آموزشوپرورش استان یزد، اداره‌کل، مهم‌ترین نهادهای تعلیم‌وتربیت و آموزش تحصیلی در استان یزد.
باتوجه‌به اطلاعات موجود، در اواخر دورۀ قاجار، نخستین مدرسه (دبستان) با نام کیخسروی برای تحصیل دانش‌آموزان با تغییر کاربری خانه‌ای تأسیس شد که بیشتر دانش‌آموزان زردشتی در آن حضور داشتند. پس از آن، در دورۀ مشروطیت نیز مدارس دیگری مانند دبستان مشیر تأسیس شد (زرنگار). در ۱۳۲۰ ش، برای نظارت بر عملکرد مدارس، ادارة معارف شهر یزد در زیر‌مجموعة ادارۀ آموزشوپرورش کل اصفهان به وجود آمد. در ۱۳۴۸ ش، یزد* از استان اصفهان جدا و به فرمانداری کل تبدیل و در ۱۳۵۲ ش با تشکیل استان یزد، اداره‌کل آموزشوپرورش این استان نیز تأسیس شد (وزیری).
در ۱۳۵۷ ش، هم‌زمان با بازگشایی مدارس، مرحلۀ جدیدی از اعتصابات سراسری اداره‌ها با پیام امام خمینی (ره)، رهبر انقلاب و بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران، آغاز شد (بهبودزاده، دهم ... ، ص ۲۶۰). به‌سبب بازگشایی مراکز آموزشی و مدارس، اقدامات انقلابی دانش‌آموزان، فرهنگیان و کارکنان را می‌توان در چهارچوب اداره‌کل آموزشوپرورش استان یزد بررسی کرد. در ۸ مهر همان سال، دانش‌آموزان با استفتایی از آیت‌الله محمد صدوقی*، نمایندۀ امام خمینی (ره) در یزد، به تعطیلی مدارس تا ۱۷ همان ماه اقدام کردند که با تظاهرات بر ضد حکومت پهلوی همراه بود (همان، ص ۲۵۹؛ کلانتری سرچشمه و بهبودزاده، ص ۱۳۲). در ادامة مبارزات روز ۱۴ آبان، نخستین راه‌پیمایی مهم در یزد با حضور هزاران تن از فرهنگیان و مردم برگزار شد که باز‌تاب‌های خبری آن گسترده‌ای بود (بهبودزاده، همان، ص ۴۲).
در ادامة این اعتراضات، در ۲۳ همان ماه، گروهی بیست‌نفره برای حمایت از معلمان به اداره‌کل آموزشوپرورش حمله کردند و آن را به تعطیلی کشاندند (کلانتری سرچشمه و بهبودزاده، ص ۲۱۶) و در ۲۹ آبان، دانش‌آموزان و دانشجویان به راه‌پیمایی مسالمت‌آمیز اقدام کردند؛ اما این تظاهرات با درگیری مأموران نظامی، به مجروح‌شدن عده‌ای و شهادت حسین زنبق انجامید (بهبودزاده، همان، ص ۸۸).
به دنبال این جریان‌ها، در ۶ آذر، بار دیگر، دانش‌آموزان به برگزاری تظاهرات اقدام کردند که به درگیری با نیروهای حکومت انجامید و طی آن، چند تن از دانش‌آموزان شهید و مجروح شدند (کلانتری سرچشمه و بهبودزاده، ص ۲۲۶)؛ سپس در پی شهادت چند تن در جریان حملۀ نیروهای حکومتی به حرم امام رضا (ع) با تانک و تیراندازی به زائران در ۲۹ آبان ۱۳۵۷، فرهنگیان آموزشوپرورش استان یزد برای همدردی با مردم مشهد در ۲۸ آذر، در اداره‌کل آموزشوپرورش تحصن و در ادامه، چند بیانیه نیز منتشر کردند. این تحصن چند روز ادامه یافت و در این‌مدت، دیگر اداره‌ها نیز با صدور اطلاعیه‌هایی، حمایت خود را از فرهنگیان متحصن اعلام کردند (همان دو، ص ۲۵۲). آیت‌الله محمد صدوقی نیز برای حمایت از فرهنگیان، ۷ دی همان سال را در استان تعطیل کرد (همان دو، ص ۲۵۶). یک هفته بعد، هزار تن از مردم تفت همراه با حدود هزار تن دیگر از مردم یزد به جمع تحصن‌کنندگان در اداره پیوستند. پس از آن، محل تحصن فرهنگیان در اداره کل آموزشوپرورش به یکی از مقصدهای راه‌پیمایی مردمی تبدیل شد (همان دو، ص ۲۷۷).
