گیلان غرب، شهرستان و شهری در غرب استان کرمانشاه

شهرستان گیلان‌غرب با مختصات ۴۵:۵۵ طول و ۳۴:۷ عرض جغرافیایی، در غرب استان کرمانشاه واقع شده است. این شهرستان با ۲۲۳۸ کیلومتر مربع وسعت از شمال با شهرستان‌های سرپل ذهاب و دالاهو، از شرق با اسلام‌آباد غرب، از غرب با قصر شیرین و از جنوب با استان ایلام همجوار است(سازمان نقشه برداری کشور؛ سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح؛ فرهنگ دهستان های استان کرمانشاه، ص۳۰۳).

در سال ۱۳۶۲ بخش گیلان غرب با انتزاع از قصر شیرین به شهرستان ارتقا یافت. بر اساس آخرین تغییرات تقسیمات کشوری این شهرستان دارای دو بخش مرکزی و گواور، دو شهر گیلان غرب و سرمست و شش دهستان می باشد(دفتر تقسیمات کشوری وزارت کشور). طبق آمار سرشماری نفوس و مسکن ۱۳۹۵، جمعیت این شهرستان ۵۷.۰۰۷ نفر بوده است(مرکز آمار ایران).

از نظر توپوگرافی شهرستان گیلان غرب در سلسله جبال رشته کوه زاگرس قرار گرفته است. درشمال و شرق این شهرستان دو رشته کوه قرار دارد که به مـوازات هـم کـشیده شده اند. این ارتفاعات در شمال دهستان دیره به مانند حائلی بـین سـرپل زهـاب و گـیلان غـرب قـرار گرفته اند. کوههای غرب و جنوبی شهرستان گیلان غرب که ارتفاع کمتری دارند عمدتاً مراتع گرمسیری عشایر محسوب می شوند(علیزاده، ص ۱۴-13). مهم‌ترین ارتفاعات شهرستان گیلان‌غرب عبارتند از: کوه سراوان با ارتفاع ۱۷۳۰متر، کوه سرکش با ارتفاع ۱۸۰۰ متر، مجموعه ارتفاعات برآفتاب با ارتفاع ۱۱۲۰ متر، چرمیان با ارتفاع ۱۰۷۵ متر، چغالوند با ارتفاع ۱۱۱۸ متر، شیاه کوه با ارتفاع ۱۱۶۶ متر، سنبله با ارتفاع ۱۱۲۳ متر(جعفری،عباس، ص ۳۵۵-301). از لحاظ زمین شناسی شهرستان گیلان غرب بخشی از زون زاگرس چین خـورده اسـت و رونـد کلـی آن شمال غربی – جنوب شرقی است. از نظر ژئومورفولوژیکی این منطقه از واحدهای کوهستان، تپه ماهور، دشت و تـوده لغزنـده تـشکیل شـده است(علیزاده، ص ۹ و ۱۳). از مهمترین دشت های این شهرستان می توان به دشت گیلان، دشت ویژنان، دشت دیره، دشت کفراور، دشت چله و دشت گواور اشاره کرد(همو، ص ۱۶-14).

از نظر آب و هوایی در نواحی کوهستانی و مرتفع این شهرستان آب و هوای معتدل و کوهستانی حاکم است و در نواجی پست و کم ارتفاع آن دارای آب و هوای گرم و نیمه خشک می باشد. این شهرستان عمدتا در مسیر عبور بادهای مدیترانه ای قرار دارد(سلطانی، ص ۲۱). منطقه گیلان غرب دارای پوشش گیاهی متنوعی است. در ارتفاعات این شهرستان به دلیل بارشهای مناسب درختان بلوط، پسته وحشی، ون، زالزالک، انجیر، بادام کوهی و ... روییده است. همچنین گیاهان دارویی و خوراکی از جمله بابونه، گل گاو زبان، آویشن، کنگر، گل ماهور، پنیرک و...به فور دیده می شود(علیزاده، ص۲۱-20). در مناطق گرمسیری نیز این شهرستان دارای پوشش گیاهی استپی می باشد(جعفر بیگی، ص ۶۶). از لحاظ گونه های جانوری نیز پستانداران وحشی از جمله کل و میش و قوچ وحشی، آهو، پلنگ، گربه وحشی، گراز، کفتار، روباه و... و همچنین انواع پرندگان و خزندگان در آن زیست می کنند(علیزاده، ص ۲۴-23).

از لحاظ هیدروگرافی جریان های آبی متعددی در این شهرستان جریان دارد. مهم‌ترین رودخانه این شهرستان رودخانه گیلان‌غرب می‌باشد که از آبخیزهای دهستان چله  در جنوب شرق گیلان‌غرب سرچشمه گرفته و ضمن آمیختن با چندین ریزآبه کوچک در ۶ کیلومتری غرب روستای سرتتان در شمال غرب گیلان‌غرب با چم بونو مخلوط می‌شود و  رودخانه تنگاب را در شهرستان قصرشیرین تشکیل می‌دهد(جعفری،عباس،ص۴۳۵). رودخانه موسوم به دیره  از دیگر رودخانه های مهم شهرستان گیلان غرب می باشد که سرچشمه آن آبهای سطحی کوه کچل، دشت کفراور و نوا کوه و چشمه سارهای دره گلین است. این رودخانه پس از مشروب ساختن دشت دیره از محل موسوم به آب باریک وارد حوضه سرپل ذهاب و قصر شیرین می شود. رودخانه کنگاکوش نیز از آبخیزهای دامنه کوه های بندمیان و دربلوئی در ۷ کیلومتری جنوب غربی ‏گیلان غرب سرچشمه می گیرد و پس از عبور از دهستان ویژنان به نفت شهر وارد می شود. علاوه بر این شاخه هایی از رودخانه های کنگیر و گواور نیز در این شهرستان جریان دارد. همچنین چشمه سارها و سراب های گوناگونی از جمله سراب نفتولی، آب کاسه کران، چم امام حسن، چشمه رشمینه، چشمه آوزین، چشمه شورابه، چشمل زینل خان، چشمه پهن و...در سطح این شهرستان جاری هستند(علیزاده، ص ۲۰-18؛ جعفر بیگی، ص۶).

اساس اقتصاد ساکنان گیلان غرب عمدتا بر پایه بر پایه دامداری و کشاورزی است. منابع آب مناسب و همچنین تفاوت های آب و هوایی و دشت های حاصلخیز زمینه مناسبی را برای انجام این فعالیت ها فراهم نموده است. ارتفاعات بلند زاگرس دشتهای حاصلخیز گیلان را محصور کرده است(اختر، ص۸۹)

از لحاظ دینی و مذهبی مردم این شهرستان مسلمان و عمده آنها شیعه می باشند. در دهستان حیدریه این شهرستان تعدادی از فرقه اهل حق زندگی می کنند( علیزاده، ص ۲۰۵؛ پورجباری، ص ۲۰۴). به لحاظ قومی مردم این شهرستان از نژاد کرد و زبان آنها از شاخه های زبان کردی جنوبی می باشد(علیزاده، ص ۲۲۴). در دوران های مختلف تاریخی مردم شهرستان گیلان غرب بخشی از ایل بزرگ کلهر بوده اند. از اینرو تاریخ ایل کلهر با گیلان غرب پیوند مستحکمی دارد. از طوایف مهم این ایل در منطقه گیلان غرب می توان از طوایف عبدالمحمدی، قوچه ای، خمان، کاظم خانی، سیاه سیاه، گیلانی، ایوانی، پیرگه، شیرگه و...نام برد(همو، ص ۳۰۶).

از مهمترین آثار و بناهای تاریخی شهرستان گیلان غرب می توان به تپه قلاع در مرکز شهر گیلان‌غرب مربوط به دوره نوسنگی، قلعه مهرنگار درجنوب شهر گیلان غرب مربوط به دوره خسرو انوشیروان ساسانی، گوردخمه فرهاد یا (فرای کن) در دهستان دیره مربوط به دوره هخامنشی و زیارتگاه‌هایی مانند: حضرت سلیمان در دهستان چله،دوازده امام در روستای گراویان،قدمگاه امام محمد باقر(ع) در روستای گور سفید در غرب شهر گیلانغرب،قدمگاه حضرت ابوالفضل(ع) در روستای کله‌جوب سُفلی و چهل مرد در سراب مورت مربوط به دوران پس از اسلام اشاره کرد(جعفر بیگی، ص ۳۹؛ پورجباری،ص۲۰۴).

