نفت شهر،  دهستان و  شهری از توابع بخش سومار شهرستان قصرشیرین.

نفت شهر از لحاظ موقعیت جغرافیایی در مدار ۴۵ درجه طول شرقی و ۳۴ درجه عرض شمالی واقع شده و از شمال به قصرشیرین، از شمال شرق به شهرستان گیلانغرب، از شرق به شهر سومار و از سمت جنوب و غرب به کشور عراق محدود شده است. این شهر که در ۷۲ کیلومتری جنوب شهر قصرشیرین و ۵/2 کیلومتری از مرز کشور عراق قرار دارد، نزدیک ترین نقطه مرزی ایران به خاک عراق محسوب می شود(اتو اطلس ایران،۳۷:۱۳۹۲؛ میهن زاده، ۱۱۸:۱۳۹۵؛ کریم پور،۹:۱۳۹۴). از لحاظ تقسیمات کشوری این شهر در حوزه استحفاظی بخش سومار شهرستان قصرشیرین استان کرمانشاه می باشد و بر اساس آخرین سرشماری مرکز آمار ایران در سال ۱۳۹۵، ۱۸۴ نفر جمعیت دارد(مرکز آمار ایران،۱۳۹۵).

ازنظرتوپوگرافی زمین منطقه نفت شهر عمدتا به شکل دشت  و تپه ماهور است. مهم ترین عارضه منطقه، ارتفاع سه تپان درجنوب غرب شهراست. همجواری با جلگه عراق سبب شده است تا این منطقه در زمستان دارای آب و هوای نسبتا سرد و خشک باشد و در تابستان آب و هوای خیلی گرم بر آن حاکم باشد؛ بطوریکه دمای هوای این منطقه گاهی تا حدود ۵۰ درجه سانتی گراد نیز می رسد. اراضی غربی و جنوبی این منطقه که در مجاورت با خاک عراق قرار دارند به علت آب و هوای گرم عمدتا به شکل تپه ها و شوره زارها دیده می شوند(مهین زاده، ص ۱۳۵-134).

از لحاظ شبکه هیدروگرافی رودخانه های متعددی در این منطقه جریان دارد. مهم ترین رودخانه نفت شهر رودخانه کنگاکوش می باشد. این رودخانه از آبخیزهای دامنه کوه های بندمیان و دربلوئی در ۷ کیلومتری جنوب غربی گیلانغرب سرچشمه گرفته و پس از عبور از دهستان ویژنان به دهستان نفت شهر وارد شده و در این دهستان تغییر مسیر داده و به سوی جنوب غرب روان می گردد. این رودخانه پس از عبور از نفت شهر با پیشروی به سمت غرب  و ترکیب شدن با رودخانه کنه کبود به صورت یک رودخانه مرزی در طول خط مرزی ایران و عراق تا ۵/8 کیلومتری جنوب غرب نفت شهر جریان می یابد و سپس با ورود به کشور عراق به دشت مندلی می ریزد(جعفری، عباس،ص۴۰۶). از دیگر رودخانه های منطقه نفت شهر رودخانه کنه کبود می باشد. این رودخانه از دامنه‌های غربی کوه‌های گچ و پشت پلیا در ۴۰ کیلومتری جنوب شرق قصرشیرین سرچشمه گرفته و پس از عبور از منطقه چقا‌حمان در ۴۳ کیلومتری جنوب قصرشیرین و ۱۵کیلومتری شمال شرق نفت شهر به مرز ایران و عراق وارد می‌گردد و به صورت یک رودخانه مرزی تا غرب نفت شهر جریان یافته و در آنجا به رودخانه کنگاکوش می پیوندد(همو،ص۴۰۶).همچنین رودخانه معروف گنگیر و رودخانه آب نفت(چم نفت) که از شمال شرقی سومار سرچشمه می گیرند پس از گذر از این منطقه به رودخانه دیاله در خاک عراق می ریزند. وجود سفره های زیر زمینی نفت و املاح زیاد موجود در خاک سبب شده است که آب منطقه تلخ و شور و غیرقابل شرب باشد. به همین دلیل آب نفت شهر از مخازن تعبیه شده در مسیر رودخانه کنگیر تامین می شود(میهن زاده، ص ۱۳۵-134). در منطقه نفت شهر به دلیل بالا بودن تبخیر و بارش نسبتا کم، پوشش گیاهی رشد چندانی نداشته است و باران های سیلابی در دوران های مختلف سبب انباشت اجساد موجودات مختلف در این منطقه شده که یکی از علل اصلی تشکیل نفت در این منطقه است(سیستانی،۱۰۸:۱۳۷۱).

