آختاچی، دهستانی در غرب بخش مرکزی شهرستان بوکان. با مرکزیت روستای قَره‌کَند از شمال به دهستان آختاچی شرقی و شهرستان مهاباد، از شرق  به بوکان، از جنوب و غرب به  دهستان ایل تیمور محدود است (حاجی زاده و رضازاده، بوکان، ص۱۹۲ تا ۲۴۲).  مرکز این دهستان در ۴۶ درجه و ۴ دقیقه، طول و۳۶ درجه و ۳۴ دقیقه، عرض جغرافیایی و در ارتفاع از سطح دریا ۱۳۹۹ متر واقع است(همو). اسامی روستاهای آن، تازه قلعه، سیف‌الدین عُلیا، حاجی‌کند، خانقاه، خُراسانه، شَرفکَند، قادرآباد، کانی‌طومار، کوچک اوطمیش، کهریزه علی‌آقا، نِیسک آباد، آش‌کَلان، عزیزکَند، اَختَتَر، جُمبوغه، چاوَرچین، داربَسر، دُنگوز عُلیا، سیف‌الدین سُفلی، شیخ‌لَر، قَره‌کَند، محمودآباد، قازلیان، کوسه، کهریز محمودآباد می‌باشند. این دهستان یکی از مناطق دامپروری، زراعت و بعضاً تولید عسل و تولید محصولات کشاورزی مثل؛ گندم، جو، گوجه فرنگی، گردو، چغندر قند، سیب‌ و... در سطح شهرستان بوکان به شمار می‌آید (همو). طبق سرشماری ۱۳۶۵ش، جمعیت دهستان۴۷۵۶ نفر بوده که در ۱۳۹۵ش به ۹۹۱۱ نفر رسیده‌است (فایل سرشماری‌های ۱۳۶۵ و ۱۳۹۵ش، مرکز آمار استان).

تپه قَره‌کَند در روستای قَره‌کَند مربوط به اقوام هزاره اول پیش از میلاد، تپه روژبَیاتی در روستای عزیز‌کَند مربوط به دوره اول پیش از میلاد، تپه داربَسر در روستای داربَسر مربوط به اقوام اشکانیان، زمین‌های جَره واقع در روستای شیخ‌لَر مربوط به اقوام اشکانیان و ساسانیان و غار مکری قران در روستای خراسانه از جمله آثار تاریخی دهستان می‌باشند (پورمراغه‌ای، طاهر، ص۲۲۶). آب و هوا نیمه مرطوب و مرطوب بوده و کوه‌های دربند، کوه سفید، پیر ابراهیم، قُرمه، شاخ رَش در این دهستان واقع است (نرم افزار گلوبال مپ، بوکان) این دهستان دارای پوشش گیاهی سرسبز و زمین‌های حاصلخیز می‌باشد. در این دهستان و روستاهایش رودخانه سیمینه رود و رودخانه سردارآباد جاری هست. شکل دهستان و روستاهایش متمرکز نا‎منظم و فشرده و در بعضی روستاها به شکل متمرکز و طولی با وضعیت سکونت دائمی می‌باشد (حاجی زاده و رضازاده، بوکان، ص۱۹۲ تا ۲۴۲).

مرکز دهستان و بیشتر روستاهایش دارای امکانات آب، برق، گاز، بقالی، نانوایی، مسجد، غسالخانه، مدرسه ابتدایی و راهنمایی، مهد کودک، دفتر دهیاری و شورای اسلامی، دفتر مخابرات، اینترنت، دفتر پست، تصفیه آب، خانه بهداشت، جمع آوری زباله و شرکت تعاونی می‌باشد. عمده فعالیت‌های اداری و خرید مایحتاج روستاییان در بخش مرکزی بوکان و گاهاً روستای قره‌کند انجام می‌شود. و به منظور دریافت خدمات بهداشتی اکثر روستاییان به مرکز بهداشتی درمانی روستای قره‌کند و به مهاباد و کانی‌طومار و در سطح بالاتری به شهر بوکان مراجعه می‌کنند. راه اکثر روستاها در این دهستان آسفالته و در روستاهای (خراسانه، دنگوز علیا،  قادر آباد و نیسک آباد ) جاده خاکی  و در روستاهای (تازه قلعه، جمبوغه، شیخ‌لر، کانی‌طومار، قره‌کند، کهریز محمودآباد و محمودآباد) از نوع شوسه می‌باشد (همو).