اهمیت راهبردی و نظامی

به لحاظ موقعیت سوق الجیشی منطقه گیلان غرب در گذشته به دلیل نزدیکی به حوزه تمدنی میانرودان و قرارگرفتن میان دو نقطه مهم حلوان و سیروان دارای اهمیت بوده است(علیزاده، ص ۳۵). از لحاظ نظامی در بیشتر نواحی گیلان غرب به دلیل واقع شدن در منطقه پست کم ارتفاع و عدم وجود موانع طبیعی قابل توجه، امکان اجرای عملیات در آن نسبتا آسان است(حیدری و پاهکیده، ص۱۷۵). معابر نفوذی عراق به داخل استان کرمانشاه تا شهرستان گیلان غرب نیز گسترش یافته است؛ بطوریکه محور خانقین – خسروی - امام حسن - گیلان غرب و همچنین محور زین القوس – تنگاب - امام حسن بطرف گیلان غرب از محورهای مهم وصولی از سمت عراق به داخل استان کرمانشاه محسوب می شود(نصیری، ص۱۰۸).   ارتفاعات استراتژیک قلاجه که از جنوب شرقی سرپل ذهاب شروع می شود، در شهرستان گیلان غرب نیز گسترش یافته و ضمن جدائی جلگه اسلام آباد غرب از گیلان غرب، معبری را برای دور زدن تنگه استراتژیک پاطاق از جهت جنوب شرقی ایجاد نموده است. گردنه قلاجه با طول نزدیک به ۱۵ کیلومتر از گردنه های صعب العبور و حساس در شهرستان گیلان غرب است و دو استان کرمانشاه و ایلام را به هم متصل می‌کند(همو، ص ۱۰۱). با توجه به موقعیت شهرستان گیلان غرب در جنوب کرمانشاه و دسترسی آن به استان ایلام محورهای نفوذی و ارتباطی نیز بین آنها ایجاد شده است. در این راستا محور  نفوذی ایلام -گیلان‌غرب را می‌توان به دو قسمت تقسیم کرد: محور ایلام تا گردنه‌ی قلاجه و محور قلاجه تا گیلان‌غرب که به طرف قصرشیرین ادامه دارد . از قلاجه نیز یک جادّه به اسلام‌آباد کشیده شده است. محور ارتباطی اسلام‌آباد  -گیلان‌غرب در نزدیکی گردنه‌ی قلاجه به دو قسمت تقسیم می‌شود که یکی به طرف گیلان‌غرب و سپس قصر‌شیرین ادامه پیدا می‌کند و دیگری از گردنه‌ی قلاجه عبور کرده و به طرف اسلام‌آباد امتداد می‌یابد(ایزدی و همکاران، ص۱۴۲).

شهرستان گیلان غرب در گذشته فاقد نقطه صفر مرزی بوده است؛ ولی به دلیل واقع شدن در نزدیکی نوار مرزی موقعیت حساسی داشته و از مناطق استراتژیک استان کرمانشاه به شمار می رود. بر همین اساس در سال ۱۳۹۰ ش. با الحاق قسمت هایی از بخش سومار به آن، به یک شهرستان مرزی تبدیل گشت. در حال حاضر این شهرستان ۲۴ کیلومتر مرز مشترک با کشور عراق دارد(حیدری فر و پاهکیده، ص ۱۷۶ و ۱۸۳).

به لحاظ شبکه ارتباطی در حال حاضر گیلان غرب دارای سه مدل خروجی به طرف شهرهای اسلام آباد غرب، سومار و سرپل ذهاب- قصر شیرین می باشد. سابقه راههای مواصلاتی شوسه در این شهرستان به دوره پهلوی اول می رسد که جاده گـیلان غـرب بـه قصر شیرین و گیلان غرب به اسلام آباد از طریق گردنه قلاجه احداث شد. تا قبل از انقـلاب اسـلامی تنهـا جاده گیلان غرب به قصر شیرین آسفالته بود و بقیه راههای شوسه بـود کـه در دوران جنـگ تحمیلـی ایـن جاده ها آسفالت شدند(علیزاده، ص ۸). همچنین راه گیلان غرب - تنگ حاجیان- سرآب گرم - دشت ذهاب بطول ۴۴ کیلومتر از مهمترین راههای نفوذی به دشت ذهاب می باشد(نصیری، ص ۱۱۸)

به لحاظ ژئوپلیتیکی در حال حاضر این شهرستان به دلیل موقعیت مرزی با عراق، واقع شدن در بین دو استان مرزی کرمانشاه و ایلام، وجود عوارض استراتژیک از جمله ارتفاعات، گردنه ها و تنگه ها، تونل ها، سدها و... در سطح آن، دارا بودن منابع طبیعی قابل توجه از جمله منابع آبی، دشت های حاصلخیر و جنگل ها، وجود بازارچه های مرزی، دارا بودن منابع معدنی مهم از جمله معادن عظیم زغال سنگ و قیر طبیعی، معادن گچ چغالوند و چرمیان و منابع نفتی دارای اهمیت می باشد(سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح؛ علیزاده، ص ۲۵).

شهر گیلان غرب

شهر گیلان غرب مرکز شهرستان گیلان‌غرب است که در ارتفاع ۸۰۴ متری از سطح دریا واقع شده‌است. این شهر در جنوب‌غربی استان کرمانشاه قرار گرفته و به عنوان پایتخت ایل کلهر معروف است. مردم این شهر کرد بوده و به زبان کردی کلهری تکلم می‌کنند. جمعیت  شهر گیلانغرب طبق سرشماری سال ۱۳۹۵ تعداد ۲۲٬۳۳۱ نفر بوده‌است(مرکز آمار ایران). فاصله شهر گیلان غرب تا شهرهای تهران ۷۰۰ کیلومتر، کرمانشاه ۱۵۰ کیلومتر، ایلام ۱۲۰ کیلومتر، اسلام آباد غرب ۹۰ کیلومتر، قصر شیرین ۵۲ کیلومتر و تا سرپل ذهاب ۵۰ کیلومتر می باشد(علیزاده، ص۷). آب وهوای شهر گیلان غرب نسبتا گرم و نیمه خشک می باشد. مقدار بارندگی سالانه آن به طور متوسط حدود۴۵۰میلیمتر است(سعیدیان، ص ۷۵۶). موقعیت شهر گـیلان غـرب طـوری است که می توان آنرا نقطه ای بین سردسیرو گرمسیر دانست؛ بطوریکه در جهت شرق به منطقه سردسـیر و در جهت غرب و جنوب به منطقه گرمسیر ختم می شود(علیزاده، ص۱۷).

در مورد وجه تسمیه این شهر برخی آن را منتسب به فرمان رضا شاه به دلیل شباهت این منطقه به گیلان شمال می دانند؛ اما پژوهش های صورت گرفته نشان می دهد نام فعلی این منطقه ریشه تاریخی دارد؛ بطوریکه در آثار تاریخی از جمله سفرنامه راولینسون و سفرنامه ناصرالدین شاه قاجار در توصیف این منطقه، نام گیلان بارها به کار برده شده است. بر پایه برخی روایات عامیانه در این منطقه، گیلان غرب محل زندگی سرداری به نام گیلک بوده است. همچنین گیل در زبان کردی کلهری به معنی شیرازه به کار برده می شود. احتمال می رود نام گذاری این منطقه ریشه در زبان بومی داشته باشد(علیزاده، ص ۳۹-36).

