اَبَرکوه، شهرستان و شهری در جنوب غربی استان یزد.
این نام از گذشته تا حال، به شکل‌های ابرقوه، ابرکویه (ابن‌خردادبه، ص ۴۶، ۵۰)، ابرقویه (ابن‌حوقل، ج ۲، ص ۲۶۳)، برقو (مقدسی، ص ۴۳۷)، ورکوه (یاقوت، ج ۱، ص ۶۹)، درکوه (قزوینی، ص ۱۳۷)، برکوه (مستوفی، ص ۱۲۱)، ابرقو (عبدالرزاق سمرقندی، ص ۲۲۵)، ابرکوه (گدار، ج ۱، ص ۲۳) و برقویه (اصطخری، ص ۱۵۳) آمده است. سرانجام نام آن در ۱۳۵۰ ش به‌صورت رسمی، به ابرکوه تغییر یافت (فرهنگ جغرافیایی ... ، ج ۱، ص ۱۳۰).
شهرستان ابرکوه: این شهرستان با وسعت ۵/5878 کیلومترمربع (شمس اسفندآبادی، ص ۳۶)، در موقعیت جغرافیاییِ ۵۲ درجه و ۴۸ دقیقه تا ۵۳ درجه و ۵۹ دقیقۀ طول شرقی و ۳۰ درجه و ۳۷ دقیقه تا ۳۱ درجه و ۳۵ دقیقۀ عرض شمالی؛ از شمال، به استان اصفهان؛ از شرق، به شهرستان‌های تفت و خاتم و از جنوب و غرب به استان فارس محدود می‌شود و مشتمل بر دو بخش مرکزی (با مرکزیت ابرکوه) و بهمن (با مرکزیت مهردشت)، با چهار دهستان به نام‌های تیرجِرد، فَراغِه، مِهرآباد و اِسفندار است (سا‌‌لنامه ... ، ص ۲۹، ۳۲؛ نک: نقشه ... ). این ناحیه از زمان ناصرالدین شاه قاجار (سل: ۱۲۶۴-1313 ق)، جزو استان فارس (رضاییان ابرقویی، ص ۳۳) بود که در نخستین تقسیمات سیاسی کشور در دورة پهلوی و تا ۱۳۳۵ ش، از توابع شهرستان یزد محسوب می‌شد؛ اما پس از آن به مدت ۳۱ سال، به استان فارس پیوست. در ۱۳۶۶ ش، با درخواست اهالی، به استان یزد ملحق شد و تا ۱۳۷۳ ش، یکی از بخش‌های تابعۀ شهرستان تفت بود؛ سپس در بهمن همین سال، به شهرستان ارتقا یافت (زارع شاه‌آبادی، ص ۹۱).
آب‌‌وهوای ابرکوه گرم و خشک است و آب‌های سطحی محدود با چندین مسیل از ارتفاعات شمال و غرب آن سرچشمه می‌گیرند. بزرگ‌ترین مسیل به ارتفاعات محدودۀ آباده اقلید (استان فارس) تعلق دارد که از تنگ سورمق، آب مازاد را به دشت ابرکوه منتقل می‌کند (همو، ص ۱۱۶). افزون‌بر این، دوازده رشته قنات فعال از ۱۵۰ رشته قنات در تأمین آب شرب و کشاورزی تأثیر دارند (مدیریت ... ). پوشش گیاهی آن درمنه، اسفند، شیرین‌بیان، بوته‌زارها و گیاهانی چون گز، اشنان، خارشتر، خارزرد، قیچ و ارجین است که برخی، مانند اَربِه، آویشن و مرزنگوش خاصیت دارویی دارند (زارع شاه‌آبادی، ص ۱۴۱). مهم‌ترین ارتفاعات آن سفیدکوه (بلندترین قله: ۱۵۹۵ متر)، قُنبره/ سیاه (بلندترین قله: ۱۶۹۷ متر)، پنج‌انگشت (بلندترین قله: ۱۷۳۵ متر) و اعلا (بلندترین قله: ۲۳۷۷ متر) است (فرهنگ جغرافیایی، ج ۱، ص ۱۱۹-120).
