آذرشهر، شهرستان و شهری در جنوب‌غربی استان آذربایجان ‌شرقی.

آذرشهر تا ۱۳۱۶ش دهخوارقان نامیده می‌شد، ولی بر حسب پیشنهاد فرهنگستان ایران و تصویب وزارت معارف وقت، در این سال نام آن به آذرشهر تغییر یافت. امّا در اسفند ۱۳۲۵، با تصویب وزارت کشور بار دیگر نام دهخوارقان بر آن نهاده شد. در سال‌های پس از آن مجدداً نام آذرشهر متداول گردید. ابن‌خردادبهْ یک‌بار آنجا را «داخرقان» (ص ۱۲۰) و بار دیگر «ده‌الخرقان» (ص ۲۱۳) نامیده است. طبری در حوادث ۲۳۴ق/848م از روستای داخرقان نام برده و آن را در منطقۀ فرمانروایی محمد رَوّاد به شمار آورده است. دیگر جغرافی‌دانان اسلامی همچون اصطخری، ابن‌حوقل و مقدسی، نیز چندبار از داخرقان به همین عنوان یاد کرده و آن را شهر دانسته و نامش را به صورت‌های دِهْنَخیرجان، ده‌نَخیرجان و حربقان ضبط کرده و آن را منسوب به تخیرجان ـ خزانه‌دار انوشیروان پادشاه ساسانی ـ دانسته است(یاقوت، ۲/494، 631). حافظ ابرو از «دیه خارقان» نام برده است(ص ۲۶۹). در متون تاریخی دورۀ نادری نیز به مناسبت آنکه یک‌بار در لشکرکشی نادرشاه به سوی عثمانی این شهر محل ورود پیش‌قراولان سپاه عثمانی بوده نام آنجا آمده است(استرآبادی، ۱۲۶-127). در زمان فتحعلی‌شاه، پس از اینکه ایرانیان در دومین جنگ از سپاهیان روس شکست خوردند، دهخوارقان محل ملاقات عباس‌میرزا و پاسکویچ فرمانده سپاهیان روسی تعیین شد و تنظیم مواد عهدنامۀ ترکمانچای در همین شهر صورت گرفت(افشار، صص ۴۷، ۶۸، ۷۰، ۷۷، ۷۸، ۸۱، ۸۷). اوژن‌اوبن که در ۱۳۲۴-1325ق/1906-1907م از ایران دیدن کرده از دهخوارقان نیز گذشته و آنجا را شهری کوچک که ۱۲۰۰۰ تن، جمعیت داشته توصیف کرده و افزوده است که تعدادی از جمعیت این شهر ارمنی هستند. او از باغ‌های بادام آنجا که مالکیت بیشتر آنها در دست تبرزیان بوده، یاد کرده است(ص ۱۳۱). نادرمیرزا صفحات چندی از کتاب خود را به دهخوارقان اختصاص داده و از معدن مرمر این ناحیه و چگونگی استخراج آن از روزگاران قدیم سخن گفته و مشاهیر آنجا را نیز برشمرده است (صص ۸۳-87، 119).

شهرستان آذرشهر: این شهرستان با وسعت ۸۴۰  کیلومترمربع از شمال، شرق و غرب به اسکو و از جنوب به شهرستان عجب‌شیر محدود می‌شود. موقعیت جغرافیایی این شهرستان در طول شرقی ۴۵ درجه و ۵۸ دقیقه و پهنای شمالی ۳۷ درجه و ۴۵ دقیقه و در ارتفاع ۱۳۹۰متری از سطح دریا واقع شده است(سالنامه آماری استان ۱۳۹۹، ص۶۴). مطابق آخرین تقسیمات کشوری، بخش آذرشهر از ۳ دهستانِ آذرشهر، گاوگان و شیرامین تشکیل شده است(دفتر تقسیمات کشوری، ص ۹). دهستان آذرشهر دارای ۱۹ ده، گاوگان ۱۲ ده و شیرامین ۸ ده و همۀ این بخش دارای ۳۹ ده و ۱۰ مزرعه تابع و مستقل است(فرهنگ اجتماعی دهات و مزارع، ۱/66). آذرشهر، ممقان، گوگان و تیمورلو چهار نقطه شهری این شهرستان را تشکیل می‌دهند.

