بافق، شهرستان و شهری در شرق و جنوب شرقی استان یزد.

این عنوان به شاخه‌ای از سادات علوی به نام «بافقیه»، از نوادگان امام صادق(ع) بازمی‌گردد (میرسلیمانی بافقی، مفاخر ... ، ص ۱۵).

شهرستان بافق: این شهرستان با مساحت ۸۴۲۸ کیلومترمربع، در ۳۱ درجه و ۷ دقیقه تا ۳۲ درجه و ۱۱ دقیقۀ عرض شمالی و ۵۴ درجه و ۴۶ دقیقه تا ۵۶ درجه و ۲ دقیقۀ طول شرقی قرار دارد و از شمال، به شهرستان اردکان؛ از شرق، به شهرستان بهاباد؛ از شمال غربی، به شهرستان یزد؛ از غرب، به شهرستان مهریز و از جنوب و جنوب شرقی، به استان کرمان محدود می‌شود (سالنامه ... ، ص ۲۹-30، 37)

شهرستان بافق آب‌وهوایی گرم و خشک با تابستان‌های بسیار گرم، زمستان‌های معتدل و سرد کم‌باران دارد (همان، ص ۲۶). مهم‌ترین کوه‌های آن بدبخت کوه با ارتفاع ۲۲۴۹، بافق ۲۲۰۲ متر، کمر بوبک ۲۳۷۰ متر، باجِگان ۲۸۷۹ متر و بیشتر زمین‌های آن تپه ماهور تا کوهستانی است که دامنه آن‌ها به دشت و شوره‌زارهای متعدد کویر مرکزی ایران ختم می‌شود. این شهرستان جزو خشک‌ترین نواحی ایران و از مناطق گرم به شمار می‌آید و رودخانۀ درخور ‌توجه در آن به چشم نمی‌خورد. تنها عارضۀ آبی مهم آن رود شور با جهت جنوب به شمال است که از دهستان نوق کرمان سرچشمه‌ می‌گیرد و در کویر درانجیر پس از طی ۱۵۰ کیلومتر به گل می‌نشیند (جعفری، دایرببب‌المعارف ... ، ص ۱۵۴، رودها ... ، ص ۲۹۹؛ فرهنگ ... ایران، ج ۱۰، ص ۱۳۶۷؛ فرهنگ ... آبادی‌ها ... ، ص ۳۳۲، ۱۳۶۸).

بافق تا ۱۳۳۲ ش، از توابع استان کرمان بود و در این سال، به شهرستان یزد ملحق (وزیری کرمانی، جغرافیا ... ، ص ۱۷۵؛ میرسلیمانی بافقی، همان، ص ۱۸) و با تشکیل استان یزد (1352 ش)، به شهرستان تبدیل شد (فرهنگ ... آبادی‌ها، ص ۱۲-13). هم‌اکنون (1401 ش)، این شهرستان تنها یک بخش مرکزی (با مرکزیت شهر بافق) و سه دهستانِ سبزدشت با ۴۰ آبادی، کوشک با ۶۸ آبادی و مبارکه با ۱۱۸ آبادی دارد (سالنامه، ص ۳۳). جمعیت این منطقه در ۱۳۹۵ ش، ۵۰۸۴۵ تن بوده است که از این شمار، ۴۵۴۵۳ تن در مناطق شهری، ۵۳۹۲ تن در مناطق روستایی ساکن‌اند، نیز جمعیت مردان آن ۲۵۸۴۹ تن و زنان ۲۴۹۹۶ تن گزارش‌شده است (همان، ص ۱۰۶، ۱۰۸).

مردم شهرستان بافق در بخش‌های کشاورزی، صنایع‌دستی، معادن، صنایع و پرورش دام مشغول به کارند. وجود چندین رشته قنات، چشمه و چاه عمیق و نیمه‌عمیق، به کشاورزی و باغداری منطقه کمک کرده و محصولات آن گندم، جو، ارزن، روناس، یونجه، پنبه (کولک)، شلغم، خرما، پسته، انگور، بادام، گردو، انار، توت، انجیر، زردآلو و در ارتفاعات، زعفران و گیاهان دارویی است. در این شهرستان به‌سبب وجود درختان خرما، صنایع‌دستی وابسته به نخل مانند فراورده‌های حصیری رونق دارد. از دیگر صنایع‌دستی آن می‌توان به قالی‌بافی با طرح‌های کاشانی، اصفهانی و کرمانی اشاره کرد (فرهنگ ... آبادی‌ها، ص ۳۰۴، ۳۳۹، ۳۴۴). این شهرستان منابع زیرزمینی متنوعی دارد که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: سنگ آهن چغارت، سنگ آهن چاه گز، سنگ آهن سه چاهون، منگنز ناریگان، فسفات اسفوردی، سرب و روی کوشک و معدن مرمریت بیشه‌در. بلوک معدنی بافق با ذخیره نزدیک به ۷/1 میلیارد تن سنگ آهن بیش از یک‌سوم کانی این فلز را در ایران به خود اختصاص داده است («نگاه ... »، بش).