جمعیت شهرستان در ۱۳۹۵ ش به ۵۱۵۵۲ تن ضبط شده (سا‌‌لنامه، ص ۱۰۵)، زبان مردم آن فارسی با تلفیقی از گویش یزدی و شیرازی، مذهبشان شیعه (فرهنگ جغرافیایی، ج ۱، ص ۱۲۱) و مهم‌ترین صنایع‌دستیِ اهالی آن چنته‌بافی، رویه‌چینی، گیوه‌دوزی، نمدمالی، قفل‌سازی، گلیم‌بافی، قالی‌بافی (اکرمی، ص ۹)، منبت‌کاری و خراطی است (قلم‌سیاه، ج ۱، ص ۲۶۵).
از آثار تاریخی و طبیعی شهرستان ابرکوه میتوان به این‌ها اشاره کرد: مسجد بیرون مربوط به منزلگاه امام علی بن موسی‌الرضا(ع) در ۲۰۱ ق (ربانی، ص ۸۹)؛ مسجد جامع و گنبد عالی مربوط به سدۀ ۵ ق؛ خانه‌های قیومی، صولت و مولوی مربوط به دورۀ قاجار؛ مقبرۀ طاووس‌الحرمین مربوط به سدۀ ۸ ق؛ یخچال‌های دورۀ آل‌بویه که در زمان قاجار تجدید بنا شده است؛ درخت سرو کهن‌سال با قدمت بیش از چهار هزار سال، قلعه رُباط؛ آرامگاه عزیزالدین نسفی (پیر حمزۀ سبزپوش)؛ خندق‌های سنگی قلعۀ سرور خان؛ مناره‌های مسجد نظامیه و سیدون علی نقیا؛ بادگیر دوطبقه و منحصربه‌فرد خانۀ آقازاده در کنار کلاه‌فرنگی در شهر ابرکوه؛ گنبد سنگی مربوط به سدۀ ۸ ق و مسجد جامع قدیم در روستای هک در شش‌کیلومتری جنوب شهر ابرکوه؛ سرداب و قلعۀ فیروزآباد در دوازده‌کیلومتری شمال غربی شهر ابرکوه؛ قلعۀ شَهرَسب در سه‌کیلومتری شرق شهر ابرکوه و منطقۀ حفاظت‌شدۀ اعلاء در شمال غربی شهر ابرکوه (فرهنگ جغرافیایی، ج ۱، ص ۱۲۴؛ قلم‌سیاه، ج ۱، ص ۲۶۷؛ مدرس‌زادۀ ابرقویی، ص ۱۹۰، ۱۹۲؛ اداره ... ). ازجملۀ بقاع متبرکه میتوان به امامزادگان مالک و محمود از نوادگان محمد بن علی(ع) ششمین امام شیعیان معروف به «امامزاده شهیدان» و امامزاده احمد در شهر ابرکوه، امامزاده عباسعلی در روستای مریم‌آباد در سه‌کیلومتری غرب شهر ابرکوه، امامزادگان سید احمد و سید محمود در شهر مِهردَشت و حمیده‌خاتون مشهور به امامزاده دختر فرزند موسی بن جعفر(ع) در روستای اسفندآباد (جنوب شرقی بخش بهمن؛ ربانی، ص ۴۱-84).
شهر ابرکوه: این شهر در فاصلة ۱۴۸کیلومتری جنوب غربی شهر یزد (اطلس ... ، ص ۶۸) و۷۳۰کیلومتری تهران قرار دارد (شمس اسفندآبادی، همان‌جا). نخستین بنای شهر روی کوه برکوه و یا در پایان بوده که بعدها، به محل کنونی منتقل شده است. نیز سبب نام‌گذاری آن را، به همین موقعیت پیشینش (برکوه) می‌دانند؛ سپس با افزودن الف بر آن و تبدیل کاف به قاف به شکل‌های «ابرقو»، «ابرقوه» و «ابرقویه» درآمده است (مستوفی، ص ۱۲۱؛ فسایی، ص ۱۷۱؛ مصطفوی، ص ۳).
از شهر ابرکوه رجال بزرگی چون ابوالقاسم علی بن احمد ابرقویی، وزیر بهاءالدولۀ دیلمی؛ ابوالحسن‌هبببب‌الله بن حسن بن محمد ابرقویی فقیه، خواجه نظام‌الملک ابرقوهی، از رجال اتابک سعد بن زنگی و پنجمین اتابک از اتابکان سلغوری فارسی؛ شهاب‌الدین ابوالمعالی احمد بن محدث ابرقوهی (615-701 ق)؛ امیر برهان از سادات ابرقو و شیخ جعفر ابرقویی برخاسته‌اند (رفیعی، ص ۵۶۲).
