استانداری یزد، از نهادهای دولتی زیرنظر وزارت کشور مسئول ادارۀ استان و برقراری نظم و امنیت آن.
شهرستان یزد* و شش شهرستان اصفهان، اردستان، شهرکرد، فریدن، شهرضا و نائین تا ۱۳۴۸ ش، زیرنظر استان اصفهان، استان دهم را تشکیل می‌دادند (کتاب ... ، ج ۱، ص ۲۷). پس‌ازآن، در مرداد ۱۳۴۸، با پیشنهاد وزارت کشور فرمانداری کل یزد در محدودۀ شهرستان یزد تشکیل شد (احمدی، ص ۸). چهار سال پس‌ازآن، با تشکیل استان یزد، طبق مصوبۀ مهر ۱۳۵۲ هیئت‌وزیران، فرمانداری کل یزد به استانداری تبدیل شد (سالنامه ... ، ص ۸۶؛ همدانیان).
در اوایل تأسیس، استانداری فقط وظیفۀ نظارت بر ادارات دولتی و رسیدگی به تخلفات ادارات را بر عهده داشت که بازوی اجرایی آن نیروهای امنیتی، ژاندارمری و شهربانی بود. در کنار این دو نهاد امنیتی و نظامی، سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) نیز بود که ازلحاظ ساختاری، تابع استانداری نبود و زیرنظر سازمان و اطلاعات مرکز (تهران)، فعالیت و رخدادهای سطح شهر را به استانداری مخابره می‌کرد. در ۱۳۵۳ ش، ریاست استانداری به سعید طباطبایی معتمدی واگذار شد (همو).
بین سال‌های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ ش، که مبارزات مردمی به اوج خود رسیده بود، استانداری یزد نیز دستخوش تغییر و تحولاتی شد به طوری که استاندار آن تغییر کرد. همچنین، پیروزی انقلاب اسلامی ایران هم سبب دگرگونی اساسی در ساختار سیاسی استانداری شد. استانداری با تأثیرپذیری از وضعیت اجتماعی و انقلابی آن ایام افزون‌بر تأمین امنیت استان، سامان‌دهی امور زندگی مردم را بر عهده گرفت (همو). در این ایام، کمیتۀ انقلاب اسلامی به‌منزلۀ نهادی امنیتی به‌منظور پیشبرد اهداف انقلاب تشکیل و در کنار شهربانی و ژاندارمری، به بازوی امنیت استانداری تبدیل شد؛ چنان‌که راننده و محافظ استاندار را کمیتۀ انقلاب اسلامی یزد تعیین می‌کرد (سالاری، هادی).
از آذر ۱۳۵۸ ، استانداری در نخستین اقدام، تأمین آب آشامیدنی شهر یزد از نهر مسیح هَرات در مَروَست (جنوبی‌ترین نقطۀ یزد از سه‌راه یزد ـ شیراز ـ کرمان) را در اولویت سیاست استانداری قرار داد که بنابر دلایلی نامعلوم به انجام نرسید (سالاری، حسن).
در‌حالی‌که با پیروزی انقلاب خلأهایی در امور انتظامی و اداری استان یزد به‌وجود آمده بود و استانداری با همکاری مشترک کمیتۀ انقلاب اسلامی یزد در حال سامان‌دهی آن بودند، جنگ تحمیلی عراق بر ضد ایران در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ آغاز و فعالیت استانداری دو‌چندان شد. در نخستین گام، استانداری ضمن تأمین بخشی از نیازهای جبهه مانند خودرو و آمبولانس، به ثبت‌نام و سامان‌دهی نیروهایش برای حضور در جبهه اقدام کرد (همو)؛ همچنین، ازآنجاکه جنگ به‌شدت، بر وضعیت اقتصادی مردم استان تأثیر گذاشته بود، استانداری با صدور بخش‌نامه به ادارۀ دارایی و اقتصادی، شهرداری، کمیتۀ انقلاب و بازرگانی، برای جلوگیری از افزایش قیمت‌ها، جلوگیری از احتکار و همچنین، دسترسی آسان مردم به کالاهای اساسی، پیگیر تشکیل ستاد بسیج اقتصادی در ۀاداره‌کل بازرگانی در آبان ۱۳۵۹ شد (مدرسی).
استانداری یزد در ادامۀ سیاست‌های اقتصادی کشور، از آغاز سال ۱۳۶۰ ش، به‌منظور پاسخ‌گویی به نیازهای مردم استان و جلوگیری از تشکیل بازار سیاه و افزایش قیمت‌ها، شبکۀ توزیع کنترل قیمت کالا را زیرنظر ادارۀ بازرگانی استان یزد تشکیل داد؛ همچنین در طرح انتشار کوپن، به‌منظور سهمیه‌بندی کالاها این طرح را ازطریق ادارة بازرگانی استان عملی کرد (همو). افزون‌بر این، در اجرای طرح تأمین کالاهای اساسی موردنیاز مردم، گروهی به نمایندگی از دفتر آیت‌الله محمد صدوقی*، امام‌جمعه و نمایندۀ امام خمینی (ره) نیز تشکیل شد (همدانیان).
