اَشکِذَر، شهرستان و شهری در مرکز استان یزد.
شهرستان اشکذر: این شهرستان با وسعتی حدود ۱۸۱۳ کیلومترمربع، بین ۵۴ درجه و ۲۷ دقیقه تا ۵۳ درجه و ۴۲ دقیقۀ طول شرقی و ۳۱ درجه و ۴۵ دقیقه تا ۳۲ درجه و ۱۳ دقیقۀ عرض شمالی در منطقه‌ای کویری قرار دارد و از شمال و غرب، به شهرستان‌های اردکان و میبد؛ از جنوب، به شهرستان تفت؛ و از شرق، به شهرستان یزد محدود می‌شود و مشتمل بر دو بخش مرکزی و خِضرآباد؛ سه شهر اشکذر، مَجومِرد و خضرآباد؛ و دو دهستان رُستاق با ۲۳ آبادی و کِذاب با ۳۴ آبادی است (سالنامه ... ، ص ۳۷).
تا پیش از ۱۳۰۰ ش، روستاهای بین دروازه‌قرآن تا ابتدای شهرستان میبد را «بلوک» یا «رُستاق» می‌نامیدند. در نیمۀ نخست سدۀ ۱۴ ش، اشکذر از بخش‌های یازده‌گانة یزد محسوب میشد، پس‌ازاین، دهستان اِشکِذَر شکل گرفت. با تشکیل بخشداری اشکذر این روستاها زیرمجموعۀ آن شد. در سربرگ‌های اداری وزارت داخله در ۱۳۱۷ ش، بخشداری اشکذر تابع استان دهم (اصفهان) و فرمانداری یزد بود. در ۱۳۷۶ ش، بخشداری اشکذر و خضرآباد از شهرستان یزد، جدا و شهرستان صدوق تشکیل شد و در ۱۳۹۲ ش، به شهرستان اشکذر تغییر نام داد (قلم‌سیاه، ص ۴۱۲؛ اختصاصی، ص ۱۲).
این شهرستان در دشت یزد ـ اردکان واقع‌شده است. در سرتاسر این دشت، برخان‌های (تپه‌های شنى هلالى شکل) متعدد که حاصل فرسایش باد است، به چشم مى‌خورد. منشأ این شن‌های روان را نُدُوشن و تالاب گاوخونى می‌دانند (همان‌جا). آب‌وهوای آن در نواحی دشتی و چاله‌ها به‌سبب بارش‌های جوی اندک، گرم و خشک، نیز در مناطق مرتفع، نیمه‌خشک، با تابستان‌های معتدل و زمستان‌های سرد است؛ به‌طوری‌که میزان رطوبت با افزایش ارتفاع بیشتر می‌شود. میانگین بیشینۀ دما ۵/41 درجۀ سانتی‌گراد و کمینۀ میانگین آن منفی ۸/3 درجۀ سانتی‌گراد، بیشینۀ مطلق دما ۴۵ درجۀ سانتی‌گراد و کمینۀ مطلق آن منفی ۹ درجۀ سانتی‌گراد است (قبادیان، ص ۴۳).
مردم شهرستان اشکذر مسلمان و پیرو مذهب شیعه‌اند؛ نیز گروهی از زردشتیان در محدودۀ آن سکونت دارند. زبانشان فارسی با گویش یزدی (قلم‌سیاه، ص ۴۱۶) و مهم‌ترین پیشۀ ساکنان آن کشاورزی، صنایع‌دستی، پیشه‌وری، کارگری و کشاورزی است. فراورده‌های کشاورزی شهرستان به‌طور عمده، عبارت‌اند از: گندم و جو، نباتات علوفه‌ای، دانه‌های روغنی، حبوبات و پیاز که در کنار آن‌ها، نباتات جالیزی، انار، پسته، گوجه‌فرنگی و سیب‌درختی هم به دست می‌آید. پرورش دام و طیور در کنار زراعت، از دیگر فعالیت‌های اقتصادی مردم این نواحی است. صنایع‌دستی، به‌ویژه قالی‌بافی، کمک درآمد خانوارهای ساکن دهستان رستاق بوده، به‌گونه‌ای که کارگاه‌های نساجی قدیم (شَعربافی) به‌تدریج، به کارگاه‌های صنعتی بدل شده است. مردم این شهرستان افزون‌بر صنایع نساجی، در کارگاه‌های رنگرزی، فیلترسازی، اتاق و تانکرسازی، موزاییک‌سازی، آجرپزی، سنگ‌بری، مواد پلاستیکی و کفش‌دوزی (گیوه) نیز فعالیت دارند. از دیگر صنایع مهم آن می‌توان به کارخانه‌های آجرپزی در علی‌آباد و معدن سنگ گچ در نزدیکی روستای عصرآباد اشاره کرد (نظامی، ص ۷۳).