به لحاظ مذهبی مردم نفت شهر اکثریت شیعه هستند و در کنار آنها مذاهب دیگری مثل تسنن، مسیحی و اهل حق نیز سکونت دارند. به لحاظ قومی ساکنان این منطقه کرد و به زبان و گویش آنها کُردی کرمانشاهی می باشد. به علت همجواری با کشور عراق و حضور نیروهای بریتانیایی، کلماتی عربی و انگلیسی هم در گفتار آنها نفوذ پیداکرده است(ارزه و همکاران،۳۰۵:۱۳۹۸). اقتصاد این منطقه بر پایه دامداری و صنعت نفت استوار است. به دلیل تفاوت های آب و هوایی این منطقه در زمستان و تابستان، منطقه نفت شهر محل مناسبی برای ییلاق و قشلاق

ایلات مختلف عشایری است. از طوایف مشهور این منطقه می توان از طوایف کلهر، کُله‌پا، زوله، سنجابی، کرندی، باوندپور و چله ای نام برد(پور جباری، ص۶۶).

نفت شهر از زمان انعقاد قرارداد دارسی در سال ۱۲۸۰ش. تا سال ۱۳۱۳ش. نام های مختلفی ازجمله: طینه، کنگاوس، منصورآباد، نفط کنگاوکش و نفت خانه داشته است. در دوران رضا شاه نام آن به نفت شاه تغییر کرد و با پیروزی انقلاب اسلامی به نفت شهر تبدیل شد(ارزه،۲۸۵:۱۳۹۸). از لحاظ تاریخی تکوین و شکل گیری نفت شهر به عنوان نخستین شهر نفت بنیان ایران پس از انعقاد قرارداد دارسی و طی سالهای ۱۲۸۰ .ش تا ۱۳۱۰.ش به وقوع پیوسته است. در واقع هسته اصلی تشکیل نفت شهر بر اساس منابع غنی نفت این منطقه بوده و در اطراف چاههای نفتی پدید آمده است. مطالعات تاریخی نشان می دهد که هسته اولیه ایجاد این شهر به دوران مظفرالدین شاه قاجار و انعقاد قرارداد موسوم به دارسی که سرآغاز اکتشافات نفت در غرب ایران و کرمانشاه بود بر می گردد. میدان نفتی نفت شهر در ۱۹۲۳م (1301 ش) در تاقدیس نفت شهر توسط ویلیام ناکس دارسی کشف شد. توسعه تحقیقات نفتی در غرب ایران به مرور زمان سبب احداث شهری نفتی به نام «نفت شاه» شد که میدان نفتی آن توسط انگلیسی ها توسعه پیدا کرد. این میدان نفتی در مقابل منطقه ای موسوم به «نفت خانه» عراق قرار داشت. با توجه به پیشینه و ادعای دولت عثمانی در این منطقه و بعدها تداوم این ادعا از سوی دولت عراق طی عهدنامه ای در ۱۷ تیرماه ۱۳۱۶.ش از ایران جدا شد و به دو قسمت تقسیم گردید. قسمت غربی آن تحت عنوان نفت خانه به عراق ملحق گردید و قسمت شرقی هم بعدها به به نام نفت شاه نام گذاری شده و به دولت پهلوی ایران واگذار گردید(امینی، ۱۳۸۲، ۲۶۳-261). بنابراین  تکوین نفت شهر کنونی تحت تاثیر قابلیت های منابعی طبیعی- معدنی و ملاحظات امنیتی- سیاسی بوده است. از این منظر نفت شهر اولین شهری است که متأثر از تحولات ناشی از تجدد، انقلاب صنعتی و ماشینیسم در ایران تأسیس شده است(ارزه و همکاران،۳۰۱:۱۳۹۸). در دوران جنگهای جهانی این منطقه به دلیل وجود معادن و منابع تأمین سوخت برای دولت بریتانیا نقش اساسی ایفا کرد(ارزه و همکاران،۲۹۶:۱۳۹۸). همچنین به علت وجود منابع نفت و قرارگیری در مرز ایران و عراق، در دوران جنگ سرد دولتهای امریکا و شوروی به دخالت در این منطقه پرداختند و حتی با نفوذ و دخالت خودزمینه درگیری میان ایلات و عشایر که اولین ساکنین نفت شهر در طینه و کنگاوکش و( نفت شاه ) بودند را فراهم ساختند(همو، ص۲۹۷).