آب و هوای آذرشهر در تابستا‌ن معتدل و در زمستان‌ سرد و پر برف است. کوه‌های قبله داغی، قاف داغی و ترشکوه داغی از کوه‌های معروف منطقه است. افزون بر این از آب رودخانه‌های دهخوارقان و ایشکه‌چای نیز استفاده می‌گردد. مهم‌ترین محصولات این شهر، گندم، جو، حبوبات، انگور، بادام، سیب درختی و گوجه‌فرنگی است. جمعیت آذرشهر بر پایه‌ی سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ خورشیدی بالغ بر ۴۴٬۸۸۷ نفر بوده‌است که نهمین شهر استان آذربایجان‌شرقی از نظر جمعیتی شناخته می‌شود. همچنین تعداد خانوارهای ساکن این شهر ۱۴٬۳۴۳ خانوار بوده‌است. زبان رایج محلی شهرستان، ترکی آذری است و اهالی منطقه به این زبان تکلم می‌کنند و زبان مکاتبه‌ای مردم زبان فارسی است، شعرای منطقه شعرهای خود را به زبان ترکی و فارسی می‌سرایند و اکثر اشعار در مناسبت‌ها و ایام مذهبی به زبان ترکی است و مردم تعصب خاصی به این زبان دارند. اهالی منطقه مسلمان و شیعه اثنی‌عشری هستند. مهم‌ترین مشاغل اهالی، دامداری و صنایع‌دستی همچون قالی‌بافی، زیلو و جاجیم‌بافی است. در محدوده‌ی این شهرستان معادن متعددی وجود دارد که مهم‌ترین آن ها عبارتند از: معدن سنگ آهک شیرامین، معدن سنگ تزیینی آذرشهر، معادن شن و ماسه و معدن سنگ آهک آذرشهر. مجتمع معدنی آذرشهر به علت دارا بودن تراورتن‌های متنوع و مرمر(آرگونیت) در زمرۀ مهم‌ترین صادرات سنگ کشور محسوب می‌شود. سنگ لاشه به همراه سنگ‌های تزیینی از این معدن استخراج شده و جهت تهیه آهک بنایی مصرف می‌شود. نادر میرزا در کتاب خود از معادن مرمر این ناحیه سخن گفته است. هم اکنون نیز معادن سنگ مرمر در این ناحیه به چشم می‌خورد.  در بخش آذرشهر ۴۹ قناتِ دایر، ۴۵ حلقه چاه عمیق، ۲۳۵ چاه نیمه عمیق، ۹۱ چشمه و ۷ رودخانۀ دائمی برای آبیاری وجود دارد(فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع، ۵/66). در آذرشهر، روستاها و دهستان‌های پیرامون آن، آثار تاریخی چندی وجود دارد که مشهورترین آن‌ها عبارتند از: گورستان پیرحیران، که به نام خواجه‌یوسف دهخوارقانی ملقب به پیرحیران است و مقبرۀ او نیز در میان گورستان در اطاق کوچکی جای دارد(خاماچی، صص ۳۳-34)؛ مسجد قدمگاه، که در بالادشت گورستان قدمگاه(یا قریۀ بادامیار) واقع شده و برخی از باستان‌شناسان آن را به دوران پیش از تاریخ نسبت می‌دهند که بعداً به صورت آتشکده و سپس به صورت مسجد درآمده است. گنبد این مسجد در حدود ۱۲ متر بلندی دارد و از نظر شیوۀ معماری جزو بناهای مهم است(مشکوتی، ص ۷)؛ مقبرۀ پیرلَر، در شمال‌شرقی آذرشهر و در یک کیلومتری مرکز شهر واقع شده و به نام پیرحیران نامیده می‌شود و متعلق به قرن ۱۰ و ۱۱ق است(همانجا)؛ گورستان قدمگاه(دیک قبرستان در گفتار محلی‌ها)، در ۱۵ کیلومتری جنوب آذرشهر در قریۀ بادامیار(قدمگاه) قرار گرفته و متعلق به قرن ۹ و ۱۰ق است. بیشتر مردگان این گورستان از شیوخ دورۀ صفوی هستند(مشکوتی، ص ۸). از اشخاص مدفون در این گورستان می‌توان خواجه ابواسحق ابراهیم مشهور به پیرچوپان(724ق) و خواجه‌علی بادامیاری(699ق) را نام برد(خاماچی، ص ۳۹) .

شهر آذرشهر: شهر آذرشهر مرکز شهرستان آذرشهر است که در ۴۵ کیلومتری جنوب‌غربی  شهر تبریز بر سر راه ترانزیتی تبریز – مراغه و کردستان قرار گرفته است. فاصله این شهر با تهران حدود ۶۷۵ کیلومتر می-باشد(خاماچی، ۱۵۷). آذرشهر از شهرهای قدیم آذربایجان است و احتمالاً پیش از اسلام در این ناحیه آتشکده‌ای دایر بوده است. در نخستین سده‌های اسلامی نام آنجا «داخَرَّقان» بوده است. اما حمداللّه مستوفی نخستین‌بار نام دهخوارقان را به صورت فعلی آورده و از هوای معتدل، باغستان‌ها و تاکستان‌های فراوان و از غله و پنبۀ آنجا سخن گفته و افزوده است که مردمان این شهر، سفیدچهره و بر مذهب شافعی‌اند. او ۸ ده را از توابع این شهر و حقوق دیوانی آنجا را ۶۰۰’23 دینار ضبط کرده است(صص، ۸۰، ۸۶-87)