شهر جدید گیلان غرب پیشینه تاریخی طولانی ندارد و بنای آن در دوره پهلوی اول ریخته شده است. پیش از آن بناهای اندکی به همراه سیاه چادرهای عشایر ایل کلهر در آن بوده است(علیزاده، ص ۳۵). با این حال وجود آثار و بناهای تاریخی، نشان از قدمت تمدن و سکونت گروههای انسانی در این منطقه دارد. از لحاظ تاریخی در دوران باستان منطقه کنونی گیلان غرب پیوسته صحنه رقابت و جنگ های میان دولتهایی مانند ایلام و آشور بوده است. در پایان سلسله هخامنشی از شهری به نام «کیلون» نام برده شده است که احتمالا در منطقه گیلان غرب واقع شده است(همو، ص ۴۶-42). گیلان غرب در زمان ساسانیان عمدتا در حوزه قلمرو حلوان و ماسبذان بوده است. در زمان حمله اعراب به ایران  این منطقه در مسیر تهاجم آنها قرار داشته؛ از اینرو ساکنان این مناطق در کنار حلوان مقاومت هایی را علیه حمله اعراب انجام دادند. در دوران اسلامی مورخان از نقطه ای سکونتگاهی به نام «طرز» نام برده اند که احتمالا در قملرو گیلان غرب جای گرفته است.  در قرن هفتم هجری در کتاب مسالک الممالک ابن خردابه و اعلاق النفیسه ابن رسته نیز از مکانی به نام ماذورستان نام برده شده است که با محدوده منطقه گیلان غرب کنونی تطابق دارد(همو، ص ۶۵-50). در دوران صفویه، افشاریه و زندیه گیلان غرب در حوزه اعمال قدرت ایل کلهر بوده است. در دوران افشاریه به سبب جنگهای نادرشاه با دولت عثمانی، منطقه گیلان غرب بارها محل عبور سپاه نادر بوده است. در دوره قاجاریه در منطقه گیلان غرب که تحت استقرار ایل کلهر بود، جنگ ها و درگیری های محلی مختلفی میان سران این ایل با طوایف دیگر روی داد. طی جنگ جهانی اول(1918-1914) این منطقه به اشغال قوای روس در آمد(همو، ص ۸۶-78). در دوران پهلوی گیلان غرب از بخش های تابعه شهرستان موسوم به شاه آباد بود(رزم آرا، ص۴۱۳). سرانجام در دوران رضاشاه و تحت سیاست یکجانشین کردن عشایر و ایلات، طی اقداماتی مانند بنای اولین مدرسه با نام کوروش کبیر، رام کردن قلاجه احداث جاده گردنه آن، احداث کارخانه پنبه، احداث پارک فلاحت و... بنیان شهر جدید گیلان غرب پی ریزی گشت(علیزاده، ص ۱۳۵). پس از آن طی جنگ جهانی دوم(1945-1939)  گیلان غرب به عنوان معبر و مسیر عبور قوای انگلیسی مورد تهاجم و اشغال آنها قرار گرفت(همو، ص ۱۴۷).

امروزه گیلان غرب شهری با مساحت تقریبی حدود سیصد و پنجاه هکتار با محله هایی مانند سراو، میراث فرهنگی، سرخه میری، هوز رشی، اولمامه، هارگه، زرگوش، اعظمی، شیزرادی، نجفی، علیرضاوندی، توسعه، مهدیه، شهرکسپاه، کوی آزادگان،کوی فرهنگیان، کوی گلستان، شهرکبسیج، شهرکجانبازان است. از میان این محله ها، محله های رشی، اعظمی، شیرگه، هارگه، سرخه میری، عبدالمحمدی به نسبت قدمت بیشتری دارند. اولین بنایی که در عصر جدید در گیلان غرب ساخته شده است حمامی بوده که بنا به دستور سلیمان خان در جوار قلعه قدیمی گیلان ساخته شده است. در زمان رضا شاه  شهر گیلان غرب با احداث باغ فلاحت و خیابان بندی شهر و مغازه های مختلف و..توسعه پیدا کرد(علیزاده، ص۱۷۷).

گیلان غرب و انقلاب اسلامی

در جریان انقلاب اسلامی گیلان غرب نیز همچون سایر نقاط کشور صحنه اعتراضات مردم علیه حکومت پهلوی بود. طی تیراندازی نیروهای حکومت پهلوی به تظاهر کنندگان تعدادی از مردم این شهر شهید و زخمی شدند . در جریان نظاهرات علیه حکومت پهلوی، برخی ادارات دولتی مورد حمله قرار می گرفت. در یکی از راهپیمایی ها بانک ملی شعبه گیلان غرب که در آن دوران در جنب غربی تپه گیلان غرب(قلا) و در خیابان فعلی بهشتی مستقر بود مورد حمله قرار گرفت. همچنین حین برگزاری راهپیمایی دیگری عده ای به محله ای که در آن بهائیان ساکن بودند یورش برده و منازل آنها را به آتش کشیدند. از آن تاریخ به بعد این فرقه از گیلان غرب کوچ کردند. این حوادث در مورد کولی های این شهر نیز تکرار شد و منجر به خروج آنها از این شهر گردید. راهپیمایی ها در گیلان غرب تا پیروزی انقلاب ادامه یافت اما حوادث مهمی که منجر به تلفات جانی شود، پیش نیامد(علیزاده، ص ۱۴۹-148). پس از پیروزی انقلاب اسلامی و خلا قدرت قانونی طی روزهای آغازین نظام جدید، درگیری های محلی میان طوایف و قبایل در این شهرستان ایجاد شد که طی آن خسارات فراوانی به طرفین درگیری وارد آمد(یکتا، ص ۱۹۲). از سوی دیگر عناصر شورشی ضد انقلاب نیز هر از گاهی به روستاهای این منطقه اقدام به حمله نموده و خساراتی را به اهالی آنها وارد می ساختند(همو، ص ۸۸).

گیلان غرب در جنگ تحمیلی

قبل از تهاجم سراسری ارتش عراق، گیلان غرب از جمله مناطقی بود که هدف بمباران جنگنده های عراقی قرار گرفت؛ بطوریکه چند روز قبل از تهاجم عراق بخش هایی از گیلان غرب از جمله گردنه انارک و پاسگاه ژاندارمری علیخان آباد بمباران شد(علیزاده، ص۱۵۱).

در آستانه تهاجم سراسری عراق، گیلان غرب هرچند شهرستانی مرزی نبود، اما در استراتژی نظامی ارتش عراق شهر گیلان غرب از جمله اهداف اولیه محسوب می گشت و عراق در صدد بود تا طی روزهای آغازین تهاجم آن را به اشغال در آورد(حسینی، ص۳۴). از همین رو مهمترین محور وصولی تهاجم ارتش عراق در غرب، محور خانقین- خسروی – قصر شیرین بود که یک شاخه آن در سه راهی نی پهن عبدالله به سمت گیلان غرب ادامه می یافت(حسینی، ص۳۵ و ۹۷). از جمله اهداف مهم ارتش عراق از پیشروی در منطقه قصر شیرین علاوه بر اشغال گردنه پاطاق در شرق سرپل ذهاب و تامین گردنه سگان در جنوب شرقی آن، اشغال شهر گیلان غرب، و گردنه کاسه گران در شرق گیلان غرب بود که در صورت اشغال و تامین آنها، در مقیاسی گسترده منطقه گیلان غرب تحت تسلط نیروهای عراقی قرار می گرفت(حسینی، ص۹۸). در جنوب قصر شیرین، پیشروی به سمت گیلان غرب و اشغال این شهر به عهده لشکر چهارم از سپاه دوم گذاشته شده بود(انصاری و یکتا، ص۲۷؛ سلیمانی خواه، ص۱۱۹۸).  در مقابل آرایش نظامی ارتش عراق، تنها استعداد ارتش در منطقه گیلان غرب یک گروه رزمی در گردنه امام حسن بود که پس از سقوط منطقه زینل کش در اواسط شهریور ۱۳۵۹ به منطقه ناصر خان انتقال یافت و بدین ترتیب محور گیلان غرب به کلی فاقد نیروی مدافع گردید(حسینی، ص۸۶).