میادین نفتی نفت شهر با میدان نفت خانه عراق مشترک است. نفت این میدان پس از فراورش، شیرین سازی،نمک زدایی به تلمبه خانه و از آنجا به ایستگاه تقویت فشار پاطاق در شمال شرق شهر سرپل ذهاب و سپس به پالایشگاه کرمانشاه مرکز استان کرمانشاه منتقل و به فراورده هایی مختلف مانند: بنزین،نفت چراغ، نفت‌گاز و کوره تبدیل می‌شود. قبل از جنگ ایران و عراق حدود ۱۰ الی ۱۲ هزار بشکه نفت خام روزانه توسط خطوط لوله به پالایشگاه کرمانشاه منتقل می‌گردید(پورجباری، ص ۶۷).

منطقه نفت شهر به دلیل دارا بودن منابع نفت غنی و همچنین واقع شدن در مجاورت مرز با عراق از اهمیت ویژه ای برخوردار است. از لحاظ مورفولوژیکی مرزهای این منطقه با عراق، ترکیبی از تپه ماهورها و سطوح هموار است.مرزهای منطقه در عین حال دارای پیچیدگی هایی نیز می باشد؛ بطوری که فرو رفتگی و تو رفتگی های خاک دو کشور معابر مختلفی را برای ترددهای غیر مجاز فراهم کرده است. برآمدگی های نفت شهر و قسمتی از رودخانه مرزی کنگاکوش تا پاسگاه مرزی گمرک نو که حدود ۲۵ کیلومتر است به شکل محدب بوده و بهترین شرایط را برای اجرای عملیات آفندی فراهم می کند(هنگ مرزی قصرشیرین، ۹۰:۱۳۸۷؛ عزتی و میرزایی پور،۱۹:۱۳۹۰).  از طرف دیگر فقدان ارتفاعات و موانع طبیعی مهم در این منطقه شرایط مناسبی را برای ایجاد معابرهای متعدد از کشور عراق به داخل این منطقه فراهم می کند. در این میان معبر نفت خانه- نفت شهر از طریق گور سفید به محور قصر شیرین- گیلانغرب - اسلام آباد غرب و به کرمانشاه متصل می شود. در شهرستان قصرشیرین دو پیش رفتگی قصرشیرین و نفت شهر از لحاظ نظامی بسیار حائز اهمیت هستند. به همین دلیل عراق در سال ۱۳۵۹ در آغاز جنگ این مناطق را اشغال کرد. این دو پیش رفتگی در خط مرزی واقع شده اند و شهرهای سرپل ذهاب و گیلانغرب نقطه احتیاط آنها محسوب می شوند(هنگ مرزی قصرشیرین، ۹۰:۱۳۸۷؛  حیدری فر و رضایی،۳۵:۱۳۹۵).

پاسگاه‌های مرزی گمرک نو در شمال شهر، سه تپان، چغا شیرگه در جنوب غرب نفت شهر از پاسگاه های مرزی در منطقه نفت شهر می‌باشند (اطلس دهستان های استان کرمانشاه،ص۴۲۱؛ پورداراب، ۱۳۹۴، ص ۹۹).