به نوشتۀ روزنامۀ آیندگان مورخ ۲۳ دی ۱۳۵۷، حجت‌الاسلام کاظم راشد یزدی پس از بازگشت موقت از تبعید (ایرانشهر) در ۲۲ دی، به دیدار فرهنگیان متحصن در این اداره رفت که یکی از خواسته‌های آن‌ها بازگشت و آزادی بی‌قیدوشرط وی بود. راشد یزدی ضمن تشکر از فرهنگیان از آن‌ها خواست با ادامۀ اعتصابات خود به این تحصن پایان دهند؛ بدین‌ترتیب، تحصن فرهنگیان در اواخر دی ۱۳۵۷ پایان یافت (نک: همان دو، ص ۲۹۰). طبق هماهنگی اداره‌کل آموزش‌و‌پروزش با برخی از مدارس استان، به جای خواندن سرود شاهنشاهی در مراسم صبحگاه، آیات قرآن و اعلامیه‌های امام خمینی (ره) خوانده شد (بهبودزاده، مصاحبه ... ).
با فرار شاه از کشور فرهنگیان یزد با بیانیه‌ای ضمن تبریک ورود امام خمینی (ره) به میهن، پشتیبانی خود را از وی اعلام کردند (کلانتری سرچشمه و بهبودزاده، ص ۳۰۹).
در طول جنگ تحمیلی عراق بر ضد ایران (31 شهریور ۱۳۵۹-29 مرداد ۱۳۶۷)، اداره‌کل آموزشوپرورش استان یزد به پشتیبانی از رزمندگان پرداخت. در این زمینه، از همان آغاز جنگ، با تشکیل دفتر بسیج فرهنگیان افزون‌بر عضوگیری، اقداماتی ازجمله کمک‌رسانی و تأمین نیازهای رزمندگان، ثبت‌نام داوطلبان برای شرکت در جنگ، جمع‌آوری کمک‌های نقدی و غیر‌نقدی کارکنان و فرهنگیان را نیز بر عهده داشت (وزیری).
در آغاز سال ۱۳۶۰ ش، ستاد پشتیبانی جبهه و جنگ در این اداره، با هدف حمایت و پشتیبانی از رزمندگان در جبهه تشکیل شد. این ستاد درزمینۀ جمع‌آوری کمک‌های نقدی به توزیع قلک‌های پلاستیکی به شکل نارنجک و تانک اقدام کرد که هر سال در ۱۳ آبان، مسئولان مدرسه آن‌ها را جمع‌آوری و به این ستاد تحویل می‌دادند (همو).
موضوع ادامۀ تحصیل دانش‌آموزان رزمنده در جبهه را معلمان اعزامی به‌صورت داوطلبانه انجام می‌دادند که البته، جنبۀ رسمی و تشکیلاتی نداشت؛ اما از مهر ۱۳۶۲، پس از تشکیل تیپ مستقل پیادة ۱۸ الغدیر* و سازمان‌دهی شمار بسیاری از دانش‌آموز در آن، مجتمع آموزشی رزمندگان در تیپ تشکیل و به آموزش و پرورش استان یزد اختصاص داده شد. در این زمینه، عده‌ای از معلمان آموزشوپرورش استان یزد در مدت زمانی که دانش‌آموزان رزمنده پس از اجرای عملیات، به پشت خط منتقل می‌شدند، به آموزش آنان می‌پرداختند. برای این منظور، حدود صد معلم آمادگی خود را اعلام کردند که در پی آن، نخستین گروه دبیران به سرپرستی مصطفی فتوحی در ۲۰ دی ۱۳۶۲، به مدت یک ماه به مجتمع آموزشی پادگان شهید عاصی‌زاده* (پانزده‌کیلومتری جادۀ اهوازـ اندیمشک) در تیپ الغدیر فرستاده شدند (معدولیت).