پس از پیروزی انقلاب اسلامی حزب دمکرات و کومله با هدف تجزیه مناطق کردنشین از کشور عناصر خود را مسلح نموده و ناامنی را در دهستان آختاتچی همانند سایر مناطق بوکان و استان آذربایجان‌غربی گسترش دادند. آن‌ها با حضور و ایجاد بحران امنیتی بر نیروهای مسلح و ساکنان روستاها، محورهای مواصلاتی، کمین‌های شبانه‌روزی بر روی جاده‌ها و انتقال سلاح‌های سنگین و نیمه سنگین خود به این مناطق برای تسلط بیشتر بر دهستان مذکور و ضربه زدن به رزمندگان اسلام، پایگاه‌های نظامی و مرد بی‌گناه، به تحرکات خود افزودند (اطلاعات نویسنده). 

در سال ۱۳۵۹ش بیش از ۲  مورد مقابله و درگیری نظامی با عناصر حزب دمکرات و کومله در دهستان آختاچی ثبت‌ شده‌است. در جریان جنگ تحمیلی از دهستان آختاچی- قره کند، حداقل ۱ نفر به شهادت رسید(ر. ک: روزشمارهای مآخذ مقاله، سال ۱۳۵۹ش).

در ۱۳۶۰ش بیش از ۸ مورد مقابله و درگیری نظامی با عناصر حزب دمکرات و کومله در روستاهای دهستان ثبت‌ شده‌است. در جریان تیراندازی مسلحانه،  حمله به پایگاه‌های کنار جاده، پاکسازی کلی روستاها حداقل ۱ نفر شهید، ۱ نفر مجروح و ۴ نفر گروگان آزاد شدند. در این حوادث از نیروهای حزب دمکرات و کومله ۶ نفر کشته، ۲۰ نفر زخمی و ۲۲ نفر دستگیر شدند. در بیشتر مواقع از میزان تلفات دشمن اطلاع دقیقی بدست نیامد (ر. ک: روزشمارهای مآخذ مقاله، سال ۱۳۶۰ش).

در ۱۳۶۱ش بیش از ۳۷  مورد مقابله و درگیری نظامی با عناصر حزب دمکرات و کومله در روستاها و خود دهستان ثبت‌ شده‌است. در جریان کشف خانه تیمی منافقین، مین‌گذاری‌های متعدد، حمله به پایگاه‌، درگیری، حمله به نیروهای تأمین جاده، پاکسازی کلی روستاهای اطراف و مقابله با کمین و پاک‌سازی جاده‌های اصلی و فرعی دهستان آختاچی- قره کند؛ حداقل ۳۱ نفر شهید،  45 نفر مجروح و  31 نفر به گروگان گرفته شدند. در این حوادث  از نیروهای حزب دمکرات وکومله ۴۴ نفر کشته و ۲۲ نفر زخمی و ۳۷  نفر دستگیر شدند. (ر. ک: روزشمارهای مآخذ مقاله، سال ۱۳۶۱ش).

در ۱۳۶۲ش بیش از ۵۵ مورد مقابله و درگیری نظامی با عناصر حزب دمکرات و کومله در روستاها و خود دهستان ثبت‌ شده‌است. در جریان کشف خانه تیمی منافقین، مین‌گذاری‌های متعدد، حمله به پایگاه‌، درگیری نیروهای اسلام با ضدانقلاب‌ها، حمله به نیروهای تأمین جاده، پاکسازی کلی روستاهای اطراف و مقابله با کمین و پاک‌سازی جاده‌های اصلی و فرعی دهستان آختاچی- قره کند؛ حداقل ۳۶ نفر شهید، ۴۹ نفر مجروح،  1 نفر مفقودالاثر و ۲ نفر به گروگان گرفته شدند. در این حوادث از نیروهای حزب دمکرات و کومله نفر ۹۳ کشته و ۱۲۰ نفر زخمی و۷۲ نفر دستگیر شدند (ر. ک: روزشمارهای مآخذ مقاله، سال ۱۳۶۲ش).