چندین اثر تاریخی از دورۀ اسلامی در شهرستان اشکذر وجود دارد؛ ازجمله: گنبد تاج در روستای ابراهیم‌آبادِ رستاق؛ مسجد جامع از دورۀ صفوی؛ قلعه و خندقی در روستای عزآباد رستاق؛ خانقاه و آرامگاه سلطان محمود شاه، مسجد جامع از سدۀ ۸ ق و امامزاده سید حسین در روستای بُندرآباد؛ مسجد ریگ یا شیخ کبیر از سدۀ ۹ ق؛ ویرانه‌های شهر کهنه در مجومرد و مسجد ملا‌احمد مجومرد؛ آب‌انبار ابوالهادی اشکذر و آب‌انبار هفت بادگیری عصرآباد؛ باغ وزیر حجت‌آباد؛ خانة ابراهیمی اشکذر و قلعة خضرآباد؛ مدرسة علی‌آباد آسیاب آبی اشکذر، قلعۀ اشکذر و مسجد ملا‌رجب‌علی (همو، ص ۷۴).
شهر اشکذر: شهر اشکذر در حدود دوازده‌کیلومتریِ شمال غربی مرکز استان یزد و در مسیر جادۀ یزد ـ تهران، بین ۵۴ درجه و ۱۱ دقیقه تا ۵۴ درجه و ۱۳ دقیقۀ طول شرقی و ۳۱ درجه و ۵۹ دقیقه تا ۳۲ درجه و ۲ دقیقۀ عرض شمالی و در ارتفاع ۱۱۶۵متری از سطح دریا قرار دارد (قلم‌سیاه، ص ۴۱۵). آب‌وهوای این شهر خشک و بیشترین میانگین دمای آن ۴/39 درجۀ سانتی‌گراد و کمینۀ میانگین آن منفی ۱ درجۀ سانتی‌گراد (سالنامه، ص ۶۷، ۷۹) است جمعیت آن ۲۹۴۳ تن در نیمۀ نخست سدۀ ۱۴ ش، گزارش شده است؛ اما در نخستین سرشماری عمومى جمعیت کشور در ۱۳۳۵ ش، جمعیت آن به ۲۲۲۰ تن کاهش یافته و. در سرشماری سال‌های 1355 و ۱۳۶۵ ش، به‌‌ترتیب 1776 و ۹۶۳۷ تن رسیده است. در سرشماری 1395 ش، جمعیت آن ۳۲۵۶۶ تن با ۱۸۵۲ خانوار افزایش یافت (سالنامه، ص ۳۷، ۱۰۸؛ اختصاصی، همان‌جا؛ نتایج ... ، ص ۹۱).
این شهر را اشک بن زال از ملوک‌الطوایف زمان اشکانیان، بنیان گذاشته، پیشوند «اَشک» هم به همین معنی است. دربارۀ پسوند «ذَر» به دلیل نبود منبع تاریخی، اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما به گفتة اقوال، از نام آذر (مخفف آن در گویش محلی «ذر»)، همسر اشک‌بن‌زال گرفته‌شده است (نک: کاتب، ص ۴۱؛ مشکور، ص ۵۰۴). این انتساب را به‌سبب شباهت اسمی بین کلمة «اشکذر» و «اشکانیان» هم می‌دانند. ایرج افشار دربارۀ اشکذر آورده است: آبادی بزرگی است در فاصله بیست‌کیلومتری یزد که مرکز رستاق محسوب می‌شود. بنای این آبادی به اشک بن زال و زمان اشکانیان نسبت داده‌شده است؛ بنابراین، قدمت اشکذر به حدود دوهزار سال می‌رسد. نیز شماری اشکذر را خیلی قدیم‌‌‌تر می‌دانند و معتقدند که بنای نخستین اشکذر در شن‌های روان در زیرخاک مدفون‌شده است. بنای موجود اشکذر، با احداث قنات کویر به دست اشک بن زال، که منشأ آن در نزدیکی صفائیۀ کنونی در یزد است، آغاز شده و شروع به رشد کرده است و مردم این منطقه در کمال خوشی و آبادانی مشغول کشاورزی بوده‌اند. این قنات از زمان احداث حدود ۱۲۰ قفیز آب داشته و اراضی بسیاری را آبیاری می‌برده است (ج ۱، ص ۱۳۸، ۱۴۰).