از دیگر فعالیت‌های این نهاد اعزام سخنران و روحانی و انتشار فراخوان مسابقات فرهنگی و هنری درزمینۀ جذب دانش‌آموزان و معلمان برای حضور در جبهه، نیز برگزاری مسابقاتی با نام «نامه‌هایی به رزمندگان» بود که دل‌نوشته‌های دانش‌آموزان به رزمندگان شامل می‌شد (مرآت).
در ۱۳۶۵ ش، بنیاد شهید استان یزد با همکاری این اداره مدارس شاهد را با هدف رسیدگی مطلوب‌تر به امور فرهنگی فرزندان شهدا، ایثارگران و اسرا را راه‌اندازی کرد (همو).این اداره همچنین، حدود ۲۰۰ معلم (در قالب نیروی رزمی و تخصصی) و ۱۲۰ دانش‌آموز را به جبهه اعزام کرد (وزیری). حدود بیست تن از کارکنان آموزشوپرورش استان یزد نیز در جبهه حضور یافتند که پنج تن از آنان مجروح شدند و تنها سید جلیل ساداتی (1337-1364 ش)، معاون فرمانده یکی از گروهان‌های تیپ مستقل پیادۀ ۱۸ الغدیر در تالاب هور‌الهویزه (هورالعظیم، غرب دشت آزادگان) براثر اصابت ترکش به سینه شهید شد (فرهنگ ... ، ذیل نام).
بعد از پایان جنگ، اداره‌کل آموزشوپرورش استان یزد اقداماتی را درزمینۀ هشت سال دفاع مقدس انجام داده که عبارت است از: دیدار سالیانه با همکاران جانباز، نواختن زنگ ایثار و مقاومت در هفتۀ دفاع مقدس، برگزاری یادوارۀ حدود هفتصد تن شهید دانش‌آموز استان، برگزاری نمایشگاه عکس از رزمندگان و شهیدان فرهنگی استان، غبارروبی و عطر‌افشانی قبور شهدا در هفتۀ دفاع مقدس، ذکر خاطرات دفاع مقدس در مدارس، دیدار با خانوادۀ شهدای فرهنگی و دانش‌آموز در ایام‌الله دهۀ فجر، وداع با شهدای گمنام در مراسم تشییع ایشان و برگزاری مراسم یادمان شهدای فرهنگی استان (مرآت).
مآخذ: بهبودزاده، جواد، دهم فروردین (تحلیلی بر تاریخ انقلاب اسلامی یزد)، تهران: سورۀ مهر، ۱۳۹۸ ش؛ همو، (پژوهشگر حوزه انقلاب در یزد)، مصاحبه با مؤلف، ۱۸ مرداد ۱۳۹۹؛ زرنگار، محمد (استاد دانشگاه یزد)، مصاحبه با همو، ۳۰ مهر ۱۳۹۹؛ فرهنگ اعلام شهدا: استان یزد، به کوشش مرکز مطالعات و پژوهش‌های بنیاد شهید و امور ایثارگران، تهران: شاهد، ۱۳۹۵ ش؛ کلانتری سرچشمه، محمدرضا و جواد بهبودزاده، روزشمار انقلاب اسلامی در یزد، تهران: سورۀ مهر، ۱۳۹۵ ش؛ مرآت، سیده زینب (کارمند بازنشستۀ اداره‌کل آموزشوپرورش استان یزد)، مصاحبه با مؤلف، ۱۲ مرداد ۱۳۹۹؛ معدولیت، سید باقر (رزمنده و نویسندۀ دفاع مقدس)، مصاحبه با همو، ۳۰ مهر ۱۳۹۹؛ وزیری، سیده حمیده (مسئول وقت بسیج اداره‌کل آموزشوپرورش استان یزد)، مصاحبه با همو، ۲۰ مرداد ۱۳۹۹.
/ طوبی زارع/