ازآنجاکه شمار زیادی از مردم مناطق جنگ‌زده به استان یزد مهاجرت کردند، بنیاد امور مهاجران جنگ تحمیلی استان یزد* در استانداری در آذر ۱۳۶۰ تشکیل شد که مسئولیت رسیدگی به امور رفاهی، خدماتی و بهداشتی مهاجران را به عهده گرفت (کریمی).
از شهریور ۱۳۶۰، ساختمان جدید استانداری طراحی و ساخته شد؛ همچنین، طرح آب‌رسانی از رودخانۀ مسیح هرات به یزد نیز به مرحلۀ اجرا رسید. از دیگر اقدامات استانداری تأسیس دانشگاه علوم پزشکی یزد بود («نگاهی ... »، بش)؛ همچنین، فعالیت‌های استانداری درزمینۀ کمک به جبهه‌ها ادامه یافت و افزون‌بر این، به‌منظور ایجاد اشتغال برای خانواده‌های شهدا با صدور بخش‌نامه‌ای و همکاری ۀاداره‌کل بازرگانی ۲۵ چرخ خیاطی در اختیار ایشان قرار گرفت (مدرسی).
در خرداد ۱۳۶۱ در پی آزادسازی خرمشهر در جریان عملیات بیت‌المقدس، کار بازسازی و نوسازی مناطق جنگ‌زده در دستور کار دولت قرار گرفت. به‌منظور بازسازی و نوسازی مناطق جنگ‌زده، ستادی در وزارت کشور تشکیل شد که به تشخیص این ستاد زیرنظر استانداری‌ها عمل می‌کرد؛ بدین‌ترتیب، ستاد بازسازی و نوسازی مناطق جنگی استان یزد* با مشارکت دیگر اداره‌های این استان تشکیل و مسئول بازسازی و نوسازی شهر موسیان واقع در جنوب غربی استان ایلام شد. فراهم‌کردن مصالح ساختمانی و ماشین‌آلات موردنیاز، بخشی از فعالیت‌های استانداری در کار بازسازی موسیان بود (همدانیان).
در مهر ۱۳۶۲، در پی تشکیل تیپ مستقل پیادة ۱۸ الغدیر در استان یزد، مصالح ساختمانی برای تأسیس پادگان این تیپ به نام پادگان شهید عاصی‌زاده* در پانزده‌کیلومتری جادۀ اهواز - اندیمشک نیاز بود که از اواخر سال ۱۳۶۲ ش، استانداری با صدور بخش‌نامه به نهادهای زیرمجموعۀ خود، در ساخت پادگان مشارکت کرد و به تهیۀ ورقه‌های آهن موردنیاز برای ساخت تانکر آب و آجر و مصالح ساختمانی همت گماشت (مدرسی).
تشکیل ستاد جبهه و جنگ استان یزد از دیگر فعالیت‌های استانداری درزمینۀ جنگ بود که با هماهنگی و همکاری بسیار نزدیک با جهاد سازندگی استان یزد انجام شد. در این ستاد، معاون اداری مالی استانداری در مقام نمایندۀ این نهاد موظف به هماهنگی با اداره‌ها برای اعزام نیرو به جبهه و پیگیری در این زمینه بود. افزون‌بر این، چند دستگاه اتوبوس، کمپرسی، بیل مکانیکی، لودر و بولدوزر هم به این ستاد واگذار شد (همدانیان؛ دشتی‌پور).
در شهریور ۱۳۶۳، استاندار به همراه معاون سیاسی‌اش، محمدحسین موحدین* (جوکار)، در جبهه حضور یافت («نگاهی»، بش). در این دوره، به‌سبب اجرای عملیات‌های متعدد در جبهه، فعالیت نظامی ایران در حال افزایش بود و شمار بسیاری از نیروهای استان یزد در جبهه حضور پیدا کردند. در چنین وضعیتی، برای پشتیبانی امور مرتبط با امداد، درمان و انتقال رزمندگان مجروح استان یزد، ستاد امداد و درمان در ۱۳۶۵ ش با مشارکت اداره‌های دیگر استان زیرنظر استانداری تشکیل شد (جعفری) و بدین‌ترتیب، با انتقال مجروحان به بیمارستان‌های شهر یزد، کارمندان استانداری به‌صورت داوطلبانه، به جابه‌جایی و انتقال آن‌ها اقدام کردند (همدانیان).
از ۲۰ اسفند ۱۳۶۴، با مصوبۀ هیئت دولت مبنی بر آموزش نظامی پنج‌درصد کارکنان دولت و مشارکت آنان در جنگ، مقدمات تشکیل پایگاه‌های بسیج در دستگاه‌های دولتی فراهم آمد. در استانداری یزد نیز پایگاه بسیج شهید باهنر ایجاد شد (نمکیان یزدی). در پی تشکیل بسیج ادارات و حضور آنان در جنگ مسئولیت هماهنگی اعزام نیروی اداری و کارگری به استانداری واگذار و بدین‌ترتیب، اقدامات منسجم‌تری در اعزام نیروهای اداری انجام شد که مهم‌ترین نمود آن تشکیل گردان (317) قائم* بود (دشتی‌پور؛ روح‌پرور). ازآن‌پس، در شلمچه، سنگری به نام سنگر مسئولان ایجاد شد که مدیران، مسئولان و ائمۀ‌جمعه برای سرکشی از رزمندگان در آن حضور می‌یافتند (نمکیان یزدی).