عملیات آزادسازی جاده مهاباد - بوکان در تاریخ ۵/1/1362ش با نام شهید علی مصطفوی در چند مرحله آغاز شد. از محور بوکان، تیپ ویژه شهدا سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، گردان‌های جندالله نبی اکرم سپاه بوکان و یک گردان از تیپ مهاباد لشکر۶۴ نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی در چهار مرحله روستاهای اشغالی را آزاد کردند. مرحله اول عملیات در ۴/1/1362ش آغاز و در طول آن روستاهای قره‌کند، سیف الدین و چاوچین از تسلط گروه‌های ضدانقلاب خارج شد. مرحله دوم در ۹/1/1362ش انجام مقر ضدانقلاب‌ها در روستای تازه قلعه منهدم گشت. مرحله سوم در ۱۳/1/1362ش اجرا و مقر کومله در روستای خراسانه منهدم و نیروهای خودی، روستای آش‌کلان را از تسلط عناصر ضدانقلاب‌ خارج و تا روستای کانی‌طومار پیشروی کردند. مرحله چهارم در سال ۱۷/1/1362 نیروهای خودی جاده را تا روستای برهان از کنترل گروه‌های دمکرات و کومله آزاد نمودند (صادقی، ص ۹۸).

در ۱۳۶۳ش بیش ۱۶ از مورد مقابله و درگیری نظامی با عناصر حزب دمکرات و کومله در روستاها و خود دهستان ثبت‌ شده‌است. در جریان مین‌گذاری‌های متعدد، حمله به پایگاه‌، حمله به نیروهای تأمین جاده، پاکسازی کلی روستاهای اطراف و مقابله با کمین و پاک‌سازی جاده‌های اصلی و فرعی دهستان آختاچی- قره کند؛ حداقل ۲۶ نفر شهید، ۶۳  نفر مجروح شدند. در این حوادث از نیروهای حزب دمکرات و کومله ۲۲۰ نفر کشته و ۶۹ نفر زخمی و ۴ نفر دستگیر شدند. در بیشتر مواقع از میزان تلفات دشمن نیز اطلاع دقیقی بدست نیامد (ر. ک: روزشمارهای مآخذ مقاله، سال ش۱۳۶۳).

در ۱۳۶۴ش بیش از ۱۲ مورد مقابله و درگیری نظامی با عناصر حزب دمکرات و کومله در روستاها و خود دهستان ثبت‌ شده‌است. در جریان مین‌گذاری‌های متعدد، حمله به پایگاه‌، حمله به نیروهای تأمین جاده، پاکسازی کلی روستاهای اطراف و مقابله با کمین و پاک‌سازی جاده‌های اصلی و فرعی دهستان آختاچی- قره کند؛ حداقل ۷ نفر شهید،۱۳  نفر مجروح شدند. در این حوادث از نیروهای حزب دمکرات نفر ۲ کشته و ۳ نفر زخمی و۴ نفر دستگیر شدند. در برخی از حوادث از میزان تلفات دشمن اطلاع دقیقی بدست نیامد (ر. ک: روزشمارهای مآخذ مقاله، سال ۱۳۶۴ش).

در ۱۳۶۹ش بیش ۲ از مورد مقابله و درگیری نظامی با عناصر حزب دمکرات و کومله در روستاها و خود دهستان ثبت‌ شده‌است. در جریان مین‌گذاری‌های متعدد، حمله به پایگاه‌، حمله به نیروهای تأمین جاده، پاکسازی کلی روستاهای اطراف و مقابله با کمین و پاک‌سازی جاده‌های اصلی و فرعی دهستان آختاچی- قره کند؛ ۱ نفر مجروح شد (ر. ک: روزشمارهای مآخذ مقاله، سال ۱۳۶۹ش).  