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، عراق فعالیت های خود را در منطقه نفت شهر تشدید کرد. ابتدا در اردیبهشت سال ۱۳۵۸ عراق اقدام به حفر چندین حلقه چاه در میدان مشترک نفتی در این منطقه کرد و همین امر سبب کاهش استخراج نفت در نفت شهر ایران گشت. این اقدام عراق، اعتراض ایران را در پی داشت و مقامات ایران اعلام کردند در اقدامی متقابل به حفر چاههای نفتی جدید در این منطقه مبادرت می کنند(نخعی و یکتا، ص ۸۲۰ و ۸۳۲). از سوی دیگر تاسیسات و لوله های نفتی این منطقه بارها از سوی عناصر ضد انقلاب با پشتیبانی عراق مورد حمله حملات خرابکارانه قرار می گرفت. این حملات با آغاز سال ۱۳۵۹ تشدید شد(نخعی، ص۵۷، ۱۹۰ و ۳۱۷).  قبل از شروع رسمی جنگ و در دوران زمینه سازی تهاجم، نفت شهر از مهمترین مناطقی بود که هدف تجاوزات مرزی عراق قرار داشت و با نزدیک شدن به روزهای پایانی شهریور سال ۱۳۵۹، تاسیسات نفتی آن به طور مکرر مورد حملات توپخانه ای و گلوله باران ارتش عراق قرار می گرفت. با توجه به موقعیت جغرافیایی نفت شهر و واقع شدن در مجاورت مرز با عراق و همچنین وجود تاسیسات نفتی در این منطقه، این شهر به طور پیوسته آماج حملات هوایی و بمباران ارتش عراق قرار داشت(سلیمانی خواه، ص ۲۱۶،۹۴،۴۲،۱۲۷۱). از نیمه دوم شهریور سال ۱۳۵۹ ارتش عراق اجرای آتش توپخانه بر روی نفت شهر را تشدید کرد و با تصرف منطقه خان لیلی، جاده قصر شیرین- نفت شهر را مسدود نمود(دری، ص۴۲ و ۵۵؛(میهن زاده،ص ۱۴۴-143؛ ارزه و همکاران،ص ۳۰۷). با این اقدام ارتش عراق، امکان اعزام نیروى تقویتى خودی به منطقه نفت شهر وجود نداشت؛ از اینرو واحدهاى متجاوز عراقى بهتر می توانستند به اهداف خود در منطقه نفت شهر و سومار دست یابند(بهروزی، ص۴۲).

در طرح مانور ارتش عراق به هنگام حمله سراسری، لشکر ۱۲ زرهی از سپاه دوم ارتش عراق ماموریت داشت در محور مندلی- سومار- نفت شهر وارد عمل شود و ضمن تامین و تصرف منطقه، معابر منتهی به مندلی را نیز مسدود نماید(دری، ص۴۸). در مقابل ارتش عراق تیپ ۳ زرهی لشکر ۸۱ با دو گردان تانک و یک گردان مکانیزه مسئولیت پدافند از باویسی در شمال تا نفت شهر در جنوب قصرشیرین را بر عهده داشت. در این میان مسئولیت پدافند منطقه عملیاتی نفت شهر که یک منطقه منفرد و مجزا بود به گردان ۲۶۵ زرهی لشکر ۸۱ محول شد(حسینی و جوادی پور، ص۷۱؛ بهروزی و پور داراب، ص۲۰۶).

