بُناب، شهرستان و شهری در جنوب‌غربی استان آذربایجان شرقی.

بناب به معنای عمق آب و تَرآب است (فرهنگ فارسی معین، ج ۱، ص ۴۵۷). این فرهنگ از این شهر با نام میناب یاد می‌کند. از آنجا که این شهر بر روی یک سفره زیر زمینی آب‌های سطحی بنیان گرفته و به دریاچۀ ارومیه نزدیک است و رودهایی نیز در بخش بالای آن جاری‌اند، به میان آب معروف بوده، که اندک اندک میان آب، کوچک شده و میناب خوانده شده است (پژوهش در نام شهرهای ایران ، ص ۱۸۶). در لغت‌نامۀ دهخدا بناب به معنی عمق آب، ترآب، آخرآب، تکاب ، ته‌آب و مقابل سرآب آمده ؛ یعنی آنجا که آب از آن پس از جریان باز ماند (لغت‌نامه ...، ذیل لغت ... ). در فرهنگ جغرافیایی نیروهای مسلح نیز چنین آمده است: علت نام‌گذاری این شهر این است که آب در این ناحیه تقریبا خیلی نزدیک به سطح زمین قرار گرفته و با‌ حفرگودالی به عمق ۵/1 متر می‌توان به آب رسید. یعنی شهری که بن و بنای آن آب است و وسیله تأمین آب آبیاری مزارع و مشروب اهالی، چاه‌ها و رودخانه‌هایی است که در این ناحیه حفرگردیده است (فرهنگ جغرافیایی ...، ج ۳، ص ۷۸).

شهرستان بناب:  این شهرستان بین ۴۶ درجه و۳ دقیقه و ۱۵ ثانیه طول شرقی(E) و۳۷ درجه و ۲۰دقیقه و ۳۰ ثانیه عرض شمالی(N) واقع شده و ارتفاعش از سطح دریا ۱۲۸۵ متر است و در دامنه جنوب غربی کوههای سهند و ساحل دریاچه ارومیه قرار گرفته است. این شهرستان از شمال به شهرستان عجب شیر، از شرق به شهرستان مراغه و از جنوب به شهرستان‌های ملکان و میاندوآب و از غرب به دریاچه ارومیه محدود می‌شود.