یگان‌ها و پایگاه‌های فعال در دهستان؛ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بوکان، ارتش و بسیج، گردان رزمی کربلا از ژاندارمری استان آذربایجان‌غربی، پایگاه حاجی کند، گروهان هنگ آباد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و گردان جندالله سپاه پاسداران انقلاب اسلامی شاهین‌دژ در طول دوران دفاع مقدس برای امنیت منطقه تلاش نموده‌اند (براساس حوادث ثبت شده در مالکی جلد ۲، ۳ و ۴، صادقی، تقی زاده، بروجردی (بوکان) و معتمد سال ۱۳۶۲ش). مردم دهستان به صورت بسیجی بومی و سرباز وظیفه در دوران دفاع مقدس از نیروهای نظامی منطقه و سایر استان‌ها پشتیبانی کردند. مساجد و پایگاه‌های مستقر در دهستان و روستاهایش محل مداوای مجروحان بوده است. مصدومین برای درمان در سطح بالاتر به بیمارستان‌های بوکان و ارومیه و شهرهای دیگر انتقال داده می‌شدند (خضری، بش). تعداد شهدا؛ ۱ نفر از روستای کوسه، ۱ نفر از محمود آباد  و ۱ نفر از کهریز علی آقا، تعداد جانبازان؛ ۱ نفر از اختتر و ۱ نفر از حاجی کند و شهدای شاخص: ملارحیم بهرامی می‌باشند (همو). طبق آمار ۳ گلزار شهید در این دهستان وجود دارد که آمار شهداء مدفون در روستاهای؛ خانقاه ۱ نفر، نِیسک اباد۱ نفر و کوسه ۳ نفر می‌باشدند (فایل اکسل گلزار شهدا بنیاد شهید استان آذربایجان‌غربی).

مآخذ: اکسل آمار تعداد گلزار و مزارهای واقع در استان آذربایجان‌غربی برای دهستان آختاچی‌شرقی بوکان؛ پروژه شهید بروجردی، بوکان، تهران: ۱۳۸۶ش؛ پورمراغه‌ای، طاهر، نگاهی به سطح استان آذربایجان‌غربی از لحاظ شاخص‌های طبیعی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، تبریز، انتشارات آناس، چاپ سبز ۱۳۹۴ش؛ تقی‌زاده، اسماعیل، روزشمار رویدادهای دفاع مقدس استان آذربایجان‌غربی، ارومیه: کنگره سرداران و ۱۲ هزار شهید استان آذربایجان‌غربی، ارومیه: بدون تاریخ،  فایل ورد؛ خضری، حسن، مسئول امور ایثارگران فرماندار بوکان، مصاحبه تلفنی، ارومیه: تاریخ ۲۷/12/97ش؛ حاجی زاده، فوزیه، رضازاده، محمدامین، دایرة المعارف روستاهای آذربایجان‌غربی، بوکان، تهران: وارستگان نوابغ سرامد، ۱۳۹۳ش. فایل پی. دی. اف؛ صادقی، رضا، آذربایجان‌غربی در جنگ با ضدانقلاب و دفاع مقدس، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، ۱۳۹۱ش؛ مالکی‌گَمِچی، اسداله، روزشمار دفاع مقدس فرماندهی انتظامی استان آذربایجان‌غربی، جلد ۱،۲،۳ و ۴ تهران؛  پژوهشگاه علوم انتظامی و مطالعات اجتماعی ناجا، ۱۳۹۵ش، مرکز آمار ایران، سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۶۵ و ۱۳۹۵ش، آذربایجان‌غربی، فایل اکسل دریافتی از سازمان آمار استان، ۱۳۹۷ش؛ نرم افزار گلوبال مپ، بوکان، ارومیه: دایره پژوهش اداره کا حفظ اثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان آذربایجان غربی، ۱۳۹۶ش.                    

                                                                                                                                                                                                                 / رقیه علیپور/