با آغاز رسمی جنگ در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹، در جبهه میانی ارتش عراق پیشروی خود را به سمت منطقه مرزی نفت شهر آغاز کرد. با پیشروی عراقی ها در محور نفت شهردر اولین روز از مهرماه درگیرى بسیار شدیدى شکل گرفت و ۴۵ نفر از کارکنان وزارت نفت در این شهر به محاصره ارتش عراق در آمده و پاسگاه گمرک نو نیز به تصرف عراق در می آید. در ادامه با با وارد شدن نیروی هوایی ارتش ایران و انهدام تانک های عراقی مستقر در پاسگاه گمرک نو، نیروهای خودی مجددا پاسگاه فوق را در منطقه نفت شهر به تصرف خود در می آورند(بهروزی، ص۴۳). در ادامه عراقی ها حملات خود را در این محور تشدید کردند. این امر در حالی بود که راه های ارتباطی نفت شهر با قصر شیرین و سومار قطع شده بود و امکان رساندن تدارکات و بویژه مهمات به مدافعان این شهر وجود نداشت. سرانجام با تجدید قوای ارتش عراق و کمبود توان نیروهای خودی در سومین روز از جنگ، ارتش عراق با تشدید فعالیت خود و محاصره نفت شهر با بکارگیری حدود ۶۰ دستگاه تانک آن را به تصرف خود در آورد. در جریان اشغال این شهر، نیروهای خودی موفق شدند ۱۵۰ نیروی عراقی را به اسارت در آورند(انصاری و یکتا، ص ۹۴). در مقابل حمله ارتش عراق در این محور گردان ۲۶۵ زرهی از تیپ یکم لشکر ۸۱، یک گروهان از سپاه و بسیج و یک گروهان از ژاندارمری قرار داشت. در این محور نسبت استعداد یگان های خودی در برابر ارتش مهاجم عراق یک به ده بود(دری، ص ۱۱۶). با توجه به توقف یگان های ارتش عراق در سایر محورها، نیروهای لشکر ۱۲ نیز پس از تصرف شهرهای سومار و نفت شهر، از ادامه پیشروی در این محور خودداری کردند(درودیان، ص۳۱). یگان های ارتش عراق پس از تثبیت منطقه اشغالی نفت شهر، خطوط پدافندی خود را با تجهیزات مهندسی مستحکم کردند. در مقابل نیروهای خودی نیز به تشکیل خطوط پدافندی اقدام کردند. در محور نفت شهر لشکر ۸۱ ارتش فرماندهی منطقه را به تیپ دوم خود واگذار کرد تا با تحت امر گرفتن گردان ۱۶۳ پیاده لشکر ۷۷ و عناصری از گردان مکانیزه از تیپ ۱ لشکر ۸۱ خطوط دفاعی ارتش در این منطقه را ایجاد نماید. همچنین فرماندهی منطقه ۷ سپاه پاسداران پس از سازماندهی و ادغام سپاه نفت شهر در سپاه سومار و تقویت این سپاه، ماموریت گسترش و تشکیل اولین خطوط دفاعی از شرق نفت شهر تا شرق سومار را به این سپاه واگذار کرد. بدین ترتیب قوای خودی بتدریج با بازسازی و تجدید سازمان یگان ها آماده انجام عملیات های ایذایی و محدود در این منطقه شدند، با اینحال نامناسب بودن خطوط دفاعی و عدم دسترسی به جاده های تدارکاتی مناسب انجام اقدام موثر بر علیه ارتش عراق را در این محور با محدودیت مواجه می کرد(دری، ص ۱۱۷-116). در ۱۳ آبان ۱۳۵۹ نیروهای خودی موفق شدند جاده نفت شهر- سومار را تحت کنترل خود در آورند. کنترل بر این جاده باعث می گشت تا عناصر گشتی - شناسایی خودی بتوانند از طریق آن به منطقه نفت شهر نفوذ کنند و ضرباتی را به ارتش عراق وارد سازند(پور داراب،ص۲۹۶). ادامه تحولات نبرد در این محور عمدتا در قالب حملات ایذایی و محدود و تبادل آتش طرفین سپری شد. پس از اجرای عملیات های بزرگ آفندی از سوی ایران و آزادسازی مناطق اشغالی در سال ۱۳۶۱، ارتش عراق اقدام به عقب نشینی تاکتیکی از برخی مناطق مرزی در جبهه غرب نمود اما همچنان نفت شهر را در اشغال خود نگه داشت. قبل از جنگ، پالایشگاه کرمانشاه از نفت شهر تغذیه می شد ولی با اشغال این شهر،عراق نفت آن را بااحداث خط لوله ای منتقل وبه مصرف می رساند. عدم عقب نشینی ارتش عراق از نفت شهر بارها در مواضع سیاسی جمهوری اسلامی ایران مورد تاکید قرار گرفت(محسن‌ رشید، ص‌ 10؛ علایی، ص ۵۲۶ و ۵۷۴؛ لطف الله زادگان، ص ۷۶۹). بدین ترتیب نفت شهر همچنان در اشغال ارتش عراق باقی ماند و اقدام نظامی موثری نیز در جهت آزادسازی آن از سوی نیروهای خودی انجام نگرفت. تحولات نبرد در این محور عمدتا در قالب تبادل آتش و حملات هوایی بود. در سال ۱۳۶۵، باتوجه به اینکه بیشتر مناطق مهم تحت اشغال ارتش عراق، توسط رزمندگان خودی آزاد شده بود، نفت شهر و ارتفاعات اطراف آن که همچنان تحت اشغال ارتش عراق قرار داشت، مورد توجه فرماندهان نظامی ایران قرار گرفت. به منظور آزادسازی این منطقه و همچنین پشتیبانی از عملیات کربلای ۵ در جبهه جنوبی، یگان های ارتش در ۲۳ دی ماه ۱۳۶۵ عملیات موسوم به کربلای ۶ را در محور نفت شهر اجرا کردند. در این عملیات با وجود آزادسازی ۴۰ کیلومتر مربع از زمین منطقه، نفت شهر همچنان در اشغال عراق باقی ماند(جعفری، مجتبی، ص۱۳۴؛ رشید، ۱۳۹۲، ص ۶۲).