  بناب از دیرباز از یک موقعیت خاص جغرافیایی برخوردار بوده و راه‌های بزرگ‌ کاروان‌رو آذربایجان‌قدیم به نواحی بین النهرین ، شامات و حجاز از آن عبور می-کرده است(سیمای بناب ، ص۹). امروزه نیز در مسیرهای اصلی آذربایجان شرقی ، کردستان ، کرمانشاه و عتبات عالیات ، قرار دارد و همیشه به عنوان یک شهر مطرح در شمال غرب کشور مورد توجه قرار گرفته است(گزارش مقدماتی بررسی باستان شناسی منطقه بناب، ص۳۰). شهرستان بناب در ۱۳۶۸ش مصوب شد و براساس آخرین تقسیمات کشوری ۱۳۸۵ش دارای یک بخش مرکزی و سه دهستان با مشخصات زیر است: دهستان بلا جوی غربی به مرکزیت خانه برق، دهستان بلاجوی شرقی به مرکزیت خوشه مهر و دهستان بلاجوی شمالی به مرکزیت روشت بزرگ بر اساس آخرین تقسیمات کشوری مساحت این شهرستان ۷۹۰ کیلومتر مربع است که معادل ۷/1 درصد مساحت کل استان می-باشد(یادگاران، ص۱۸). منطقه بناب از نظر آب‌وهوایی معتدل و فصول سال آن با تابستان‌های نسبتا گرم و زمستان‌های سرد از هم متمایز می‌گردد اما گرایش اقلیم آن به معتدل و نیمه خشک بیشتر محسوس است. بناب معتدل‌ترین شهرستان آذربایجان است که با واقع شدن در حاشیه دریاچه ارومیه و دلتای پست رودخانه صوفی و داشتن ارتفاع کمتر، از اقلیم مساعد برخوردار است که این امر نقش عمده ای را در فعالیت های زارعی آن از جمله کشت و تولید محصولات جالیزی زودرس مانند خیار و خربزه ایفا می‌کند. بطور کلی می‌توان گفت که سردترین نقطه منطقه، روستای سور و گرمترین آن شهر بناب است(دأیره‌المعارف تشیع، ج ۳، ص۴۱۹). چهرۀ عمومی منطقه به برکت آب‌های جاری و سفره‌های زیرزمینی دارای مراتع سرسبز و کشتزارهای انبوه است که تدریجاً بسوی دریاچه ارومیه و به اراضی شوره‌زار و کویری تبدیل می‌گردد که معمولاً غلبه با پوشش نباتی از نوع درختچه‌های گز، نی و گیاهان شورپسند است. ارتفاعات بناب در مقایسه با پیش‌کوه‌های دیگر سهند ارتفاع چندانی ندارند، بطوری‌که بلندی هیچ نقطه از آن‌ها به ۲۴۰۰ متر هم نمی‌رسد، اما بخش هموار آن از سطح دریای آزاد، ارتفاع نسبتاً زیادی دارد، به این معنا که ارتفاع این نقاط از ۱۲۸۰متر کمتر نیست. بطورکلی میانگین ارتفاع عمومی منطقه حدود ۱۶۰۰متر است. بلندترین نقطه آن کوه قزل داغ به ارتفاع ۲۳۰۰ متر و پست‌ترین، دریاچه ارومیه که ۱۲۷۴ متر از سطح دریای آزاد ارتفاع دارد. با این وصف اختلاف پستی و بلندی منطقه از ۱۰۰۰ متر فراتر نمی‌رود. رشته کوه‌هایی که پیرامون این شهرستان را پوشانده‌اند، از دیدگاه جغرافیایی جزو ارتفاعات جنوب‌غربی سهند می‌باشند که در تقسیم بندی ساختاری زمین شناسی ایران زمین در پهنه‌های البرز _آذربایجان قرار می‌گیرند(سیمای بناب، صص ۱۰ ،۱۶).  براساس نتایج سرشماری نفوس و مسکن در ۱۳۹۵ش، جمعیت شهرستان بناب در حدود ۸۹۲/134 نفر برآورد شده است. جمعیت روستایی آن نیز ۴۹۶۱۸ نفر و جمعیت شهری آن ۸۵۲۷۴ نفر می‌باشد. زبان رایج محلی این شهرستان ترکی آذربایجانی بوده و مذهب اهالی این منطقه شیعه اثنی عشری می‌باشد. از جمله صنایع دستی بناب میتوان طراحی روی قالی، قالی بافی، قلم‌زنی روی مس و منبت‌کاری را نام برد افزون بر این از محصولات کشاورزی برجسته آن هم باید به انگور، خیار و پیاز اشاره کرد. از گذشته‌های دور بناب به شهر دوچرخه معروف بوده است و هر ساله همایشی با حضور بیش از سی هزار دوچرخه سوار در این شهر برگزار می‌شود. ضمنا کباب بناب قدمتی صد ساله دارد و مهم‌ترین ویژگی این کباب ساطوری بودن آن است.  آثار به دست آمده از مناطق باستانی قره تپه گزاوشت و قیزلار قلعه‌سی، سینجان تپه‌سی، پوس‌ تپه‌سی و همچنین وجود معماری صخره‌ای سور، غارهای پیش از تاریخی قویونلار و چاخماخلار که نشانگر زندگی‌های دسته‌جمعی در دوران ما قبل تاریخ است. مسجد و حمام مهرآباد، مسجد جامع گزاوشت، پل پنج چشمه، مسجد میدان کبود، مسجد زرگران و مسجد اسماعیل بیگ از آثار تاریخی و طبیعی بناب به شمار می‌رود. همچنین کشف آثار قدیمی مانند ظروف سفالین، فلزی و نشانه‌های تمدن شهری تا عمق چند متری زمین، این سابقه طولانی را تائید می‌کند و اما دوران شکوفایی بناب از لحاظ معماری و هنر به دوره صفویه برمی‌گردد(سیمای بناب،ص). امامزاده سید حمزه در فاصله ۶ کیلومتری شهرستان بناب در روستای زاوشت واقع شده و بقعه امامزاده ۶۰ متر مربع می‌باشد که بافت آن قدیمی و از چوب گل ساخته شده است و مقدار کل عرضه بقعه ۹۵۹۰ متر مربع است.