از آثار تاریخی شهرستان بافق می‌توان به این‌ها اشاره کرد: مقبرۀ امامزاده عبدالله بن موسی بن جعفر(ع)، برادر تنی امام رضا(ع)؛ بقاع پیر مراد، پیر قطرم، ملا عبدالله و قاضی میرجعفر؛ مسجد جامع، از بناهای تاریخی سدۀ ۵ ق؛ و مدرسه‌ای در کنار آن متعلق به دورة صفوی؛ آرامگاه ابراهیم بن محمد، نوة امامزاده جعفر(ع)؛ قلعه‌های کافر، باقرآباد و صادق‌آباد؛ میدان خان؛ برج ارگ عبدالرضا خان؛ مسجد ارگ؛ عمارت باغ صدرآباد؛ بقایای باغ جنت؛ ریگ امام رضا(ع) و مسجد آن؛ بازارچۀ امامزاده عبدالله(ع)؛ خانۀ وحشی بافقی؛ مدرسۀ ولی میرزا؛ حمام ملا مراد و بقایای مدارس علمیۀ بافق (فرهنگ ... آبادی‌ها، ص ۳۳۶؛ میرسلیمانی بافقی، همان، ص ۲۲-23؛ افشار، ج ۱، ص ۱۵۴).

شهر بافق: این شهر در ۵۵ درجه و ۲۳ دقیقۀ طول شرقی تا ۳۱ درجه و ۳۶ دقیقۀ عرض شمالی قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دریا ۹۹۵ متر، با آب‌وهوای گرم و خشک، در حاشیۀ جنوب شرقی کویر درانجیر و در کنار خط آهن یزد به کرمان و بندرعباس واقع‌شده و مرکز شهرستان بافق است (جعفری، دایرببب‌المعارف، همان‌جا).

پیش از آنکه این شهر به بافق شهرت یابد، قصبه‌ای به نام «قاضی میرجعفر» در سه‌کیلومتری جنوب محل کنونی شهر بوده که از سدۀ ۱ و ۲ ق، رونق گرفته است، بقایای گورستان‌های آن دوره هم نشان می‌دهد که ترکیبی از آیین‌های اسلامی و پیش از اسلام در این منطقه رواج داشته است (آقسرایی، ص ۳۱؛ میرسلیمانی بافقی، مفاخر ... ، ص ۱۳). بدین‌سبب جغرافی‌نویسان سده‌های نخستین اسلامی آن روزگار از بافق نامی نبرده‌اند و نخستین‌بار نام بافق در منابع دورۀ سلجوقی دیده‌شده است (نک: خبیصی، ص ۴۰، ۱۰۹، ۱۸۰، ۱۸۱). در نیمۀ دوم سدۀ ۶ ق، در دورۀ حکومت ملک ارسلان سلجوقی بر کرمان، ولایت بافق به همراه بهاباد، داور و کوبنان به اتابک یزید سپرده شد (میرسلیمانی بافقی، همان، ص ۱۶-17؛ خبیصی، ص ۱۸۰). نیز گفته‌شده که بافق در ۵۳۷ ق محل نزاع برخی امرا و شاهزادگان بوده است (نک: میرسلیمانی بافقی، همان‌جا؛ یزدی، ص ۱۵، ۱۰۹، ۱۲۰، ۱۵۰). از بافق در دورۀ صفوی با نام «قصبۀ طیبه» و «دارالشجاعه» یادشده است که اهالی آن در جنگ‌های ایران و عثمانی، هندوستان و یاغیان داخلی، به شاهان صفوی کمک می‌کردند و مناصب مهم نظامی داشتند و تفنگچیان آن از مهارت و شجاعت برخوردار بودند (آقسرایی، همان‌جا؛ بافقی، ج ۳، ص ۲۷۷، ۲۸۱، ۲۹۳؛ وزیری کرمانی، همان، ص ۵۳، تاریخ ... ، ص ۲۸۶). سبب انتخاب نام «قصبه طیبه» را هم پاکی مردم این منطقه در دین و اعتقادات می‌دانند (میرسلیمانی بافقی، مشاهیر، ص ۲۱). مؤلف بستان السیاحببب در سدۀ ۱۳ ق، بافق را از توابع یزد و ناحیه‌ای کم‌اهمیت با هوای گرم وصف کرده است (زین‌العابدین شیروانی،ص ۱۳۰).

برجسته‌ترین شخصیت‌های بافق عبارت‌اند از: محمدمفید بافقی (درگذشته پس از ۱۰۹۱ ق)؛ کمال‌الدین محمد بافقی متخلص به وحشی بافقی (930ـ۹۹۷ ق)؛ علامه میرزا عمادالدین محمد حکیم ابوالخیر بافقی (فیلسوف، طبیب و ادیب سدۀ ۱۱ ق)، محمدتقی خان (1089-1177)، حاکم یزد و کرمان که در دورۀ او بناها و آثار زیادی مانند عمارت و باغ دولت‌آباد، میدان خان، حمام خان، مدرسۀ عبدالرحیم خان، بازار خان، باغ‌ها، قنات‌ها بنا شد؛ ام‌هانی (1237-1326 ق) از نخستین زنان شاعر یزدی؛ حاج میرزا سید احمد مدرس بافقی یزدی (1302-1391 ق)، آیت‌الله شیخ محمدتقی بافقی(1292-1365 قۀ) و برادرش ملا اسدالله بافقی (1290-1375 ق) هر سه از عالمان شیعه و حجت‌الاسلام سید جعفر میرغنی‌زاده (همو، ص ۲۴).