پس از پذیرش آتش‌بس رسمی بین ایران و عراق ( 29 مرداد ۱۳۶۷ ) و پایان جنگ، به رغم اینکه یکی از شرایط آتش بس، بازگشت نیروهای دو کشور به مرزهای بین المللی بود، عراق همچنان نفت شهر را تا دو سال پس از پایان جنگ در اشغال داشت و زمانی که این کشور قصد داشت به کویت حمله کند از نفت شهر عقب نشینی نمود. به‌این‌ترتیب نفت‌شهر که دوم مهر ۱۳۵۹ به اشغال ارتش عراق درآمده بود، بعد از ۱۰ سال اسارت، در ۱۲ مرداد ۱۳۶۹ آزاد شد(حسینی،۲۲:۱۳۹۴). تأسیسات و چاه های نفتی این شهر در جریان عقب نشینی نیروهای عراق در ۱۳۶۹.ش به طور کامل منهدم شد. پس از آزادسازی نفت شهر تأسیسات نفتی بازسازی و عملیات استخراج نفت از چاه های این شهر آغاز شد اما به دلیل نزدیکی این منطقه به مرز عراق و آلوده بودن زمین آن به مواد انفجاری واحدهای مسکونی آن بازسازی نشد و هنوز آثار تخریب پابرجاست(پورجباری،ص۶۹). امروزه به جز مدرسه و یک قبرستان قدیمی چیزی از این شهر باقی نمانده است(میهن زاده،۱۹۵، ۱۴۴-143؛ ارزه و همکاران، ۳۰۷:۱۳۹۸). بازسازی شهر مرزی نفت‌شهر که پس از جنگ تحمیلی به ‌دلیل آلوده‌بودن بخشی از زمین‌هایش به مین و مواد منفجره خالی از سکنه شده بود از سال ۱۳۹۳ آغاز شده است.

مآخذ:

اتو اطلس ایران، تهران: مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی و گیتاشناسی، ۱۳۹۲ش؛ امینی، علیرضا، تاریخ روابط خارجی ایران از قاجاریه تا سقوط رضاشاه، تهران: خط؛ ارزه، فرشته و همکاران، نفت شاه (نفت شهر) بررسی جغرافیای تاریخی و تکوین شهر نفتی در ایران، فصلنامه تحقیقات تاریخ اجتماعی، ش۱۷، ۱۳۹۸ش؛ اطلس دهستان های استان کرمانشاه، تهران: سازمان برنامه و بودجه کشور، مرکز اسناد و مدارک و انتشارات ۱۳۹۶ش؛ افشار سیستانی، ایرج،کرمانشاهان و تمدن دیرینه آن، چاپ اول، تهران: ارژنگ؛ ج ۱، ۱۳۷۱ش؛ انصاری، مهدی و حسین یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد ۴: هجوم سراسری ارتش عراق، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ،۱۳۷۵ش؛ بهروزی، فرهاد و سعید پور داراب، تقویم تاریخ دفاع مقدس، جلد۱: آخرین روزهای صلح، مرکز اسناد انقلاب اسلامی،۱۳۸۴ش؛ بهروزی، فرهاد، تقویم تاریخ دفاع مقدس، ج۲: غرش توپ ها، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۴ش؛ پور داراب، سعید، تقویم تاریخ دفاع مقدس، جلد۳: پل های تسخیر ناپذیر، مرکز اسناد دفاع مقدس،۱۳۸۵ش؛ پورجباری، پژمان، اطلس جغرافیای حماسی، جلد۳: کرمانشاه در جنگ:تهران:بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس،۱۳۹۲ش؛ پورداراب،سعید،اطلس پدافند نیروهای زمینی در هشت سال دفاع مقدس،تهران:سوره سبز،۱۳۹۴ش؛ حسینی، یعقوب و محمد جوادی پور، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس، جلد ۵: نبردهای غرب کشور، سازمان عقدتی – سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۳ش؛ جعفری، عباس، گیتا شناسی ایران جلد دوم رودها و رودنامه های ایران :تهران مؤسسه جغرافیایی گیتاشناسی۱۳۸۴ش؛  جعفری، مجتبی، اطلس نبردهای ماندگار، تهران: معاونت عملیات نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۵ش؛ حسینی، سید ناصر، تببین هدف حمله عراق بعثی به ایران در دفاع از بغداد، فصلنامه علوم و فنون نظامی،ش۳۱، ۱۳۹۴ش؛ حیدری فر، رئوف و ناصر رضایی، نیازمندی های امنیتی و مطالبات استان کرمانشاه در جهت بهبود کنترل مرز، فصلنامه سپهر، ش۸۹، ۱۳۹۳ش؛ درودیان، محمد، تجزیه و تحلیل جنگ ایران و عراق، جلد دوم: جنگ بازیابی ثبات، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ،۱۳۷۸ش؛ دری، حسن، اطلس راهنمای کرمانشاه در جنگ، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ۱۳۸۴ش؛ رشید، محسن،  اطلس جنگ ایران و عراق؛ فشرده نبردهای زمینی، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ۱۳۹۲ش؛ سلیمانی خواه، نعمت الله، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد۹: تصمیم صدام به جنگ علیه ایران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ،۱۳۹۴ش؛  مرکز آمار ایران، نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن استان کرمانشاه، ۱۳۹۵ش؛ عزتی، عزت الله و هوشنگ میرزایی پور، بررسی مناطق مرزی استان کرمانشاه با عراق و نقش آن در اهداف استراتژیک ایران، فصلنامه نگرش های نو در جغرافیای انسانی، دوره ۳، ش۴، ۱۳۹۰ش؛ کریم پور، کریم، تاریخچه نفت شهر، کرمانشاه،چاپ مسعود (شرافت وزیری)،1394ش؛ میهن زاده، مصطفی، نفت شهر در آیینه تاریخ،کرج: نشر الماس البرز،۱۳۹۵ش؛ لطف الله زادگان،علیرضا، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد ۲۳: والفجر مقدماتی: دستگیری سران حزب توده و تیرگی روابط ایران و شوروی، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ۱۳۹۲ش؛ نخعی، هادی و حسین یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد ۱: بحرانهای داخلی و تولد نیروهای مسلح انقلاب، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ،۱۳۷۵ش؛ نخعی، هادی، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد۷: طبس تا سنندج، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ.، ۱۳۹۷ش؛ هنگ مرزی قصرشیرین، شناسنامه اطالعاتی و امنیتی شهرستان قصرشیرین، چاپ معاونت اطالعات قصرشیرین،۱۳۸۷ش. 

/حسن جعفرزاده/