شهرستان بناب:  این شهرستان در ۱۱۴ کیلومتری جنوب-غربی شهر تبریز و ۷۳۵ کیلومتری تهران قرار دارد(سیمای بناب، ص۹).

از تاریخ بناب و پیرامون آن در پیش از اسلام اطلاع چندانی در دست نیست با این حال برابر نشانه‌ها و آثار شناخته شده از شهر بناب ، قدمت تاریخ و تمدن این شهر به شش هزار سال پیش می‌رسد(یادگاران، ص ۲۱ به نقل از کتاب سیمای بناب ، صص  214، 216). از رجال و علمای بناب می‌توان به حاج شیخ‌مصطفی باقری‌بنابی، شیخ‌عبدالحمید باقری‌بنابی، شیخ‌عبدالمجید باقری‌بنابی و شیخ‌جواد باقری‌بنابی اشاره کرد که در دوران مبارزات مردم ایران به رهبری امام خمینی(ره) تلاش گسترده‌ای را آغاز کرد.

بناب و انقلاب اسلامی: شهرستان بناب، با پیشینه‌ای مذهبی و فرهنگی، در جریان قیام ملت ایران علیه حکومت پهلوی دوم(۱۳۲۰–۱۳۵۷ش) حضور چشم‌گیری داشت. هیئت‌های مذهبی، جلسات قرآنی، و مراسم‌ عزاداری، به عنوان پایگاه‌هایی برای پخش اعلامیه‌های امام خمینی(ره) و شکل‌گیری هسته‌های مقاومت مردمی عمل می‌کردند . در مواردی براساس اسنادی که از رژیم پهلوی باقی مانده است پیام‌ها و نامه-های حضرت امام را به برخی از علمای آذربایجان از جمله آیت‌الله شهید آقای قاضی طباطبایی و حجت اسلام و المسلمین آقای شیخ عبدالحمید باقری بنابی می‌رسانید. در سال‌های پایانی رژیم پهلوی، مردم بناب با هدایت چهره‌های مذهبی منطقه، ضمن برگزاری راهپیمایی‌ها، درگیری با نیروهای ساواک و شهربانی، و اعزام گروه‌هایی برای استقبال از امام خمینی(ره) به تهران، در روند پیروزی انقلاب اسلامی نقش فعالی ایفا کردند. پس از ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، مردم این شهرستان نیز همچون دیگر نقاط کشور در تأمین امنیت مناطق شهری و روستایی مشارکت داشتند. در اوج راهپیمایی‌ها و مبارزات انقلابی مردم مسلمان بناب، سه تن از جوانان رشید این منطقه به نام‌های عابدفام، خدیور، علوی در اثر تیراندازی نیروهای شهربانی طاغوت به مقام رفیع شهادت نائل آمدند. نیروهای انقلابی در اولین شب پیروزی، توانستند شهربانی سابق را از دست نیروهای طاغوت آزاد کنند و به پیشنهاد حاج شیخ مصطفی باقری بنابی که در آن زمان مسئولیت انتظامات را برعهده داشتند، مسئولیت اسلحه-خانه را نیز همزمان با انجام  ایست – بازرسی جاده بناب – ملکان(منتهی به کردستان) را نیز کنترل می‌کردند.    