از شهر آذزشهر رجال بزرگی چون خواجه‌یوسف حیران‌دهخوارقانی، مولانا خواجه‌علی بادامیاری-دهخوارقانی شهید شیخ‌حسین غفاری، شهید شیخ-ابوالقاسم دهخوارقانی(معروف به ضیاء العلماء - ) و شهید آیت‌الله سیداسدالله مدنی دهخوارقانی* و بسیاری دیگر از عرفا و شهدا، برخواسته‌اند(افشاری سیستانی، صص ۲۵۷، ۲۵۸). از دیگر مشاهیراین منطقه می‌توان به شیخ‌رضا دهخوارقانی، ضیاءالعلماء دهخوارقانی، شمس-العلماء دهخوارقانی، آیت‌الله شیخ‌علی توتونچیان، آیت‌الله سیدجلال‌الدین دهخوارقانی، شیخ محمدحسن منطقی و آیت‌الله ... عظیمی نیز اشاره کرد(همو).

آذرشهر و انقلاب اسلامی: در  قیام ملت ایران بر ضد حکومت پهلوی دوم(1320-1357ش)، مردم آذرشهر بویژه در سال‌های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ش با اوج‌گیری حرکت‌های انقلابی و و دعوت چهره‌هایی برجسته و تاثیرگذار چون شهید محراب «آیت‌الله مدنی»( 1293-1360ش) و شهید منبر «حجت‌الاسلام فخر بناب»(1317-1365ش)، به این مبارزات پیوستند. در قیام ۹ آبان سال ۱۳۵۷ مردم متدین آذرشهر بر علیه حکومت پهلوی، ۴ نفر از شهروندان به اسامی محمد‌تقی حقیقی، حسین سلمانی دیزج(جلالی نیا)، عبدالله علاف(ابوالحسنی) و ابوالفضل خوشبخت قاضی‌جهان به شهادت رسیدند. علاوه بر آن مردم شهرستان آذرشهر۱۰ شهید دیگر برای پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی ایران تقدیم کرده‌اند. در سال‌های پایانی حکومت پهلوی، مردم آذرشهر با هدایت چهره‌های مذهبی منطقه، ضمن برگزاری راهپیمایی‌ها، درگیری با نیروهای ساواک و شهربانی و اعزام گروه‌هایی برای استقبال از امام خمینی(ره)، رهبر انقلاب و بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران؛ به تهران، در روند پیروزی انقلاب اسلامی نقش فعالی ایفا کردند. پس از ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، مردم این شهرستان نیز همچون دیگر نقاط کشور در تأمین امنیت مناطق شهری و روستایی مشارکت فعالی داشتند(ابوالحسنی).

آذرشهر و دفاع مقدس: پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، مردم شهرستان آذرشهر نیز همچون سایر نقاط کشور، در مسیر تحقق آرمان‌های انقلاب گام برداشتند. نخستین اقدام، تشکیل کمیته انقلاب اسلامی بود که وظیفۀ حفظ امنیت و مقابله با عناصر ضدانقلاب را بر عهده داشت(ابوالحسنی). در خرداد ۱۳۵۸، با فرمان امام خمینی(ره)، نهاد جهاد سازندگی تأسیس و در شهرستان آذرشهر نیز فعالیت خود را با هدف محرومیت‌زدایی، توسعه و عمران روستاها آغاز کرد(همو). جهادگران این منطقه با تلاش شبانه‌روزی در حوزه‌های کشاورزی، دامداری، زنبورداری، آبرسانی و راه‌سازی، نه‌تنها در محرومیت‌زدایی نقش داشتند، بلکه در پشتیبانی از جبهه‌ها نیز حضوری مؤثر داشتند. بسیاری از آنان پس از اعزام به مناطق عملیاتی، به فیض شهادت نائل آمدند، و برخی نیز همچنان در قید حیات‌اند و خاطرات آن روزها را زنده نگه داشته‌اند(همو).

با تشکیل بسیج مستضعفین در آذرماه ۱۳۵۸، پایگاه‌های مقاومت در آذرشهر فعال و اعضای داوطلب در دوره‌های آموزشی نظامی شرکت کردند که تا آغاز جنگ تحمیلی در شهریور ۱۳۵۹ ادامه داشت(). با شروع جنگ، گروه‌هایی از جوانان آذرشهر پس از گذراندن آموزش‌های تکمیلی، به مناطق عملیاتی اعزام شدند و در قالب نیروهای رزمی و پشتیبانی در جبهه‌ها حضور یافتند. در ماه‌های ابتدایی جنگ، شماری از نیروهای انقلابی شهرستان آذرشهر به عضویت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی درآمدند و با فرماندهی محلی، سپاه شهرستان را تشکیل دادند. نخستین اقدام این نهاد، سازماندهی اعزام نیروها بود که تا پیش از آن به‌صورت نامنظم انجام می‌شد().