ابرکوه و انقلاب اسلامی: در قیام ملت ایران بر ضد حکومت محمدرضا پهلوی (حک: ۱۳۲۰-1357 ش)، مردم ابرکوه، به‌ویژه در سال‌های ۱۳۵۶-1357 ش، با اوج‌گیری حرکت‌های انقلابی با دعوت چهره‌های برجسته‌ای چون علی اسلامی، سید میر محمدحسین عظیمی، محمدهادی فلاح‌زاده، محمدحسین فلاح‌زاده و حسین فاضلی مهرآبادی، به این مبارزات پیوستند (بابایی ابرقویی، همگام ... ، ص ۵۰۹). در آذر ۱۳۵۶، اطلاعیة اربعین درگذشت مصطفی خمینی را جوانان این شهر، ازجمله محمدباقر فلاح‌زاده*، که در سنین نوجوانی به سر می‌برد، بر دیوارهای شهر نصب کردند (بابایی ابرقویی، سرداران ... ، ص ۳۰۰). مبارزات مردم ابرکوه در ۱۰ دی ۱۳۵۷، با درگیری با نیروهای ساواک و زخمی‌شدن پنج تن از مردم، به نقطۀ اوج خود رسید. با پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، مردم ابرکوه تأمین امنیت شهر و روستاها را بر عهده گرفتند و شماری از آنان نیز برای استقبال از امام خمینی (ره)، رهبر انقلاب و بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران، به تهران رفتند (همو، همگام، ص ۵۴۴).
ابرکوه و دفاع مقدس: پس از پیروزی انقلاب اسلامی، حرکت مردم در تحقق اهداف انقلاب ادامه پیدا کرد و در نخستین گام، «کمیتۀ انقلاب اسلامی» تشکیل شد. گام بعدی تأسیس جهاد سازندگی در تحقق محرومیت‌زدایی، توسعه و عمران روستاها، در خرداد ۱۳۵۸ بود. پس‌ازآن، بسیج در ابرکوه تشکیل و برای اعضای داوطلب، از ۱ شهریور ۱۳۵۹، دورۀ آموزش نظامی برگزار شد که پایان این دوره، نزدیک به آغاز جنگ تحمیلی عراق بر ضد ایران در ۳۱ شهریور بود. به همین سبب، گروهی با استعداد ۲۲ تن در ۲۸ مهر ۱۳۵۹، برای گذراندن آموزش تکمیلی به پادگان امام حسین(ع) تهران، روانه و ازآنجا به جبهۀ جنوب در خوزستان فرستاده شدند. در زمستان ۱۳۵۹ ش، شماری دیگر از نیروهای ابرکوه که آن هنگام جزو استان فارس بود، به عضویت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی آباده درآمدند و پس از فراگیری آموزش‌های لازم، در فروردین ۱۳۶۰، با فرماندهی علی‌اکبر فاضلی سپاه را در ابرکوه تشکیل دادند و در نخستین اقدام، اعزام نیروها که تا این زمان نامنظم بود را سازمان‌دهی کردند (همان، ص ۳۵۱، ۳۶۰، ۶۳۰).
ابرکوه بنابر موقعیت جغرافیایی و دوربودن از مناطق جنگی، محلی امن برای پناه‌جویان جنگی بود که از همان ماه‌های آغازین جنگ، پذیرای مهاجران جنگ‌زده شد. در مهر ۱۳۵۹، بیش از ۲۵۰ تن از آوارگان در ابرکوه ساکن شدند. ستادی نیز بانام «ستاد کمک به آوارگان جنگی» برای تأمین مسکن و وسایل اولیۀ موردنیاز جنگ‌زدگان و ادارۀ امور آوارگان تشکیل شد (همان، ص ۶۱۶).
حضور اهالی ابرکوه در جبهه‌ها هم درخور توجه بود. در اعزام گروهی نیروهای بسیجی، بیشترین شمار بیش از ۱۸۸ تن گزارش شده است (همان، ص ۴۱۶). مجموع نیروهای اعزام‌شده هم به تفکیک بیش از ۲۱۰۰ تن بسیجی (ناحیه ... مرکزی ... )، 2800 تن سرباز (فرماندهی ... )، 267 تن پاسدار (ناحیه ... ابرکوه)، 110 تن ارتشی (بابایی ابرقویی، سرداران، ص ۳۱۷) و ۵۷ تن از کارکنان ژاندارمری و کمیتۀ انقلاب اسلامی (فرماندهی انتظامی کنونی) بودند (همان، ص ۳۸۰). در نتیجة حضور گستردۀ اهالی ابرکوه در جبهه، در ۱۳۶۴ ش، با پیشنهاد امام‌جمعۀ شهر، حجت‌الاسلام محمد فلاح‌زاده (شهادت: ۲ شهریور ۱۳۶۴)، گردان امام سجاد(ع)* متشکل از رزمندگان ابرکوهی زیرامر تیپ ۱۸ الغدیر شکل گرفت. این گردان در ۲۴ خرداد ۱۳۶۴ به استعداد ۱۸۸ تن تشکیل شد (بابایی ابرقویی، سرداران، ص ۴۳۳).