بناب و دفاع مقدس: پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، مردم شهرستان بناب نیز همچون سایر نقاط کشور، در مسیر تحقق آرمان‌های انقلاب گام برداشتند. نخستین اقدام، تشکیل کمیته انقلاب اسلامی بود که وظیفۀ حفظ امنیت و مقابله با عناصر ضدانقلاب را بر عهده داشت. امام خمینی(ره) در دوم اردیبهشت ۱۳۵۸، طی فرمانی به شورای انقلاب اسلامی رسماً تاسیس سپاه پاسداران را اعلام کردند و در پی آن در شهرهای مختلف ایران اسلامی از جمله بناب، این نهاد مقدس شکل گرفت و جهت جامعه عمل پوشاندن به این فرمایش رهبر کبیر انقلاب(ره)،  حاج آقا باقری بنابی با همکاری آقایان: حجة الاسلام حاج شیخ مهدی نیا، مرحوم حاج حسین امیری(پدر شهید )، حاج محسن رحیمیان و ... شورای فرماندهی سپاه را تشکیل داده و این نهاد فعالیت خود را شروع کرد. خرداد ۱۳۵۸، با فرمان امام خمینی(ره)، نهاد جهاد سازندگی تأسیس و در شهرستان بناب نیز فعالیت خود را با هدف محرومیت‌زدایی، توسعه و عمران روستاها آغاز کرد(). جهادگران این منطقه با تلاش شبانه‌روزی در حوزه‌های کشاورزی، دامداری، زنبورداری، آبرسانی و راه‌سازی، نه‌تنها در محرومیت‌زدایی نقش داشتند، بلکه در پشتیبانی از جبهه‌ها نیز حضوری مؤثر داشتند. ۱۵ روز از شروع جنگ ،اولین اکیپ‌های جهاد سازندگی از سراسر کشور را که بناب هم از آن مستثنی نبود، بسوی جبهه‌های غرب و جنوب اعزام کردند و در خطوط مقدم جبهه و پشت جبهه مستقر نمودند و برخی نیز همچنان در قید حیات‌اند و خاطرات آن روزها را زنده نگه داشته‌اند().  از اکیپ حاج عباس الهام دوست به عنوان یکی از موفق‌ترین آن اکیپ‌ها می‌توان یاد کرد که با همکاری برادران مخلص و بی‌ریا، توانسته بود در عملیات والفجر مقدماتی، گام‌های بلندی را در جاده‌کشی و سنگرسازی بردارد و نام بناب را بیش از پیش رنگین سازد.حمید شیری نیز نمونه‌ی دیگری از بچه‌های دیگر جهاد سازندگی بناب است که  در آتش سوخت و شهید شد. با تشکیل بسیج مستضعفین در آذرماه ۱۳۵۸، پایگاه‌های مقاومت در بناب فعال و اعضای داوطلب در دوره‌های آموزشی نظامی شرکت کردند که تا آغاز جنگ تحمیلی در شهریور ۱۳۵۹ ادامه داشت(). با شروع جنگ، گروه‌هایی از جوانان بناب پس از گذراندن آموزش‌های تکمیلی، به مناطق عملیاتی اعزام شدند و در قالب نیروهای رزمی و پشتیبانی در جبهه‌ها حضور یافتند. در ماه‌های ابتدایی جنگ، شماری از نیروهای انقلابی شهرستان بناب به عضویت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی درآمدند و با فرماندهی محلی، سپاه شهرستان را تشکیل دادند. نخستین اقدام این نهاد، سازماندهی اعزام نیروها بود که تا پیش از آن به‌صورت نامنظم انجام می‌شد.