شهرستان آذرشهر همچنین در پذیرش آوارگان جنگی از مناطق مرزی، نقش مهمی ایفا کرد و با تأمین نیازهای اولیه خانواده‌های مهاجر، در کاهش آلام جنگ مشارکت نمود(). از نظر فرهنگی نیز، برنامه‌های مذهبی و فرهنگی برای حفظ روحیه مردم و رزمندگان در این منطقه برگزار شد(). اردوگاه اسرا در آذرشهر مستقر نبود، اما منطقه به‌عنوان پایگاه پشتیبانی و اسکان موقت نیروها و خانواده‌های جنگ‌زده عمل می‌کرد(). مردم آذرشهر در دوره هشت ساله دفاع مقدس با کمک‌های نقدی و غیرنقدی، از رزمندگان ایران به ویژه نیروهای استان آذربایجان‌شرقی و لشکر ۳۱ عاشورا، حمایت می‌کردند. مهم‌ترین آنها شامل کمک های مالی، مواد غذایی، پوشاک و وسایل بهداشتی بود و در این میان، بانوان این شهرستان در جمع‌آوری، بسته‌بندی و ارسال آنها به جبهه کمک می‌کردند. این کمک ها را بیشتر ستاد پشتیبانی جنگ ، با وسیله نقلیه مردمی و یا بصورت شخصی به جبهه می‌فرستادند().

شهرستان آذرشهر، افتخار تقدیم بیش از ۴۰۰ تن شهید،۶۴۰ تن جانباز و ۵۰ تن آزاده سرافراز در طول ۸ سال دفاع مقدس را دارد. از ۴۰۰ شهید شهرستان آذرشهر، حدود ۱۰۰ تن از شهدا از ارتش جمهوری اسلامی ایران؛ ۳۶ شهید دانش‌آموز؛ ... هستند(نک: بنیاد ...، آمار). از شهدای برجسته این شهرستان می‌توان به شهید کریم عارفی*( فرمانده گردان مهندسی رزمی لشکر۳۱ عاشورا)، شهیدحمید رنجبر محمدی*(فرمانده گروهان ارتباطات) و شهید حسین یوسفی*( ... ) اشاره کرد(فرهنگ ...، ذیل نام‌ها). آذرشهر پس از پایان جنگ، پذیرای سه شهید گمنام در یادمان شهدای گمنام تپه پیرجابر می‌باشد(ادارۀ کل حفظ  ... ). مهم‌ترین گلزار شهدای این شهرستان به نام ریاض‌الجنه است که محل خاکسپاری ۱۳۳ شهید است که کار زیباسازی آن در فاصلۀ سال‌های ... تا ... انجام شد(نک: همان، آمار) یا(سازمان آرامستان‌های  ... ).

مآخذ:  ابن‌کربلایی، حافظ حسین، روضات الجنان و جنات الجنان، به‌کوشش جعفر سلطان القرائی، تهران: [بی نا]، ۱۳۴۴- ۱۳۴۹ش؛ اسناد انقلاب اسلامی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادی‌ها و مکان‌های مذهبی کشور، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی ، ۱۳۶۷ش؛ حشری تبریزی، محمدامین، روضۀ اطهار، به‌کوشش عزیز دولت‌آبادی، تبریز، ۱۳۷۱ش؛ خاماچی، بهروز، فرهنگ جغرافیای آذربایجان-شرقی، تهران، سروش، ۱۳۷۰ش؛ جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش‌وپرورش، تهران، ۱۳۶۶ش، ج ۱: سالنامه آماری استان‌ آاذربایجان‌شرقی۱۳۹۶ش، به کوشش سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی آذربایجان‌شرقی، تبریز، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان آذربایجا‌نشرقی، ۱۳۹۹ش؛ دیاکونوف، ا م، ترجمه کریم کشاورز، تاریخ ماد، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۵ ؛ ۱۳۹۹ش؛ صفایی، ابراهیم، رهبران مشروطه، تهران: جاویدان، ۱۳۶۳ش؛ عباس‌زاده، سعید، آیت‌الله میلانی، "مرجع بیدار"، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، معاونت پژوهشی، ۱۳۷۴ش؛ هنر اول، ‏‫۱۳۹۰ش؛ مستوفی، حمد‌الله، نزهة‌القلوب، قزوین، حدیث امروز، ۱۳۸۱ش؛ هویدا، رحیم، جغرافیای طبیعی آذربایجان، تبریز، دانشگاه تبریز، ۱۳۵۲ش.

/پیمان محمودزاده/‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