یزد، دانشگاه، از دانشگاه‌های دولتی در جنوب غربی شهر یزد.
در مهر ۱۳۵۶، دانش‌سرای عالی یزد، سومین مؤسسۀ آموزش عالی استان یزد و شعبه‌ای از دانشگاه تربیت معلم تهران (دانشگاه خوارزمی کنونی)، به‌منظور تربیت نیروی آموزشی و تربیت دبیر در رشته‌های گوناگون برای تدریس در دبیرستان‌ها تأسیس شد و در آغاز، با پنجاه دانشجو، هفت استاد و چند کارمند اداری در دو رشتۀ ریاضی و زبان و ادبیات فارسی، در ساختمانی متعلق به اداره‌کل آموزش و پرورش استان یزد در محلۀ آزادشهر در محدودۀ میدان حر کار خود را آغاز کرد («تاریخچه ... »، بش).
در همین ایام، مبارزات ملت ایران بر ضد حکومت پهلوی دوم به اوج خود رسید و دانشجویان دانش‌سرا نیز با تأثیرپذیری از فضای اجتماعی و سیاسی جامعه و هدایت و رهبری آیت‌الله محمد صدوقی*، از علمای برجستۀ یزد، با شرکت در تظاهرات و راه‌پیمایی به این مبارزات پیوستند. فعالیت آنان در مهر ۱۳۵۷ با پایین‌کشیدن عکس و تصاویر محمد‌رضا پهلوی و جایگزین‌کردن عکس امام خمینی (ره)، رهبر انقلاب اسلامی و بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران به اوج رسید («یزد ... »، بش).
ازآنجاکه آغاز جنگ عراق بر ضد ایران در شهریور ۱۳۵۹، با انقلاب فرهنگی و تعطیلی سه‌سالۀ دانشگاه‌ها و دانش‌سراها به‌منظور اصلاح ناهنجاریهای نظام آموزش عالی هم‌زمان بود، این دانش‌سرا فعالیتی در حوزۀ جبهه و جنگ نداشت، هرپند شماری از دانشجویان آن به‌طور داوطلبانه، در جبهه حضور یافتند (دهقانی اشکذری).
در ۱۳۶۲ ش، پس از بازگشایی دانش‌سرا، واحدی با عنوان «جبهه و جنگ» با وظیفۀ جذب و استخدام نیرو به جبهه در آنجا تأسیس شد (همو). مهم‌ترین اعزام نیروی آن در فروردین ۱۳۶۵، در قالب طرح اعزام نیروی راهیان کربلا با نام لشکرهای «لبیک یا امام»، انجام شد (صالحی؛ دربارۀ چگونگی طرح اعزام نک: «سخن‌گو... »، ص ۱۱؛ «عظیم‌ترین ... »، ص ۱). در این طرح، با پیگیری محمدجواد شعبانی (شهادت: ۵ اردیبهشت ۱۳۶۵)، از اهالی روستای فیلیده در شهرستان رودبار و فراخوان دانشجویان دانشکدۀ فنی و حرفه‌ای شهید صدوقی، گردانی به نام گردان شهید مطهری* در پادگان شهید بهشتی* (باغ خان* سابق) در یزد تشکیل شد (صالحی؛ آیتاللهی).
تشکیل ستاد شاهد و ایثارگران با هدف توانمند‌سازی بنیۀ علمی و آموزشی و پژوهشی دانشجویان شاهد و ایثارگر از دیگر فعالیت‌های این دانش‌سرا درزمینۀ جبهه و جنگ به شمار می‌رود؛ همچنین، پیگیری امتحان خارج از نوبت رزمندگان و برگزاری کلاس‌های تقویتی و جبرانی برای آن‌ها از اقدامات دانش‌سرا در دورۀ جنگ بود (دهقانی اشکذری). اقدام دیگر دانش‌سرا جمع‌آوری کمک‌های نقدی کارکنان با تخصیص‌دادن یک یا دو روز از حقوق آن‌ها و ارسال کمک‌های غیر‌نقدی کارکنان و حتی نیرو در چندین مرحله، با وسیلة نقلیۀ دانش‌سرا و راننده به جبهه‌ها بود (صالحی).
مجموع نیروهای اعزامی دانش‌سرا به جبهه اعم از دانشجو و کارکنان حدود سیصد تن بود که از این شمار، ده تن شهید ، دوازده تن جانباز و پنج تن اسیر شدند (دهقانی اشکذری). افزون‌بر محمدجواد شعبانی، یوسف رحیمدل میبدی (16 تیر ۱۳۳۲-11 آبان ۱۳۶۱) از اصفهان، حسین بخشنده (1 اردیبهشت۱۳۴۳-25 مرداد ۱۳۷۸) از یزد، از دیگر شهدای این دانش‌سرا بودند( فرهنگ ... ، ذیل نام‌ها).