شهرستان بناب همچنین در پذیرش آوارگان جنگی از مناطق مرزی، نقش مهمی ایفا کرد و با تأمین نیازهای اولیه خانواده‌های مهاجر، در کاهش آلام جنگ مشارکت نمود().بیمارستان امام خمینی شهرستان بناب نقش برجسته‌ای را در پذیرائی و رسیدگی به مجروهان جنگ تحمیلی در دوران دفاع مقدس ایفا می‌کرد. به عنوان مثال در عملیات‌های والفجر۴ و قادر، مجروحان زیادی را به شهر آوردند و در آن بیمارستان بستری کردند. این رزمندگان که در مناطق عملیاتی شمال‌غرب و غرب مجروح شده بودند، مصادف با ماه مبارک رمضان به بیمارستان آورده شدند. مردم به محض اطلاع، جهت تامین نیازها حتی از روستاهای هم جوار به کمکشان شتافتند.  اردوگاه اسرا در بناب مستقر نبود، اما منطقه به‌عنوان پایگاه پشتیبانی و اسکان موقت نیروها و خانواده‌های جنگ‌زده عمل می‌کرد(). برخی از فعالیت ها و مشارکت‌های خواهران متعهد و زنان شهید پرور و مقاوم بناب  در حمایت از رزمندگان ایران به ویژه نیروهای استان آذربایجان‌شرقی و لشکر ۳۱ عاشورا به شرح ذیل می‌باشد: تهیه مواد غذایی جبهه‌های نبرد و رزمندگان، تهیه و ارسال مایحتاج فصلی و ضروری مورد نیاز سلحشوران اسلام، شستشوی پتوها، ملافه‌ها و البسه‌ی رزمندگان و تحویل آنها به واحدهای مربوطه، راه‌اندازی کاروان‌های کمک‌رسانی به جبهه ها و کاروان-های فرهنگی و تبلیغی جهت سرکشی به خانواده‌های شهدا و رزمندگان، فعالیت چشمگیر در امور فرهنگی، تبلیغی و عقیدتی و تهیه‌ی مطالب و متون مورد نیاز رزمندگان و پیام‌رسانی و گسترش فرهنگ جبهه و دفاع مقدس به عموم مردم، از طریق محافل و مجامع و رسانه ها، دادن روحیه به خانواده‌های رزمندگان و ترویج و ترغیب رزمندگان به ادامه داوطلبانه نبرد، شرکت مستمر در مراسم تشییع جنازه‌ی شهداء و سرکشی به خانواده-های شهداء و جانبازان. این کمک ها را بیشتر ستاد پشتیبانی جنگ، با وسیله نقلیه مردمی و یا بصورت شخصی به جبهه می‌فرستادند. از دیگر فعالیت‌های مرتبط با جنگ و پشتیبانی، احداث پناهگاه در درون شهرهای مختلف از جمله شهر بناب به منظور حفظ و حراست جان مردم و بالاخص دانش‌آموزان در طی دوران جنگ بود. مطابق آمار موجود، در شهر بناب ۸ پناهگاه احداث گردیده است. ساخت اکثر پناهگاه‌های مدارس، توسط مصطفی خلیل‌پور اصل صورت گرفته است. در ساخت پناهگاه‌ها، تا حد امکان اصول ایمنی رعایت می‌شد. معمولا سقف پناهگاه‌ها، طاق مانند و از نوع آجری و در عرض ۳ یا ۴ متر طراحی می‌گردید. ورودی‌ها طوری ساخته می‌شد که بطور مستقیم به سمت کلاس‌ها بود، تا در صورت ضرورت بچه‌ها سریع‌تر بتوانند پناه بگیرند. دانش‌آموزان برنامه‌های آموزشی را در مواقع اعلام وضعیت قرمز دریافت کرده بودند و لذا موقع آژیر و اعلام خطر، جهت سهولت در امر پناه‌گیری توام با حفظ نظم، طبقه به طبقه و کلاس به کلاس به پناهگاه فرستاده می‌شدند.تشویق و ترویج مردم شهر بناب به حضور در میدان‌های نبرد و ایجاد روحیه‌ی استقامت و مقاومت در مصائب و مشکلات ناشی از جنگ و دادن امید و اطمینان در تحقق وعده‌های الهی در زمره نقش‌های روحانیت این شهر در حماسه دفاع مقدس بود. روحانیونی چون مرحوم آیت‌الله حاج شیخ یوسفعلی باقری بنابی، حجج اسلام عبدالمجید بنابی، عبدالحمید بنابی ، جواد بنابی، مصطفی بنابی، جابری، شهیدان حسین و یوسف دانشیان و اسماعیل اعلایی و یعقوب صباغی به پیروی از امام‌راحل در تبلیغ و تشویق اعزام به جبهه نقش داشتند. بی ‌تردید برگزاری نماز با صلابت جمعه در بناب به امامت مرحوم آیت الله حاج شیخ یوسفعلی باقری بنابی، یکی از مظاهر تشویق مردم به استقامت در میدان‌های نبرد بوده است. از جمله گستره‌های فعالیت روحانیت بناب در طول دفاع مقدس، حضور آنان در یگان‌های رزم یا رده کادر فرماندهی رزمی بود. طلاب بسیاری چون حجج اسلام شهیدان: عبدالجباری، یوسف و حسین دانشیان، میر کاظم مجتبی ‌پور، حاج آقا آتش زر، صباغی وفعال‌آذر پس از حضور در دوره‌ای فشرده به یگان‌های رزمی اعزام می-شدند و در لشکرها و یگان‌ها، مسئولیت‌هایی را برعهده می‌گرفتند. با توجه به اینکه پیروزی‌های رزمندگان اسلام در جبهه‌های جنگ مرهون روحیه و انگیزه و ایمان بالای رزمندگان بود و نه در گرو تسلیحات نظامی، لذا میتوان گفت که روحانیون در تقویت آن انگیزه، ایمان و روحیه رزمی رزمندگان در مقاطع حساس نبرد تاثیری عمیق داشتند.