با شروع حمله سراسری ارتش عراق در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ و پیشروی به داخل استان کرمانشاه، در اول مهرماه یک ستون از نیروهای عراقی در محور تنگاب کهنه، نی پهن عبدالله- سه راهی گیلان غرب اقدام به پیشروی نمود که با مقاومت گروه رزمی مستقر در آن محور متوقف گردید(حسینی، ص۱۰۲). در همین روز هواپیماهای عراقی اقدام به بمباران شهر گیلان غرب نمودند و خساراتی را ایجاد کردند(همو،  ص۱۰۳). در روز دوم مهرماه بار دیگر ستونی از نیروهای عراقی تلاش نمود تا سه راهی گیلان غرب- قصر شیرین را اشغال نماید که با مقاومت نیروهای نظامی ایران ناکام ماندند(ص۱۰۷). پس از عقب نشینی نیروهای ایرانی از محورهای منتهی به قصر شیرین در سمت غرب، نیروهای عراقی در چهارم مهرماه موفق شدند سه راهی گیلان غرب- قصر شیرین را به کنترل خود در آورده و پیشروی خود را به سمت شهر گیلان غرب آغاز کنند. عدم حضور موثر نیروهای نظامی ایران در این محور به دلیل انتقال به سایر محورها باعث تسهیل پیشروی عراقی ها در این محور می گشت(حسینی، ص ۱۲۶-123). از همین رو ارتش عراق در پیشروی خود به سمت گیلان غرب تا ۲۰ کیلومتری این شهر پیشروی کرد(انصاری و یکتا، ص۱۳۳). در مسیر پیشروی مردم محلی گیلان غرب بصورت خودجوش با اقداماتی مانند باز کردن جوی‌های آب کشاورزی به سمت محل عبور تانک‌های مهاجم، سعی در مقابله با نیروهای عراقی داشتند(علیزاده، ص ۱۵۳؛ پرش ور، ص ۷). در صبح روز پنجم مهرماه ۱۳۵۹ لشکر ۴ پیاده به همراه تیپ ۲۴ مکانیزه با عبور از سه راهی سرپل ذهاب – گیلان غرب – قصر شیرین و حرکت در جاده قصر شیرین – گیلان پیشروی خود را به سمت شهر گیلان غرب ادامه داد(دری، ص۵۴؛ تمری، ص۲۲). در بعد از ظهر روز پنجم مهرماه نیز یک واحد زرهی بزرگ ارتش عراق با ۲۰۰ دستگاه خودرو  با پیشروی ۳۵ کیلومتری در محور گیلان غرب بدون مواجهه با مانعی خاص، از گردنه امام حسن عبور کرد و به حوالی روستای قاسم آباد واقع در ۲۵ کیلومتری غرب گیلان غرب رسید(حسینی، ص ۱۲۸). تهدید گیلان غرب از سوی ارتش عراق موجب نگرانی فرماندهان لشکر ۸۱ زرهی ارتش شد؛ زیرا از نظر طرح های عملیاتی قبل از انقلاب، محور گیلان غرب در حوزه عملیاتی این یگان بود. در صورت اشغال گیلان غرب، ارتش عراق می توانست بدون مانع خاصی به پیشروی خود تا محور اسلام آباد ایلام ادامه دهد و با مسدود ساختن گردنه قلاجه، راه مواصلاتی نیروهای ایرانی را در منطقه استان ایلام قطع نماید. حساسیت پیشروی دشمن در این محور باعث شد تا فرماندهان لشکر ۸۱ زرهی با انتقال تعدادی از تانک های باقیمانده گردان ۲۸۵ و به همراه تعدادی از نیروهای سپاه پاسداران و ژاندارمری و با هماهنگی مردم محلی آماده دفاع در حملات دشمن شوند(حسینی، ص۱۲۹). در جبهه غرب هدف های تعیین شده برای نیروهای عراقی در منطقه کرمانشاه به ترتیب تقدم، شهرهای: ۱- قصر شیرین ۲- سرپل ذهاب و ۳- گیلان غرب بود. بر همین اساس ارتش عراق پس از تصرف قصر شیرین و ناکامی در تصرف پل ذهاب توجه خود را معطوف به گیلان غرب نمود تا با اشغال این شهر و گردنه استراتژیک قلاجه بتواند ضمن تجزیه نیروهای نظامی ایران، به پیشروی خود در سطح استان کرمانشاه ادامه دهد. لذا از ششم مهرماه فعالیت نیروهای عراقی در استان کرمانشاه در محور گیلان غرب متمرکز گردید(همو، ص ۱۳۲). در روز ششم مهرماه ۱۳۵۹، تلاش اصلی ارتش عراق جهت اشغال گیلان غرب با وارد عمل شدن یک واحد بزرگ زرهی آغاز شد. طی این تهاجم تانک های عراقی گیلان غرب را محاصره کردند و همچنین از طرف گیلان غرب تا نزدیکی تنگه حاجیان پیشروی نمودند(انصاری و یکتا، ص ۱۷۵). نیروهای عراقی توانسته بودند با پیشروی تا دروازه های گیلان غرب، به درون این شهر رخنه کنند. اما با مقاومت مدافعین شهر شامل مردم محلی و عشایر، تعدادی از نیروهای سپاه اعزامی از کرمانشاه، سپاه گیلان‌غرب، و عناصری از پاسگاه ژاندارمری مواجه شدند. تیراندازی مدافعان شهر، عراقی‌ها را در دروازه غربی گیلانغرب زمین‌گیر کرد.تعدادی از مدافعان در بخشی از خیابان اصلی شهر پراکنده بودند و تعدادی از مدافعان در پشت بام حمام عمومی شهر به علت مشرف بودن به ورودی شهر سنگرگرفته بودند. در ادامه با ورود بالگردهای هوانیروز به منطقه عملیات و انهدام بخش عمده‌ای از تجهیزات ارتش عراق، یگان‌های مهاجم عراقی را مجبور به عقب نشینی تا چهار کیلومتری این شهر نمودند(مهدی‌خانی،ص ۷۵-71؛ تمری، ص ۳۲-29). مقاومت مردم محلی گیلان غرب که با تجهیزات ابتدایی در مقابل ارتش مجهز عراق قرار گرفته بودند نقش مهمی در توقف ارتش عراق داشت. سپس با وارد عمل شدن یک دسته تانک از گردان ۲۸۵ لشکر ۸۱ زرهی ارتش، نیروهای عراقی تا حوالی تنگ کورک تا ۱۵ کیلومتری شهر گیلان غرب عقب نشستند(حسینی، ص۱۳۲). با وجود عقب نشینی، عمق پیشروی ارتش عراق در محور گیلان غرب نسبت به سایر محورها در استان کرمانشاه بیشتر بود؛ بطوری که از خط مرز تا تنگ کورک در منطقه گیلان غرب حدود ۴۰ کیلومتر فاصله بود(همو،ص۱۳۵). پس از این عقب نشینی، ارتش عراق به تقویت نیرو در جبهه گیلان غرب پرداخت به نحوی که تمام عناصر لشکر ۶ زرهی عراق به همراه تیپ ۲۳ لشکر ۸ پیاده و تیپ ۹۴ مستقل پیاده در منطقه نبرد گیلان غرب متمرکز شدند. این در حالی بود که استعداد نیروهای نظامی ایران در این محور شامل تیپ ۳ زرهی لشکر ۸۱ ارتش و تعدادی از نیروهای سپاه و ژاندارمری بودند(همو، ص۱۳۲). در روز هفتم مهرماه طی عملیات بالگردهای هوانیروز ارتش، تلفات سنگینی به ارتش عراق وارد آمد(همو، ص۱۳۶). با وجود شکست ارتش عراق در تصرف شهر گیلان غرب، در هفتم مهرماه صدام حسین رئیس حزب بعث عراق طی سخنرانی خود مدعی تصرف گیلان غرب شد(انصاری و یکتا، ص ۲۰۲)