مردم ابرکوه در دورۀ هشت سال دفاع مقدس به شکل نقدی و غیرنقدی از رزمندگان ایران، به‌ویژه نیروهای استان یزد حمایت می‌کردند. مهم‌ترین کالاهای ارسالی آن‌ها به جبهه پتو که در جمع‌آوری و سازمان‌دهی این کمک‌ها تکیۀ چهارده معصوم(ع) در محلۀ بازار (مرکز شهر) مهم‌ترین آن‌ها بود و به کوشش بانوان اقلام جمع‌آوری، بسته‌بندی و به جبهه ارسال می‌شد. این کمک‌ها را بیشتر ستاد پشتیبانی جنگ، با وسایل نقلیۀ مردم و به‌صورت شخصی، به جبهه می‌فرستاد (همان، ص ۶۱۲، ۶۲۹).
ابرکوه ۲۸۴ تن شهید دارد، از این شمار، ۱۳۳ بسیجی، ۹۱ سرباز، ۳۹ پاسدار، ۱۳ ارتشی، ۳ تن از جهاد سازندگی، ۵ تن از ژاندارمری و کمیتۀ انقلاب؛ نیز ۵۸۴ تن از رزمندگان این شهرستان جانبازند. آمار آزادگان (اسیران جنگی) هم ۳۴ تن گزارش‌شده است (نک: بنیاد ... ، آمار ... ). از شهدای مشهور آن میتوان به این افراد اشاره کرد: عزیزالله نیکوبخت* (معاون گردان)، محمدهادی موحدی* (فرمانده گروهان)، نجف‌قلی رضایی‌نژاد* (فرمانده گروهان)، محمدحسین حاتمی‌زاده* (فرمانده گردان تخریب)، علی حسن‌پور* (معاون گردان)، علی‌محمد حسینیان ابرقویی* (فرمانده واحد اطلاعات‌وعملیات)، محمد عمیقی ابرقویی* (فرمانده گروهان)، ابراهیم موحدی* (فرمانده واحد آموزش نظامی لشکر ۱۹ فجر)، سید رسول جلایی ابرقویی* (فرمانده گردان مهندسی ـ رزمی)، غلامرضا زارع کلپه* (فرمانده گروهان)، محمدباقر فلاح‌زاده* (معاون گردان مهندسی ـ رزمی)، ابوالقاسم کشمیری* (معاون گردان)، محمدرضا محمدی* و اصغر جهانی (فرمانده گروهان؛ فرهنگ اعلام ... ، ذیل نام‌ها).
ابرکوه پس از پایان جنگ، پذیرای نه شهید گمنام در پنج یادمان بوده که یادمان شهدای گمنام روضببب‌الشهدا و مصلای شهدای محراب (هرکدام مزار سه شهید)، یادمان شهید گمنام گلزار شهدای روستای فَراغِه در غرب ابرکوه، مِهرآباد در جوار امامزادگان سید احمد و سید محمودِ شهر مهردشت و گلزار شهدای روستای اسفندآباد که هرکدام مزار یک شهید است (نک: بنیاد، شهدا ... ).
مهم‌ترین گلزار شهدای این شهرستان با نام روضببب‌الشهدا، محل خاک‌سپاری ۱۲۸ شهید است که کار زیباسازی آن در فاصلۀ سال‌های ۱۳۷۴ تا ۱۳۸۲ ش انجام شد (نک: همان، آمار).