اشکذر در انقلاب اسلامی: با اوج‌گیری نهضت مردم ایران بر ضد حکومت پهلوی در سال‌های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ ش، برخی از طلاب اشکذری همچون رضا ذاکری و حسن پورذاکری، اعلامیه‌ها و نوار سخنرانی‌های امام خمینی (ره)، رهبر انقلاب و بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران، را به اشکذر می‌آوردند و مخفیانه، بین مردم توزیع می‌کردند. پایگاهِ حرکت انقلابی آنان، مسجد حاجی غلام در مرکز شهر و اوج این حرکت در ۱۰ آذر ۱۳۵۶ در مراسمی به مناسبت چهلمین روز درگذشت مصطفی خمینی (۲۱ آذر ۱۳۰۹-1 آبان ۱۳۵۶) بود که در آنجا، برای نخستین‌بار، شعار درود بر خمینی و مرگ بر شاه داده شد (عابدی اردکانی، ج ۲، ص ۲۷۰). در ادامه، مردم در فروردین ۱۳۵۷، با برگزاری مجالس عزاداری و روضه‌خوانی برای شهدای قم و تبریز، بر ضد رژیم پهلوی تظاهرات کردند. رهبری این حرکت را محمدحسین جعفری‌نسب اشکذری (شهادت: ۲۳ اسفند ۱۳۶۳)، محمدحسین خاکساری اشکذری*، علی‌محمد دهقانی اشکذری و احمد دهقان اشکذری (شهادت: ۱۹ آذر ۱۳۵۹) بر عهده داشتند (همو، ج ۲، ص ۲۸۶؛ نیز نک: فرهنگ ... ، ذیل نام‌ها). در شهر مجومرد هم جوانان زیادی به فعالیت‌های انقلابی دست زدند. ازجملۀ آنان می‌توان به سید احمد رضوی، سید جلال پورهاشمی و سید کاظم رضوی اشاره کرد. به‌تدریج، این مبارزات به بخش رستاق هم گسترش یافت. در روستاهای منطقۀ رستاق، رسالۀ توضیح‌المسائل و نوار سخنرانی‌های امام خمینی(ره) توزیع میشد. چهرۀ برجستۀ این حرکت، علی الیاسی، تحت تعقیب مأموران ساواک قرار گرفت و بازداشت و شکنجه شد؛ اما مدرکی بر ضد او به دست نیامد و پس از سه ماه آزاد شد (عابدی اردکانی، ج ۲، ص ۲۷۳، ۲۸۷، ۴۰۴)؛ نیز دانش‌آموزان و آموزگاران مدرسه‌های اشکذر، چند نوبت در مسیر خیابان اصلی شهر تظاهرات کردند که در یکی از آن‌ها، مأموران پاسگاه ژاندارمری به دانش‌آموزان حمله و شماری از آن‌ها را بازداشت کردند (راعی عزآبادی، ص ۲۳۰)؛ همچنین، شماری از اهالی اشکذر برای توسعۀ فعالیت‌های انقلابی، به شهر یزد می‌رفتند. مردم هم در مجالس و مراسم عزاداری دهۀ اول محرم مصادف با آذر ۱۳۵۷ و به‌طور خاص در مراسم تاسوعا و عاشورا، به فعالیت‌های انقلابی، راه‌پیمایی و سخنرانی بر ضد رژیم پهلوی می‌پرداختند. پس از مدتی، این برنامه‌ها به روستاهای پیرامون راه یافت. به دنبال گسترش فعالیت‌های انقلابی اهالی اشکذر، مأموران ژاندارمری، اعتراض مبارزان روستای شمسی در ده‌کیلومتری اشکذر را سرکوب کردند و در ۱۷ آذر ۱۳۵۷، عباس احمدی و کاظم دیاله را به شهادت رساندند. فعالیت‌های انقلابی مردم اشکذر با چهل مجروح تا پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ ادامه یافت (همان‌جا).
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با فرمان امام خمینی در ۵ دی ۱۳۵۸ مبنی بر تشکیل بسیج، در اشکذر و روستاهای تابعۀ آن، پایگاه‌های بسیج شکل گرفت و اهالی آن با عضویت در بسیج، در مدرسه‌ها و ورزشگاه‌ها ازجمله ورزشگاه ۲۲ بهمن و کتابخانۀ مهدیۀ اشکذر، آموزش‌های نظامی را فرامی‌گرفتند (جعفری‌نسب اشکذری، ص ۶۲).