پس از هفته اول جنگ و در نتیجه مقاومت نیروهای ایرانی، نیروهای عراق تلاش زیادی برای اشغال شهر گیلان غرب نشان ندادند و در شمال غربی گیلان غرب مواضع پدافندی خود را در امتداد خط عمومی روستاهای کرگه ای و بی آباد، عمود بر محور گیلان غرب - امام حسن انتخاب و مستحکم نمودند. بدین ترتیب تنگ حاجیان در شمال شرقی و روستای گور سفید در مرکز و ارتفاعات آوازین و داربلوط در جنوب غربی محور گیلان غرب تحت کنترل کامل نیروهای ارتش عراق قرار گرفت و شهر گیلان غرب در تیررس توپخانه عراقی ها قرار داشت(حسینی، ص ۳۰۰-298). در نتیجه چنین شرایطی و با توقف حملات زمینی، از هفته دوم جنگ حملات توپخانه ای شدید ارتش عراق در منطقه گیلان غرب با همراهی حملات هوایی آغاز شد(همو، ص۱۴۵). طی روزهای بعدی مهرماه ۱۳۵۹، با وجود رکود سایر محورهای جبهه غرب، در منطقه گیلان غرب همچنان درگیری ها بصورت ادامه یافت. در هشتم مهرماه در محور گیلان غرب مردم این شهر با بستن سنگر در این شهر با کمک نیروهای نظامی تعدادی زیادی از تانک های عراقی را منهم یا به تصرف خود در آوردند. همچنین نیروهای نظامی ایران در تنگه حاجیان تلفات سنگینی را به ارتش عراق وارد ساختند(انصاری و یکتا، ص۲۱۴) چنین شرایطی موجب عقب نشینی بیشتر ارتش عراق از گیلان غرب طی روز نهم مهرماه گردید(همو، ص۲۳۷). در ۱۵ مهرماه ۱۳۵۹ ارتش عراق با پشتیبانی هوایی و بمباران شهر گیلان غرب اقدام به پیشروی در این محور نمود که با مقاومت نیروهای نظامی ایران ناکام  ماند(حسینی، ص۱۴۸). در ۲۳ مهرماه ۱۳۵۹ بر اثر حملات موثر هوانیروز به ارتش عراق در منطقه گیلان غرب، عراقی ها  مجبور به عقب نشینی از مواضع خود شده و در تنگ حاجیان مجبور به تغییر موضع به تنگ کورگ شدند(همو، ص۱۷۵). در ۲۶ مهرماه برای اولین برا ارتش عراق شهر گیلان غرب را هدف یک موشک زمین به زمین قرار داد، ولی موشک به خارج از مناطق مسکونی اصابت نمود و خساراتی به بار نیاورد(پور داراب، ص ۴۸۶؛ حسینی، ص۱۸۱).

پس از توقف ارتش عراق و سازماندهی نیروهای ایرانی، اولین حملات نظامی ایران در منطقه گیلان غرب به شکل ایذایی و محدود آغاز شد. در ششم آبان ۱۳۵۹ طی حملات مداوم نیروهای ایرانی، چهار راه تنگه حاجیان در منطقه گیلان غرب آزاد شد (لطف الله زادگان، ۱۳۷۳، ص۳۶). در دوم آبان ۱۳۵۹ نیروهای ژاندارمری در شمال غربی گیلان غرب در منطقه چغالوند با اجرای عملیات محدودی توانستند چند تپه را از اشغال عراقی ها خارج سازند(حسینی، ص۱۸۹). در ۲۸ آبان ۱۳۵۹ اولین عملیات طرح ریزی شده نیروهای نظامی ایران به شکل محدود در صحنه عملیات غرب جهت عقب راندن نیروهای متجاوز عراق به نام عملیات عاشورا  در منطقه گیلان غرب و سومار و سرپل ذهاب اجرا شد که در محور گیلان غرب نیروهای ایرانی به طرف چخار، تنگ حاجیان، ارتفاعات آوازین و روستای گور سفید حمله کردند و طی آن بخش هایی از مناطق اشغالی را آزاد ساختند(همو، ص۱۹۹). حملات محدود نیروهای ایرانی در حالی بود که عراق همچنان حملات خود را به شکل هوایی ادامه می داد. در ۱۴ آذرماه هواپیماها و بالگردهای عراقی شهر سرپل ذهاب را بمباران کردند و تلفات و خساراتی را وارد ساختند(همو، ص۲۰۹). در نتیجه حملات هوایی و توپخانه ای ارتش عراق، بسیاری از مناطق شهر شهر گیلان غرب خالی از سکنه شده بود و اهالی شهر یا به کرمانشاه مهاجرت کرده و یا به کوهستان های اطراف پناه برده بودند(انصاری و یکتا، ص۴۶۳).

استقرار نیروهای عراقی در منطقه گیلان غرب و باقی ماندن شهر گیلان غرب در تیررس نیروهای مهاجم، سبب نگرانی فرماندهان نظامی ایران از احتمال تهاجم مجدد عراق و تهدید شهر گیلان غرب شده بود. از همین رو از دی ماه ۱۳۵۹ اجرای عملیات های مهم آفندی در جبهه غرب از جمله گیلان غرب جهت عقب راندن عراقی ها در دستور کار طراحان نظامی ایران قرار گرفت. بر همین اساس عملیات اولین عملیات آفندی مهم ایران در جبهه گیلان غرب تحت عنوان عملیات تنگ حاجیان در ۱۴ دی ماه به مدت ۱۱ روز از سوی لشکر ۸۱ زرهی ارتش و سپاه گیلان غرب اجرا گردید که طی آن ضمن آزادسازی ۴۰ کیلومتر مربع از مناطق اشغالی گیلان غرب از جمله تنگ حاجیان و تنگ کورک، ارتفاعات آوزین و قسمتی از ارتفاعات بر آفتاب، شهر گیلان غرب نیز به طور نسبی از تیررس ارتش عراق خارج گشت(دری، ص ۹۲؛ حسینی، ص ۴۷۵-473؛ کیانی، ص ۲۳۰). سپس عملیات موسوم به چغالوند در ۲۶ اسفند ۱۳۵۹ به فرماندهی سپاه و با شرکت نیروهای سپاه منطقه ۷ و عناصری از تیپ ۳ لشکر ۸۱ زرهی ارتش  اجرا گردید که طی آن ارتفاعات چغالوند آزاد گردید(دری، ص۹۶). پس از این عملیات جبهه گیلان غرب برای مدتی دچار رکود گردید. لزوم آزادسازی مناطق اشغالی در جبهه غرب باعث شد تا بار دیگر اهدافی جهت اجرای عملیات های آفندی از جمله در محور گیلان غرب در دستور کار قرار گیرد. در این میان ارتفاعات بازی دراز بین منطقه گیلان غرب و سرپل ذهاب از اهمیت خاصی برخوردار بود. عقب راندن نیروهای عراقی از آن ارتفاعات سبب تقویت تأمین هر دو منطقه گیلان غرب و سرپل ذهاب می گردید(حسینی، ص۴۰۷) بر همین اساس عملیات بازی‌دراز ۱ توسط تیپ۳ لشکر۸۱ زرهی ارتش با هماهنگی سپاه به منظور تصرف ارتفاعات بازی دراز در ۲ اردیبهشت۱۳۶۰ به اجرا درآمد و پس از پس از ۷ روز نبرد سنگین علی رغم تحقق اهداف عملیات، بدلیل پاتک های مکرر ارتش عراق، مواضع آزاد شده مجدداً از کنترل نیروهای ایرانی خارج شد(جعفری،مجتبی، ص۴۸). با این حال تلاش فرماندهان نظامی ایران در جبهه غرب همچنان بر همین محور متمرکز بود. بر اساس طرح عملیاتی تبوک نیروهای تیپ ۵۸ پیاده لشکر ۸۱ زرهی ارتش ماموریت داشتند در محور گیلان غرب – سرپل ذهاب حمله کنند. بر مبنای این ماموریت در ۱۱ شهریور ۱۳۶۰ عملیات آفندی مرحله دوم بازی دراز اجرا گردید که طی آن نیروهای ایرانی در محور گیلان غرب مقداری پیشروی نمودند اما به دلیل پاتک های متعدد ارتش عراق مناطق آزاد شده تثبیت نگردید(حسینی،ص۵۱۰). پس از آن بر مبنای طرح عملیاتی موسوم به کربلای ۷ ، عملیات مطلع الفجر(شیاکوه) در ۲۰ آذر ۱۳۶۰ توسط یگان های ارتش و سپاه با هدف آزادسازی ارتفاعات شیاکوه و چرمیان در جنوب غرب شهر گیلان غرب و تنگه‌های کورک و قاسم آباد در شمال‌غرب گیلان‌غرب اجرا گردید که طی ۱۷ روز نبرد با وجود موفقیت های اولیه، نیروها به مواضع اولیه خود بازگشتند(جعفری، مجتبی، ص ۶۸؛ حسینی، ص ۵۱۱؛ دری، ص۱۰۲). 