مآخذ: ابن‌حوقل، ابوالقاسم محمد، صورببب‌الارض، به کوشش کرامرز، لیدن، ۱۹۳۹ م؛ ابن‌خُردادبه، عبیدالله بن عبدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۸۹ م؛ ادارۀ میراث فرهنگی شهرستان ابرکوه، آثار تاریخی، سند مورخ ۲۴ آذر ۱۳۹۷، سند بش، موجود در اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد؛ اصطخری، ابراهیم بن محمد، مسالک الممالک، لیدن، ۱۹۲۷ م؛ اطلس راه‌های ایران، به کوشش مؤسسۀ جغرافیایی و کارتوگرافی، تهران: گیتاشناسی، ۱۳۹۸ ش؛ اکرمی، حامد، ابرکوه شهر نمونة گردشگری تاریخی طبیعی، قم: سپهر اندیشه، ۱۳۹۴ ش؛ بابایی ابرقویی، محمدرضا، سرداران سرو قامت: روحانیان و سرداران شهید شهرستان ابرکوه، یزد: چشم‌وچراغ، ۱۳۹۸ ش؛ همو، همگام با حماسه: نقش شهرستان ابرکوه در دفاع مقدس، قم: هدی، ۱۳۹۳ ش؛ بنیاد شهید و امور ایثارگران شهرستان ابرکوه، آمار شهدا و ایثارگران، سند مورخ ۲ تیر ۱۳۹۹، سند بش، موجود در همان‌جا؛ همان، شهدای گمنام، سند مورخ ۷ مرداد ۱۳۹۸، سند بش، موجود در همان‌جا؛ ربانی، رضا، ستارگان ولایت در شهرستان ابرکوه، شیراز: شاه‌چراغ(ع)، 1397 ش؛ رضاییان ابرقویی، علی، آموزش‌وپرورش نوین در ابرکوه (1300-1357 ش)، قم: هدی، ۱۳۹۰ ش؛ رفیعی، علی، «ابرکوه»، دائربببالمعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائربببالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۸ ش، ج ۲؛ زارع شاه‌آبادی، علیرضا، مطالعات تدوین سند چشم‌انداز توسعۀ شهرستان ابرکوه، (منتشرنشده)؛ سالنامة آماری استان یزد ۱۳۹۵ ش، به کوشش سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان یزد، تهران: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور، ۱۳۹۶ ش؛ شمس اسفندآبادی، حمیدرضا، با من به ابرکوه بیایید، تهران: پاسارگاد، ۱۳۸۰ ش؛ عبدالرزاق سمرقندی، کمال الدین، مطلع سعدین و مجمع بحرین، به کوشش عبدالحسین نوابی، تهران، ۱۳۵۳ ش؛ فرماندهی انتظامی شهرستان ابرکوه، اعزام سربازان، سند مورخ ۱۶ مرداد ۱۳۹۱، سند بش، موجود در همان‌جا؛ فرهنگ اعلام شهدا: استان یزد، به کوشش مرکز مطالعات و پژوهش بنیاد شهید و امور ایثارگران، تهران: شاهد، ۱۳۹۵ ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های استان یزد، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۱ ش؛ فسایی، میرزاحسن، فارسنامۀ ناصری، تهران، ۱۳۱۳ ق؛ قزوینی، زکریا بن محمد، آثار البلاد و اخبارالعباد، بیروت، ۱۳۸۰ ق؛ قلم‌سیاه، اکبر، فرهنگ‌نامۀ یزد، یزد: نیکوروش، ۱۳۹۳ ش؛ گدار، آندره، آثار ایران، ترجمة غلامرضا رشید یاسمی، تهران: ۱۳۴۴ ش؛ مدرس‌زادۀ ابرقویی، سید علی، شناخت ابرقوه و قدمت آن، اصفهان: دانشگاه اصفهان، ۱۳۷۷ ش؛ مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان ابرکوه، «جوابیه»، سند مورخ ۱۱ دی ۱۳۹۷، موجود در اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد؛ مستوفی، حمدالله، نزهبببالقلوب، به کوشش گ. لسترنج، لیدن، ۱۹۱۵ م؛ مصطفوی، محمدتقی، اقلیم پارس، تهران: انجمن آثار ملی، ۱۳۴۳ ش؛ مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶ م؛ ناحیۀ مقاومت بسیج ابرکوه، آمار رزمندگان، سند مورخ ۲۵ خرداد ۱۳۹۹، سند بش، موجود در همان‌جا؛ ناحیۀ مقاومت بسیج مرکزی یزد، رزمندگان استان، سند مورخ ۱۴ اسفند ۱۳۹۵، سند بش، موجود در همان‌جا؛ نقشۀ تقسیمات سیاسی ـ اداری استان یزد، یزد: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان یزد، ۱۳۹۶ ش؛ یاقوت، معجمالبلدان، بیروت، ۱۹۷۲ م.
/ محمدرضا بابایی ابرقویی/