اشکذر و دفاع مقدس: با حملۀ نظامی عراق به ایران در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹، مردم اشکذر با شرکت در جبهه‌ها و جمع‌آوری کمک‌های نقدی و غیرنقدی در دفع تجاوز دشمنان کوشیدند. اداره‌ها و نهادها نیز نیروهای داوطلب خود را به جبهه‌ها فرستادند و اصناف هم در تأمین نیازهای جبهه، به همراه مردم مشارکت فعال کردند. نخستین کمک مردمی یازده روز پس از آغاز جنگ از مسجدالرضا به جبهه فرستاده شد. نیز گسیل نیروهای بسیجی به جبهه‌ها از مدرسۀ شهید رجایی کنونی، سپس از ساختمان شرکت تعاونی روستایی اشکذر انجام و تشییع‌جنازۀ شهدا هم در همین محل برگزار میشد (همو، ص ۸۷-88). در دورۀ دفاع مقدس (شهریور ۱۳۵۹ تا تیر ۱۳۶۷)، نیروهای داوطلب از پایگاه‌های مقاومت بسیجِ شهید بهشتی، شهید چمران مجومرد، علی بن ابی‌طالب فیروزآباد و ناحیۀ اشکذر به جبهه‌ها گسیل می‌شدند. مهم‌ترین مراکز پشتیبانی این شهرستان جهاد سازندگی، بنیاد تعاون بسیج، پایگاه مقاومت بسیج شهید بهشتی، پایگاه شهید چمران مجومرد و ناحیۀ بسیج اشکذر بود. آماری دقیق از کمک‌های مردمی در دست نیست؛ اما می‌توان به خرید دو دستگاه خودروی مزدا و ارسال مقادیر زیادی مواد خوراکی به‌صورت اهدایی اشاره کرد. شماری از مهاجران جنگی از خرمشهر و آبادان هم به اشکذر آمدند و در شهرک «عمارشهر»، اسکان یافتند (همان‌جا).
در جریان هشت سال دفاع مقدس، از اشکذر، ۳۰۵ تن شهید (124 شهید دارای پرونده در بنیاد شهید و امور ایثارگران شهرستان و بقیه دارای پرونده در سایر شهرستان‌های استان یا استان‌های دیگر)، 13 تن اسیر و ۱۹۴ تن جانباز شده‌اند. شاخص‌ترین فرماندهان شهید این شهرستان محمدحسین خاکساری، محمدکاظم دهقانی اشکذری*، حسین رحمانی علی‌آبادی*، عباسعلی خبیری و عباس دهقانی‌اند (هاتفی مجومرد).
مشهور‌ترین گلزار شهدای شهرستان نیز عبارت‌اند از: روضببب‌الشهدای اشکذر، حسینیۀ عصر عاشورای مجومرد و شهدای فیروزآباد. پس از پایان جنگ، پنج شهید گمنام در پنج مکان گلزار شهدای روضببب‌الشهدای اشکذر، حسینیۀ عصر عاشورای مجومرد، گلزار شهدای صدرآباد، گلزار شهدای بُندرآباد و حسینیۀ بزرگ ابراهیم‌آباد (هرکدام با یک شهید گمنام) دفن شدند (همو).
مآخذ: اختصاصی، محمدرضا، منشأیابی تپه‌های شن روان دشت یزد ـ اردکان، تهران: مؤسسۀ تحقیقات جنگل‌ها و مراتع، ۱۳۷۵ ش؛ افشار، ایرج، یادگارهای یزد، یزد: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و خانۀ کتاب یزد، ۱۳۴۷ ش؛ جعفری‌نسب اشکذری، مهدی، باغ ننا، یاد و یادداشت‌ها، تهران: سورۀ مهر، ۱۳۷۶ ش؛ راعی عزآبادی، احمد، ستارگان حریم وصال، یزد: احمد راعی عزآبادی، ۱۳۸۹ ش؛ سالنامة آماری ایران: استان یزد، به کوشش سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان یزد، تهران: سازمان برنامه‌وبودجۀ کشور ۱۳۹۷ ش؛ عابدی اردکانی، محمد، انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک: استان یزد، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۹۳ ش؛ فرهنگ اعلام شهدا: استان یزد، به کوشش مرکز مطالعات و پژوهش‌های بنیاد شهید و امور ایثارگران، تهران: شاهد، ۱۳۹۵ ش؛ قبادیان، عطاءالله، فلات مرکزی ایران (سیمای طبیعی استان یزد در ارتباط با مسائل کویری)، اهواز: دانشگاه جندی‌شاپور، ۱۳۶۱ ش؛ قلم‌سیاه، اکبر، فرهنگ‌نامۀ یزد، یزد: نیکوروش، ۱۳۹۳ ش؛ کاتب، احمد، تاریخ جدید یزد، به کوشش ایرج افشار، تهران: فرهنگ ایران‌زمین، ۱۳۴۵ ش؛ مشکور، محمدجواد، جغرافیای تاریخی ایران باستان، تهران: دنیای کتاب، ۱۳۷۱ ش؛ نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن-1395 ش، کل کشور، تهران: مرکز آمار ایران، ۱۳۹۶ ش؛ نظامی، مژگان، «اشکذر»، دائرببب‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دائرببب‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۹ ش، ج ۴؛ هاتفی مجومرد، غلامرضا، اطلاعات شخصی.
/ غلامرضا هاتفی مجومرد/