پس از آزادسازی سرزمین های اشغالی ایران در سال ۱۳۶۱، ارتش عراق در عقب نشینی تاکتیکی خود در جبهه غرب در محور گیلان غرب در تیرماه ۱۳۶۱ از ارتفاعات چرمیان،دار بلوط، دشت گیلان غرب، تنگ کورک، تنگ حاجیان و قسمتی از ارتفاعات شیاکوه به منطقه مرزی خان لیلی عقب نشینی کرد(لطف الله زادگان، ۱۳۷۹، ص۴۲؛ دری، ص ۸۶). نیروهای عراقی در جریان عقب نشینی ۱۵ کیلومتری خود ۹ روستای گیلان غرب را ویران کردند(لطف الله زادگان، ۱۳۷۹، ص۵۶) با وجود عقب نشینی، طی روزهای بعدی ارتش عراق همچنان منطقه گیلان غرب را هدف حملات توپخانه ای قرار می داد(همو، ص۷۳ و ۱۲۰) از سوی دیگر کشف و خنثی سازی مین های ارتش عراق در منطقه گیلان غرب سبب تحمیل تلفاتی قابل توجه به نیروهای نظامی ایران گردید(همو، ص۱۸۲). پس از عقب نشینی ارتش عراق از نواحی اشغالی گیلان غرب و برقراری آرامش نسبی، در ۱۲ مرداد ۱۳۶۱ اولین گروه از مردم گیلان غرب به شهر خود بازگشته و فعالیت بازسازی این شهر آغاز شد(همو، ص ۵۳۰  و ۴۱۲). روند بازسازی نواحی آسیب دیده در گیلان غرب توسط بنیاد مسکن استان های آذربایجان شرقی و گیلان انجام می گرفت(لطف الله زادگان، ۱۳۹۳، ص۵۸۸). در اثر حملات مختلف ارتش عراق به شهر گیلان غرب، ۲۳۰۰ واحد مسکونی در این شهر تا آبان ۱۳۶۱ تخریب شده بود(همو، ص۱۸۱).

در جبهه زمینی درگیری ها در محور گیلان غرب عمدتا به شکل تبادل آتش در آمده بود. با وجود رکود جبهه های زمینی نبرد در محور گیلان غرب، ارتش عراق به طور مکرر این شهر را مورد حملات هوایی خود قرار می داد. از سال ۱۳۶۱ به بعد گیلان غرب عمدتا به شکل مرکز پشتیبانی و هدایت نبرد در جبهه غرب نقش آفرینی می کرد. مرکز فرماندهی قرارگاه نجف در جبهه غرب در گیلان غرب استقرار داشت و طرح ریزی حملات در این نقطه صورت می گرفت(نعمتی و همکاران، ص ۴۲۱).

در سال ۱۳۶۶ با فعال شدن نیروهای سازمان مجاهدین خلق در جبهه غرب، در منطقه گیلان غرب نیز نیروهای این سازمان حملاتی را علیه مواضع نظامی ایران انجام دادند. در جریان یکی از مهمترین این حملات در ۲۸ خرداد ۱۳۶۶ نیروهای سازمان مجاهدین خلق با حمله در محور تاجیک گیلان غرب، تعدادی از نیروهای نظامی ایران را به اسارت بردند(لطف الله زادگان، ۱۳۸۷، ص۲۴۵).

سه روز پس از پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از سوی ایران، در ۳۱/4/1367 ارتش عراق عملیات گسترده ای را در جبهه جنوب و غرب آغاز کرد. در جبهه غرب و در محور خان لیلی – گیلان غرب لشکر ۱۶ پیاده ارتش عراق ضمن تامین جناح جنوبی لشکر ۱۷ زرهی، با عبور از چم امام حسن حرکت خود را در مسیر جاده قصر شیرین – گیلان غرب ادامه داد و سپس شهر گیلان غرب را اشغال کرد و در ۱۵ کیلومتری شرق گیلان غرب در محل گردنه تق تق متوقف شد(دری، ص۱۴۲؛ علیزاده، ص ۱۶۱). در جریان اشغال گیلان غرب، اموال زیادی از اهالی آن از سوی نیروهای عراقی غارت شد و به مزارع کشاورزی خسارات فراوانی وارد آمد. تعداد زیادی از ساکنان بومی گیلان غرب شهید و مجروح شدند و بسیاری از مردم شهر نیز آواره شدند(علیزاده، ص ۱۶۱). پس از انجام عملیات مرصاد در ۵ مرداد۱۳۶۷ توسط نیروهای نظامی ایران و شکست سازمان مجاهدین خلق(منافقین) و ارتش عراق، شهر گیلان غرب از اشغال نیروهای مهاجم خارج گردید(جعفری، مجتبی، ص ۳۶). ارتش عراق در حین عقب نشینی خود از گیلان غرب، تمام پل‌های موجود واقع در محور گیلان‌غرب- قصرشیرین و محور گیلان‌غرب-تنگاب را منهدم نمود(پورجباری،ص۲۰۷). همچنین بعد از عقب نشینی نیروهای عراق، زمینهای زیادی از منطقه گیلان غرب آلوده به مین و ضایعات جنگی شد که تلفاتی به مردم گیلان غرب وارد ساخت(علیزاده، ص ۱۶۳).

پشتیبانی رزمی و نظامی گیلان غرب در جنگ

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و فعال شدن گروههای ضد انقلاب در سطح مناطق، مردم گیلان غرب هم زیر نظر سپاه پاسداران در دسته های چریکی آن زمان شرکت کردند. از مهمترین گروههای چریکی آن دوران در گیلان غرب می توان به گروه های چریکی مراد پرندین، غفار قادری، محمد مهدیخانی، ابراهیم پرون،... نام برد. پس از هجوم سراسری ارتش عراق و تهاجم به گیلان غرب گروههای بیشتر و گسترده تری ایجاد شد که به مقابله با نیروهای مهاجم عراقی پرداختند. از مهمترین این گروهها عبارت بودند از: گروه اکبر قیصری، محمد پویان علیداد شاهمرادی، عزیز صورتیان ، بهرام کاکایی و... هر کدام از این گروهها تا حدود یک صد نفر چریک، عضو داشتند. در اوایل جنگ این گروه ها تحت فرماندهی سپاه پاسداران تجهیز و تدارک و سازماندهی شده در محور گیلان غرب فعالیت می کردند که مسئول این محور در آن زمان صفر خوشروان بود. در گام بعدی این گروه ها در هم ادغام شده و تشکیل تیپی به نام مسلم ابن عقیل را دادند. تیپ مسلم بن عقیل در سال ۱۳۶۱ بعد از عملیات مطلع الفجر متشکل از نیروهای رزمی شکل گرفت که بیشتر نیروهای رزمنده آن در ابتدای شکل گیری از جوانان شهر گیلان غرب و گروه های چریکی محلی بودند. محور پدافندی تیپ مسلم منطقه بین قصر شیرین تا نفت شهر بود(علیزاده، ص ۱۷۱-170). دسته دیگری از نیروهای بومی گیلان غرب که لباس رزم پوشیدند مردان عشایر و بزرگان آنها بودند. این نیرو معروف به «گمجن» یا گروه مردمی جنگهای نامنظم زیر نظر تعدادی از بزرگان عشایر تشکیل گردید. محل استقرار این گروه ارتفاعات و مراتع گرمسیری بین گیلان غرب و نفت شهر و سومار بود(همو). همچنین پادگان شهید ثابت خواه در شمال شرق شهرستان گیلان غرب از خرداد۱۳۶۲ مقر یگان های لشگر۳۱ عاشورا بود و سپس به مرکز آموزش نیروهای سپاه تبدیل گردید(شیرپرنور، ص۱).