  جمع کل شهداء شهرستان :  370 نفر

از شهدای برجسته این شهرستان می‌توان به شهید محمود اصغرزاده(فرمانده گروهان)(1335-1360ش)، حسینقلی کشاورزی(فرمانده گروهان)(1341 -1365ش)، نادر نریمانی اروق(فرمانده گردان)( 1334-1361ش)، محمود امیر رستمی(فرمانده گروهان)(1321-1364ش) اشاره کرد(فرهنگ ...، ذیل نام‌ها).  از حدود ۵۰۵هزار جانباز از دوران جنگ تحمیلی در کشور، آمار جانبازان دیار بناب به ۸۴۳ نفر می‌رسد که تقریبا ۶/1%کل جانبازان کشور است که برخی از آنان در عرصه‌های مختلف علمی و فرهنگی، فرماندهی و مدیریتی نیز موفق به کسب مدارج و رتبه‌های علمی و مقاماتی شده‌اند. آمار آزادگان شهرستان بناب نیز ۸۲ نفر می باشد. بناب پس از پایان جنگ، پذیرای سه شهید گمنام در یادمان شهدای گمنام پارک فدک می‌باشد(ادارۀ کل حفظ ...). مهم‌ترین گلزار شهدای این شهرستان به نام گلستان امام حسن(ع) است که محل خاکسپاری ۱۱۲ شهید است.(نک: همان، آمار) یا(سازمان آرامستان‌های ...).

  مآخذ: بایک،حسین،(1384)، سیمای بناب ،تبریز : نشر آذر، جغرافیای نظامی استان آذربایجان شرقی(1395)، تبریز: به_همت مدیریت جغرافیای سپاه عاشورا، دانشنامه جهان اسلام(جلد۴ )، زیر نظر غلامعلی حداد عادل(1375)، تهران: بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، دائرةالمعارف تشیع(جلد۳)، زیر نظر احمد صدر حاج سید جوادی، بهاءالدین خرمشاهی و کامران فانی(1371) ،تهران: نشر یادآوران، دهخدا،علی‌اکبر(جلد ۷)، ذیل کلمه بناب، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، سرشماری نفوس و مسکن فرمانداری شهرستان بناب(1390)، سیستانی،افشار(1378)، پژوهش در نام شهرهای ایران، تهران: نشر روزنه، صدرائی،علی(1384)گزارش مقدماتی بررسی باستان شناس منطقه بناب، تهران: انتشارات گنجینه هنر، صلب صیادی،لیلا،یادگاران(شهرستان بناب در هشت سال دفاع مقدس)(1359)، تبریز: انتشارات ۳۱ عاشورا، فرهنگ جغرافیایی نیروهای مسلح(1376)،ارومیه، فرهنگ فارسی معین(1388)، تهران: اتشارات نامن، میرزا، نادر(1360) تاریخ و جغرافیای داراسلطنه تبریز، با مقدمه و تعلیقات محمد مشیری،تهران: نشر اقبال.

/حبیب الله، بلورفروشان/