در طول هشت سال دفاع مقدس، استانداری یزد ۱۳۶ تن رزمنده به جبهه اعزام کرد که از این شمار، ۱۰۴ تن جانباز، ۱۹ تن اسیر و همچنین ۶ شهید داشته است (دهقان) که شاخص‌ترین آن‌ها شهید محمدحسین موحدین، معاون سیاسی استاندار و معاون فرهنگی تیپ مستقل پیادۀ ۱۸ الغدیر است. عبدالحمید عباسی‌عقدا (1335-1361 ش)؛ سید رضا میرباقری (1339-1361 ش)، بخشدار میبد؛ احمد میرحسینی (1340-1365 ش)؛ محمدحسین محمدحسینی (1344-1364 ش)؛ و احمد فرگاه (دشتی‌پور) دیگر شهدای استانداری‌اند (فرهنگ ... ، ذیل نام‌ها).
پس از جنگ نیز فعالیت استانداری درزمینۀ فرهنگ دفاع مقدس ادامه پیدا کرد. پس از تشکیل شورای ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در دهۀ ۱۳۹۰ ش، مسئولیتش به استاندار واگذار شد و ۹ آزاده، ۳۶ فرزند شهید و ۱۷ جانباز در این نهاد استخدام شدند. برگزاری نمایشگاه عکس دفاع مقدس به مناسبت هفتۀ دفاع مقدس، سرکشی از خانواده‌های شهدا با همکاری بنیاد شهید و امور ایثارگران، شرکت در مراسم بزرگداشت مقام شهدا و تجلیل از خانوادۀ ایشان از دیگر اقدامات این اداره است (صالحی).
مآخذ: احمدی، نصرالله، سیمای منابع طبیعی، کشاورزی، دامپروری و صنایع جانبی استان اصفهان، تهران: مؤسسۀ تبلیغاتی رسانه، ۱۳۸۱ ش؛ جعفری، عباس (رئیس وقت ادارۀ رفاه استانداری)، مصاحبه با مؤلف، ۱۴ مرداد ۱۳۹۹؛ دشتی‌پور، احمدعلی (مشاور وقت امور ایثارگران استانداری و فرمانده پایگاه بسیج شهید باهنر استانداری)، مصاحبه با همو، ۱۲ مرداد ۱۳۹۹؛ دهقان، روح‌الله (کارشناس وقت امور اداری استانداری)، مصاحبه با همو، ۲۰ مرداد ۱۳۹۹؛ روح‌پرور، محمدمهدی (یکی از فرماندهان گردان تیپ مستقل پیادة ۱۸ الغدیر)، مصاحبه با همو، ۱۳ مرداد ۱۳۹۹؛ سالاری، هادی (معاون وقت آموزش و پژوهش استانداری یزد)، مصاحبه با همو، ۱۲ مرداد ۱۳۹۹؛ سالنامۀ آماری کشور، به کوشش سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان یزد، تهران: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور، ۱۳۸۳ ش؛ صالحی، علی (مدیرکل کنونی روابط عمومی استانداری یزد)، مصاحبه با مؤلف، ۱۸ مرداد ۱۳۹۹؛ فرهنگ اعلام شهدا: استان یزد، به کوشش مرکز مطالعات و پژوهش‌های بنیاد شهید و امور ایثارگران، تهران: شاهد، ۱۳۹۵ ش؛ کتاب اسامی دهات کشور، تهران: اداره‌کل آمار و ثبت‌احوال وزارت کشور، ۱۳۲۹ ش؛ کریمی، مرتضی (مسئول اسبق ستاد جنگ‌زدگان استان یزد)، مصاحبه با مؤلف، ۲۵ مرداد ۱۳۹۹؛ مدرسی، سید محمد (مدیرکل وقت ادارة بازرگانی استان)، مصاحبه با همو، ۲۶ مرداد ۱۳۹۹؛ «نگاهی به استانداران یزد بعد از انقلاب» (بارگذاری: بی‌تا)، پایگاه خبری یزد فردا، <www. Yazdfarda.com> (دسترسی: ۲۵ مرداد ۱۳۹۹)؛ نمکیان یزدی، سید محمد (کارشناس وقت امور اداری استانداری یزد)، مصاحبه با مؤلف، ۱۳ مرداد ۱۳۹۹؛ همدانیان، علی‌محمد (مدیرکل وقت اداری مالی استانداری یزد)، مصاحبه با همو، ۱۶ مرداد ۱۳۹۹.
/ اعظم یزدی/