از همان روزهای آغازین جنگ تحمیلی شهر گیلان غرب به عنوان یکی از مراکز پشتیبانی جبهه غرب در آمد. واحدهای زیادی از نیروهای ارتش جمهوری اسلامی، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و نیروهای مردمی، جهاد پشتیبانی جنگ و بنیاد جنگ زدگان در مناطق مختلف شهر گیلان غرب مستقر شدند. قبل از عقب نشینی عراق از مناطق اشغالی گیلان غرب واحدهای پشتیبانی کننده در شهر گیلان غرب یا اطراف آن مقر و پایگاه داشتند. بعد عقب نشینی عراقیها در تیر ۱۳۶۱ از گیلان غرب، تمرکز نیروهای پشتیبانی در گیلان غرب پیرامون چم امام حسن بود. در اوایل جنگ بعضی واحدهای ارتش در باغ فلاحت جای گرفته بودند. نیروهای سپاه  و جهاد پشتیبانی نیز در چندین نقطه از شهر مستقر بودند. بنیاد جنگ زدگان هم در مدرسه کوروش کبیر به جنگ زدگان کمک می رساند. در محل اداره بهداشت جهاد پشتیبانی آذربایجان شرقی بیمارستان مجهزی احداث کرده بود که می توانست تقریبا نًیاز پزشکی جبهه های جنگ در منطقه غرب را برآورده کند. آشپزخانه ای نیز در گیلان غرب غذای مورد نیاز جبهه های غرب را  طبخ می کرد که محل در جوار قلعه گیلان غرب روبروی مسجد جامع بود(علیزاده، ص ۱۵۸).

بمباران ها

در طول جنگ تحمیلی گیلان غرب از همان روزهای آغازین جنگ مورد حملات هوایی و توپخانه ای ارتش عراق قرار گرفت که این حملات به دفعات به طور مکرر تا پایان جنگ ادامه یافت. پس از عقب نشینی ارتش عراق از مناطق اشغالی گیلان غرب در تیر ۱۳۶۱ و بازگشت ساکنین به شهر، حملات هوایی ارتش این کشور به مناطق مسکونی گیلان غرب توسعه پیدا کرد. یکی از مهمترین مقاطع حملات هوایی عراق به گیلان غرب در پاییز ۱۳۶۱ بود. در ۱۲ مهر ۱۳۶۱ سه فروند از هواپیماهای عراقی با تجاوز به حریم هوایی گیلان غرب مناطق مسکونی و ساختمان یک مهد کودک را - که روبه روی ساختمان اعزام نیرو در این شهر بود - را بمباران کردند که در نتیجۀ آن ۲ کودک شهید و ۱۵ نفر از مردم غیرنظامی مجروح شدند(لطف الله زادگان، ۱۳۹۱، ص۶۸۸). در ۱۶ آذر ۱۳۶۱ نیز ارتش عراق به دلیل ناکامی در جبهه های جنگ، به ویژه در عملیات های محرم و مسلم بن عقیل شهر گیلان غرب را هدف ۲ موشک زمین به زمین فراگ قرار دادند. این دو موشک با فاصله یک دقیقه از هم شلیک شده، به بخش مرکزی شهر اصابت کردند و شهادت ۱۱ نفر؛ زخمی شدن ۲۸ تن و تخریب کامل یا آسیب دیدن ۳۲ منزل را در پی داشتند(لطف الله زادگان، ۱۳۹۳،ص۷۳۳). در اثر بمباران محله علیرضاوندی در ۱۹/5/1362 نیز تعداد زیادی از مردم این شهر شهید و مجروح شدند. با توسعه دامنه دامنه حملات هوایی عراق به گیلان غرب، بار دیگر بسیاری از مردم این شهر مجبور به ترک شهر شدند. بطوریکه در مقطع جنگ شهرها در سال از بهمن ۱۳۶۳ تا تیر ۱۳۶۴ در بسیاری از روزها شهر گیلان غرب مورد تجاوز و بمباران هوایی جنگنده های عراقی قرار می گرفت، اما به دلیل خروج بسیاری از مردم از شهر و اسکان آنها در اردوگاهها تلفات انسانی کمتر بود(علیزاده، ص۱۷۳). در سال ۱۳۶۵ طی مقطع دیگری از جنگ شهرها، در ۱۴/10/1365  میدان مرکزی و خیابان اصلی شهر گیلان غرب بمباران شد که طی آن تعداد قابل توجهی از مردم غیر نظامی این شهر به شهادت رسیدند(علیزاده، ص ۱۷۲). علاوه بر حملات هوایی، ارتش عراق از همان ابتدای جنگ اقدام به حمله شیمیایی در این منطقه نیز نمود؛ بطوریکه در ۲۳ آذر ۱۳۵۹ ارتش عراق یک گلوله شیمیایی در منطقه گیلان غرب پرتاب کرد(لطف الله زادگان،۱۳۷۳، ص۴۳۲). در جریان عملیات مرصاد نیز قسمتی از دهستان دیره در حوالی روستای نسار مورد بمباران شیمیایی هواپیماهای ارتش عراق قرار گرفت. در این بمباران چندین سیلندر مواد شیمیایی از انواع مختلف این عاملهای شیمیایی روی منطقه تخلیه شد که باعث خسارات و تلفاتی به مردم منطقه گشت. این بمباران عوارض زیادی روی مردم آن منطقه به جا گذاشته است(علیزاده، ص ۱۶۲).

در طول دوران جنگ تحمیلی(1367-1359)، شهر گیلان غرب ۸۶ بار مورد حملات مختلف موشکی(2 بار)،  بمباران هوایی(65 بار) و توپخانه ای(19 بار)  قرار گرفت. بر اثر این حملات ۱۵۴ نفر از مردم این شهر شهید و ۷۱۶ نفر مجروح شدند(رشید، ص۱۷۳).

اردوگاه های جنگی گیلان غرب

با شروع جنگ و گسترش حملات مختلف ارتش عراق به گیلان غرب، بسیاری از مردم گیلان غرب مجبور به ترک خانه های خود شده و در اردوگاههایی در مناطق امن تر این شهرستان اسکان یافتند. بیشتر اردوگاهها در پایین دست روستای کاسه کران تا گردنه تق توق احداث شده بودند. اردوگاه دارتوت، اردوگاه دول آبی، زوار کوشیای پایین تر از قبرستان کاسه کران، بان تق توق از مهمترین اردوگاههای این شهرستان بودند. در جوار شهر فعلی سرمست هم اردوگاهی برای آوارگان روستاهای دهستان گیلان غرب تشکیل شده بود. به دلیل نبود امکانات مختلف، گذران زندگی ساکنان این اردوگاهها به سختی صورت می گرفت(علیزاده، ص۱۶۸؛ تمری، ص ۱۱۸). پس از حمله شیمیایی ارتش عراق به حلبچه و کشتار فجیعانه مردم بی دفاع آن در اواخر زمستان ۱۳۶۹ گروههای کثیری از مردم کردنشین آن مناطق از طریق مرزهای غربی به خاک ایران آمدند. در گیلان غرب عده قابل توجهی از این افراد در دو اردوگاه یکی در جوار روستای گورسفید و دیگر در پشت تنگ دیاره در دامنه ارتفاع سرکش اسکان داده شدند. در طول اقامت آنها در این اردوگاهها، مردم گیلان غرب به گرمی از آنها استقبال نموده و کمک های بسیاری به آنها کردند(علیزاده، ص ۱۷۶).

