایران: ۱ اردیبهشت تا ۳۱ خرداد ۱۳۶۱، تهران: مرکز اسناد دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۹۷ ش؛ حمدالله مستوفی، نزهببب‌‌القلوب، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران: طهوری، ۱۳۳۶ ش؛ درودیان، محمد، شلمچه تا حلبچه، تهران: مرکز اسناد دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۸۹ ش؛ همو، نبرد شرق بصره، تهران: مرکز اسناد دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۷۶ ش؛ دژپسند، فرهاد و فرهاد رئوفی، اقتصاد ایران در دوران جنگ تحمیلی، تهران: مرکز اسناد دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۸۷ ش؛ دستمالچیان، سید حسین (مسئول ستاد پشتیبانی جنگ استان یزد)، مصاحبه با محمدرضا کلانتری سرچشمه، ۱۳۹۷ ش؛ «ده‌ها لشکر از نیروهای رزمنده با تجهیزات و وسایل رزمی عازم جبهه‌های نبرد شدند»، روزنامۀ جمهوری اسلامی، ۱۶ فروردین ۱۳۶۵، شم ۱۹۸۴؛ دیوان حافظ، تهران: مروارید، ۱۳۵۴ ش؛ ذبیحی علی‌تپه، علی، اطلاعات شخصی؛ رزم‌آرا، حسینعلی، فرهنگ جغرافیایی ایران، استان دهم، تهران: دایرۀ جغرافیایی ارتش، بهمن ۱۳۳۲؛ رنجبر، عباس، «اولین خط پدافندی»، الغدیریان، یزد: اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد، ۱۳۹۹ ش، شم ۳۸؛ همو، روایت شرق: نقش سپاه پاسداران انقلاب اسلامی استان یزد در ایجاد امنیت و محرومیت‌زدایی در سیستان و بلوچستان به‌ویژه در سال‌های ۱۳۵۸- 1359 ش، یزد: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (یزد)، سپاه الغدیر، مؤسسۀ حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، ۱۳۹۴ ش؛ زارع شاه‌آبادی، علیرضا، مطالعات تدوین سند چشم‌انداز توسعۀ شهرستان ابرکوه (چاپ‌نشده)، یزد: معاونت برنامه‌ریزی استانداری، ۱۳۹۲ ش، موجود در معاونت برنامه‌ریزی استانداری یزد؛ سالنامة آماری کشور، به کوشش سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان یزد، تهران: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور، ۱۳۸۳ ش؛ ستاد کمک‌رسانی به مناطق جنگ‌زدۀ غرب و جنوب کشور، صورت‌جلسه، سند مورخ ۱۰ آبان ۱۳۹۹، شم بازیابی ۷۱۹۶، موجود در اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1365 ش)، نتایج تفصیلی، کل کشور، تهران: مرکز آمار ایران، ۱۳۶۶ ش؛ همان (1395 ش)، نتایج تفصیلی، کل کشور، تهران، مرکز آمار ایران، ۱۳۹۶ ش؛ سیر تکوین بسیج (79- 1358 ش)، به کوشش سازمان تحقیقات و خودکفایی نیروی مقاومت بسیج (مرکز مطالعات ارتش بیست‌میلیونی)، تهران: سازمان تحقیقات و خودکفایی نیروی مقاومت بسیج، ۱۳۸۱ ش؛ صدوقی، محمد، «زندگی‌نامه»، روزنامۀ جمهوری اسلامی، ۱۲ تیر ۱۳۶۱، شم ۸۹۴؛ همو، مجموعة پیام‌ها و اعلامیه‌ها، به کوشش اداره‌کل مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، تهران: وزارت ارشاد اسلامی، ۱۳۶۲ ش؛ طاهری، ابوالقاسم، تاریخ سیاسی اجتماعی ایران، تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۴۹ ش؛ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری ایران: آبان ۱۴۰۱، تهران: معاونت سیاسی دفتر تقسیمات کشوری وزارت کشور، ۱۴۰۱ ش؛ فتوحی، عباسعلی (مسئول اعزام نیروی استان یزد)، مصاحبه با ولی سلطانی گردفرامرزی، ۸ آبان ۱۳۹۹؛ فراهانی، حمیدرضا، نخستین گام به‌سوی فتح فاو، تهران: مرکز اسناد دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ١٣٩٣ ش؛ فرهنگ اعلام شهدا: استان یزد، به کوشش مرکز مطالعات و پژوهش‌های بنیاد شهید و امور ایثارگران، تهران: شاهد، ۱۳۹۵ ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور: استان یزد، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۱ ش؛ «کاروان چهارهزارنفری راهیان کربلا از استان یزد رهسپار جبهه‌های نبرد شدند»، روزنامۀ جمهوری اسلامی، ۲۱ آذر ۱۲۶۴، شم ۱۸۹۵؛ کتاب سال امور جانبازان سال ۱۳۸۲ ش، به کوشش سازمان امور جانبازان، تهران: مبین دانش، ۱۳۸۲ ش؛ کلانتری سرچشمه، محمدرضا، آیت‌الله شهید صدوقی و دفاع مقدس، یزد: کنگرۀ بزرگداشت سومین شهید محراب، سرداران و ۴۰۰۰ شهید استان یزد، ۱۳۸۵ ش؛ همو، شیران الغدیر و یادمان‌های جنوب، یزد: سید علیزاده، ۱۳۹۳ ش؛ همو و جواد بهبودزاده، روزشمار انقلاب اسلامی در یزد، یزد: سورۀ مهر، ۱۳۹۵ ش؛ کنتاریتی، آمبروزیو، سفرنامه‌های ونیزیان در ایران، به‌کوشش باربارو، ج. و دیگران ترجمۀ منوچهر امیری، تهران: خوارزمی، ۱۳۴۹ ش؛ لطف‌الله‌زادگان، علیرضا، آزادسازی سرزمین‌های ایران ـ گام دوم: بستان؛ اوج‌گیری ترورهای کور، تشکیل دولت پس از بحران، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۹۴ ش؛ همو، تصویب قطعنامة ۵۹۸، زمینه‌های سیاسی و نظامی؛ ۱۲ خرداد ۱۳۶۶ تا ۲۹ تیر ۱۳۶۶، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۸۷ ش؛ همو، عملیات محرم بهبود شرایط امنیتی و اقتصادی کشور، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۹۳ ش؛ همو، والفجر مقدماتی: دستگیری سران حزب توده و افزایش تیرگی روابط با شوروی، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۹۲ ش؛ همو و یحیی فوزی، در تدارک عملیات سرنوشت‌ساز، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۷۸ ش؛ «مرحلۀ سوم اعزام سراسری نیروهای داوطلب به جبههها با عزیمت وارثان عاشورا از ۳ استان آغاز شد»، روزنامۀ جمهوری اسلامی، ۱۵ مهر ۱۳۶۵، شم ۲۱۳۲؛ میری، کمال، یادداشت‌های منتشرنشده؛ نخعی، هادی، طبس تا سنندج: تهاجم‌ها و بحر‌ان‌های دوران گذار اردیبهشت ۱۳۵۹، تهران: مرکز اسناد دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۹۷ ش؛ نصیری‌زاده حمیدرضا و دیگران، توسعۀ پایدار یزد و انتخابات دهم، یزد: سامان اندیشۀ یزد، ۱۳۹۴ ش؛ «نقش شهرستان تفت در دفاع مقدس»، الغدیریان، یزد: اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس یزد، ۱۳۹۵ ش، شم ۶۱؛ نعمتی، یعقوب و دیگران، آماده‌سازی عملیات والفجر ۴: تجهیز عراق به جنگنده‌های سوپر استاندارد؛ تهدید ایران به بستن تنگه هرمز ۱ شهریور تا ۲۲ مهر ۱۳۶۲، تهران: مرکز اسناد دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۹۴ ش؛ همو و حجت‌الله کریمى، رکود در جبهه، تحرک در دیپلماسى، ۲۰ تا ۳۰ شهریور ۱۳۶۳، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۹۸ ش؛ نقشۀ جمهوری اسلامی ایران بر اساس تقسیمات کشوری، تهران: سازمان گیتاشناسی، ۱۳۹۰ ش؛ واتسن، رابت گرنت، تاریخ ایران در دورة قاجاریه، ترجمۀ غلامعلی وحید مازندرانی، تهران: سیمرغ زبان کتاب، ۱۳۵۶ ش؛ «یازده روستای نمونۀ کشور معرفی شدند»، روزنامۀ جمهوری اسلامی، ۷ مهر ۱۳۶۶، شم ۲۴۱۸؛ یزدانفام، محمود، آغاز جنگ نفتکشها: ۱ اردیبهشت تا ۱۹ تیر ۱۳۶۳، تهران: مرکز اسناد دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی،۱۳۹۷ ش؛ همو، اسکورت نفتکشها، تهران: مرکز اسناد دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۷۸ ش؛ «یک کهکشان کوچک و این‌قدر مشتری»، الغدیریان، یزد: اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد، ۱۳۸۹ ش، شم ۴۳؛ یکتا، حسین، جنگ‌نامۀ اول: پیدایش نظام جدید، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۷۷ ش.