دانش‌سرای عالی یزد در ۱۳۶۵ ش، به دانشگاه تربیت معلم یزد ارتقا یافت و در پی مصوبۀ وزارت فرهنگ و آموزش عالی در ۲۰ مهر ۱۳۷۰، دانشگاه تربیت معلم یزد در نام دانشگاه یزد ادغام و همۀ امکانات آموزشی، فنی، آزمایشگاهی و نیروی انسانی ورزیدۀ آن در دو پردیس اصلی و شرقی در مجاورت ارتفاعات دخمۀ زردشتیان در شهرک مهرآوران و میدان فرهنگ قاسم‌آباد (سیلوی سابق) واگذار و یک واحد دانشگاهی جامع و متمرکز در بلوار دانشگاه در یزد تأسیس شد؛ همچنین، بخشی از زمین‌های دانشگاه تربیت معلم، که پس از ادغام، تغییر کاربری یافته بود، به تأمین مسکن استادان دانشگاه‌های یزد، آزاد اسلامی و دانشگاه علوم پزشکی یزد اختصاص یافت (صالحی).
از‌این‌پس، فعالیت‌های آن در حوزۀ ترویج فرهنگ ایثار و شهادت چشمگیرتر شد. از آن جمله است: زمینه‌سازی به‌منظور فراهم‌آوردن تسهیلات برای ایثارگران و خانوادۀ شهدا در آزمون ورودی به دانشگاه‌ها، خاک‌سپاری پنج شهید گمنام در دانشگاه، جمع‌آوری زندگی‌نامۀ شهدای دانشجو و چاپ آن، غباررویی قبور شهدای انقلاب و دفاع مقدس در گلزار شهدای آرامستان خلد برین*، چاپ دیوارکوب و برنوشتۀ شهدا و نصب آن‌ها در محیط دانشگاه، برگزاری اردوی کاروان راهیان نور برای بازدید از مناطق جنگی و نیز گرامیداشت هفتۀ دفاع مقدس و بسیج (دهقانی اشکذری).
در حال حاضر، این دانشگاه پنج پردیس، چهارده دانشکدۀ مستقل، چهارصد عضو هیئت علمی و بیش از دوازده‌هزار دانشجو دارد («تاریخچه»، بش).
مآخذ: آیتاللهی، غلام‌رضا (از نیروهای گردان شهید مطهری)، جلسۀ باز‌خوانی عملیات گردان شهید مطهری، سند مورخ ۲۶ شهریور ۱۳۹۸، سند بش، موجود در اداره‌کل حفظ و نشرهای دفاع مقدس استان یزد؛ «تاریخچۀ دانشگاه» (بارگذاری: بی‌تا)، ایلیاد بین‌الملل، <iliadint. com.www> (دسترسی: ۲۴ مرداد ۱۳۹۹)؛ دهقانی اشکذری، محمد‌حسین (مسئول ستاد شاهد و ایثارگران دانشگاه یزد)، مصاحبه با مؤلف، ۲۳ مرداد ۱۳۹۹؛ «سخن‌گوی شورای‌‌عالی دفاع: فرماندهان نیروهای مسلح آماده باشند که جنگ را به نقطۀ بزرگ پیروزی هدایت کنند»، روزنامۀ جمهوری اسلامی، ۲۳ فروردین ۱۳۶۵، شم ۱۹۸۹؛ صالحی، سید محمدعلی (رئیس اسبق دانشگاه تربیت معلم یزد)، مصاحبه با مؤلف، ۱۰ شهریور ۱۳۹۹؛ «عظیم‌ترین کاروان راهیان کربلا صبح امروز از جلو مجلس شورای اسلامی عازم جبهه شد»، روزنامۀ اطلاعات، ۲۱ فروردین ۱۳۶۵، شم ۱۷۸۵۴؛ فرهنگ اعلام شهدا: استان یزد، به کوشش مرکز مطالعات و پژوهش‌های بنیاد شهید و امور ایثارگران، تهران: شاهد، ۱۳۹۵ ش؛ «یزد پیشگام در پهلوی‌زدایی» (بارگذاری: بی‌تا)، جوان، <javan.ir www.> (دسترسی: ۱۷ مرداد ۱۳۹۹).