آثار و یادمان های جنگ در گیلان غرب

بعد پایان جنگ در چندین نقطه در منطقه گیلان غرب آثاری ازهشت سال جنگ به عنوان نمونه برجای ماند؛ از جمله لاشه تعداد زیادی از تانکهای منهدم شده در طول جاده گیلان غرب به قصرشیرین در روستای گورسفید (دو نمونه) و در نزدیکی روستاهای گاومیش چران و علیخان آباد روی سکوهایی قرار داده شده است. در مسیر جاده سراب گیلان غرب و محله مهدیه هم نمونه های دیگری تعبیه شده است. در مدخل شهر و میدان ورودی از طرف جاده قصر شیرین طرحی به نشان مقاومت نصب شده است. در طرف دیگر شهر هم مجسمه مقاومت در میدان آزادی نصب گردیده است. تندیس فرنگیس حیدرپور نیز که از شخصیت های مقاومت گیلان غرب شناخته می شود، در ورودی این شهر احداث شده است(علیزاده، ص ۱۷۴). همچنین پادگان حضرت رسول(مقریگان های ارتش و سپاه در دوران دفاع مقدس در ۵ کیلومتری شرق شهر گیلان غرب) قرار دارد. تپه کرجی ها در غرب جاده گیلان غرب – سرپل ذهاب و در ۱۳ کیلومتری شمال غرب شهر گیلانغرب واقع است. این محل که به صورت یک سری سنگرها و کانال هایی حفظ و بازسازی شده است، در کنار روستای آوزین در غرب گورسفید واقع شده است. یادمان مطلع‌الفجر نیز در ۱۳ کیلومتری جنوب‌غرب شهر و در جبهه آوزین در دامنه شمالی کوه‌های چرمیان،مشرف بر دشت گیلان‌غرب و روستای گور سفید و تنگه‌های حاجیان،کورک و قاسم آباد در سال ۱۳۹۴ش احداث شد. در مجاورت این یادمان، مزار شهید صفر خوشروان( 1334 –  1361) از شهدای مشهور و  بومی گیلان‌غرب که در تاریخ ۳۱ خرداد ۱۳۶۱ که در جریان عقب نشینی عراق در حین خنثی سازی میدان مین به شهادت رسید، قرار گرفته است. همچنین ساخت مرکز فرهنگی دفاع مقدس با مساحت بالغ بر۵۰۰۰ متر مربع در دروازه غربی شهر گیلان‌غرب و جنب میدان مقاومت این شهر از سال ۱۳۹۳ آغاز شده است(اسناد اداره کل حفظ آثارجنگ).

در طول هشت سال جنگ تحمیلی، شهرستان گیلان غرب ۶۳۱ شهید، ۱۳۱ آزاده و  2268 جانباز داشته است(اسناد بنیاد شهید استان کرمانشاه). در ۲۳ مهر ۱۳۹۰ آیت الله خامنه ای، رهبری جمهوری اسلامی ایران وارد گیلان‌غرب شدند و به پاس مقاومت ها و فداکاری های مردم گیلان غرب در طول دوران جنگ، ایشان این شهر را دومین شهر مقاوم ایران نامیدند(پرش ور، ص۲).

ماخذ:

اختر، مژگان، کرمانشاه سرزمین سنگ و آب؛ نشر شرکت طراحان آرا نگار، ۱۳۸۳ش؛ اطلس دهستان‌های استان کرمانشاه،تهران:سازمان برنامه و بودجه کشور،۱۳۹۶ش؛ انصاری، مهدی و حسین یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد ۴: هجوم سراسری ارتش عراق، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ،۱۳۷۵ش؛ ایزدی، مصطفی، تاریخ بیست ساله پاسداری از انقلاب اسلامی در غرب کشور، دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه پاسداران، ۱۳۸۶ش؛ پرش‌ور، بهزاد، پرش‌ور، حسین، شهدای دومین شهر مقاوم کشور گیلانغرب،ناشران: بهزاد پرش‌ور، حسین پرش‌ور،۱۳۸۹ش؛ پور داراب، سعید، تقویم تاریخ دفاع مقدس، جلد۲: غرش توپ ها، مرکز اسناد انقلاب اسلامی،۱۳۸۵ش؛ پورجباری،پژمان،اطلس جغرافیای حماسی۳،تهران:بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس،۱۳۹۲ش؛ تمری، محمدرضا، گیلانغرب در جنگ، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۹۲ش؛ جعفربیگی، خسرو، مردم شناسی قوم کرد، کرمانشاه: انتشارات زانیار، ۱۳۸۲ش؛ جعفری، عباس گیتاشناسی ایران جلد اول،کوهها و کوهنامه ایران، تهران: مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی،چاپ سوم،۱۳۸۴؛  جعفری،عباس،گیتاشناسی ایران جلد دوم رودها و رودنامه‌های ایران،چاپ سوم،۱۳۸۴ش؛ حسینی، یعقوب،نبردهای صحنه عملیات غرب،تهران:ایران سبز،۱۳۹۵ش؛  جعفری،مجتبی،اطلس نبردهای ماندگار،تهران:معاونت عملیات نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران،۱۳۸۵ش؛ حیدری فر، محمد رئوف و اقبال پاهکیده، ارزیابی عوامل ژئوپلیتیکی، تهدیدها و مخاطرات مناطق مرزی استان کرمانشاه، فصلنامه جغرافیا و آمایش شهری، ش۲۷، ۱۳۹۷ش؛ دری،حسن،اطلس راهنمای ۷ کرمانشاه در جنگ،تهران:مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه،۱۳۸۳ش؛ دفتر تقسیمات کشوری، فهرست عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری استان کرمانشاه، وزارت کشور، ۱۴۰۰ش؛ رشید، محسن، اطلس آماری جنگ شهرها، مرکز اسناد دفاع مقدس، ۱۳۹۷ش؛ سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، نقشه‌های ۱:۵۰،۰۰۰ گیلان غرب، ۱۳۹۰ش؛ سازمان نقشه برداری کشور، اطلس نقشه و اطلاعات مکانی استان کرمانشاه، تهران،۱۳۹۸ش؛ سعیدیان، عبدالحسین، شناخت شهرهای ایران؛ انتشارات علم و زندگی؛ ۱۳۷۹ش؛ سلطانی، محمد علی، جغرافیای تاریخی و تاریخ مفصل کرمانشاهان، نشر سها، ۱۳۸۱ش؛ سلیمانی خواه، نعمت الله، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد۹: تصمیم صدام به جنگ علیه ایران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ،۱۳۹۴ش؛ شیرپرنور، علی، مصاحبه علی اکبر ریزه وندی با شیرپرنور؛ فرماندهی سپاه گیلان غرب، ۱۳۸۹ش؛ علیزاده، علی اکبر، تاریخ و جغرافیای تاریخی گیلان غرب، کرمانشاه: نشر باغ نی،۱۳۸۹ش؛ کیانی،سورنا،فرمان آتش در کوهستانهای باختر،تهران: سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران،۱۳۸۹ش؛ لطف الله زادگان، علیرضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد ۲۰: عبور از مرز، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ،۱۳۷۹ش؛ لطف الله زادگان، علیرضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد ۲۱: عملیات مسلم بن عقیل آزادی ارتفاعات سومار و تهدید مندلی، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ،۱۳۹۱ش؛ لطف الله زادگان، علیرضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد ۴۹: تصویب قطعنامه ۵۹۸، زمینه های سیاسی و نظامی، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ۱۳۸۷ش؛ لطف الله زادگان، علیرضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد۲۲: عملیات محرم بهبود شرایط امنیتی و اقتصادی کشور، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ۱۳۹۳ش؛ لطف الله زادگان، علیرضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد۵: هویزه آخرین گامهای اشغال گر، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ۱۳۷۳ش؛ مرکز آمار ایران، نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن استان کرمانشاه، ۱۳۹۵ش؛ مهدی‌خانی،مجتبی،دروازه های غربی،تهران: صریر،۱۳۹۳ش؛ نصیری، عثمان، نقش عوامل جغرافیایی استان کرمانشاه در امنیت ملی ایران از منظر جغرافیای سیاسی، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه پیام نور کرمانشاه، ۱۳۹۷ش؛ نعمتی، یعقوب و همکاران، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد ۲۷: آماده سازی عملیات والفجر ۴، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ،۱۳۹۴ش؛ یکتا، حسین، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد ۲: بحران در خوزستان، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ،۱۳۷۷ش.

/ حسن جعفرزاده /