بافق در انقلاب اسلامی:  سابقۀ اعتراض به حکومت پهلوی در میان بافقی‌ها به ۱۳۰۷ ش بازمی‌گردد که آیت‌الله محمدتقی بافقی هنگام تحویل سال، در حرم حضرت معصومه(س)، از همسر و دختران رضا شاه و شماری از خدمۀ دربار می‌خواهد تا به‌سبب پوشش نامناسبشان، حرم را ترک کنند و در پی آن، او چند ماهی دستگیر می‌شود («درباره ... »، بش).

در ۱۳۵۶ ش، همراه با اعتراض سراسری مردم ضد حکومت پهلوی، مردم بافق نیز با برپایی تظاهرات، اعتراض خود را به حکومت پهلوی نشان دادند. در این میان، هدایت مردم بر عهدۀ روحانیان، به‌ویژه حجت‌الاسلام سید جواد سلیمانی، حجت‌الاسلام سید جواد میرغنی‌زاده، حجت‌الاسلام سید محمد حسینی و آیت‌الله سید محمد میرغنی‌زاده بود که با برپایی مجالس سخنرانی در ماه محرم و صفر مردم را دربارۀ اوضاع سیاسی، سیاسی و فرهنگی آگاه می‌کردند. سرآغاز اعتراض‌های گستردۀ مردمی هم در ۱۰ فروردین ۱۳۵۷ و به‌مناسبت چهلم شهدای قیام مردم تبریز رقم خورد. مهم‌ترین پایگاه‌های انقلاب، مسجد جامع و منزل حجت‌الاسلام سید جعفر میرغنی‌زاده بود. بیشتر حرکت‌های انقلابی را، که از مسجد جامع آغاز می‌شد، روحانیان و شماری از دانشجویان برنامه‌ریزی می‌کردند (قنبری‌زادۀ خدامی؛ تشکری).

با اوج‌گیری انقلاب در همان سال، مردم بافق هرروز مبارزۀ خود را با رژیم پهلوی گسترش می‌دادند. مهم‌ترین راه‌پیمایی در این دوره حرکت به‌سمت ژاندارمری و شهربانی بود که مردم با در درست داشتن شعارنوشته‌ها، عکس‌های امام خمینی(ره) و شهدای انقلاب نیز سردادن شعارهای کوبنده بر ضد نظام شاهنشاهی قطعنامۀ راه‌پیمایی را در کنار پایگاه ژاندارمری و شهربانی قرائت کردند. دیگر اقدام انقلابی مردم با برنامه‌ریزی محمود اکبریان بافقی*، پایین‌کشیدن تاج شاهنشاهی در کنار شهرک خسرومهر (آهن‌شهر کنونی) بود (قنبری‌زداۀ خدامی).

بافق در دفاع مقدس:  افزون‌بر نقش مردم شهرستان بافق در پشتیبانی از جنگ تحمیلی عراق بر ضد ایران، برخی از نهادها و سازمان‌ها نیز در این زمینه، فعال بودند که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:

- بسیج مستضعفین: با صدور فرمان امام خمینی(ره)، رهبر انقلاب و بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران، در ۵ آذر ۱۳۵۸، مبنی‌بر شکل‌گیری بسیج در همۀ شهرهای کشور، این نهاد هم در ۱۵ مرداد ۱۳۵۹، با حدود دویست عضو در شهر بافق تشکیل شد. ساختمان آن متعلق به ادارۀ آموزش‌وپرورش بافق در بلوار شهید بهشتی (کنونی) در ورودی شهر بود که از تشکیل تا پایان جنگ تحمیلی (1367 ش) فرماندهان آن به‌ترتیب، عبارت‌ بودند از: محمود اکبریان، سید محمد بهشتی‌‌زادة بافقی (شهادت: ۳۱ فروردین ۱۳۶۱)، سید حسین هاشمی بافقی، حسن دشتی*، محمدعلی رحیمی‌پور، کاظم خدامی، حجت‌الاسلام سید احمد حسینی‌زاده و یدالله برزگری.

مهم‌ترین پایگاه‌های فعال محلی بسیج در شهرستان در آن دوره شامل منتظران شهادت حُر، شهید صدوقی، شهید مطهری، شهید بهشتی، حضرت سجاد(ع) آهن‌شهر، شهید چمران مبارکه، شهید رجایی چهارده معصوم و شهید آیت‌الله مدنی بود. این پایگاه‌ها درمجموع، بیش از سه‌هزار عضو داشتند که همگی کلاس‌های آموزش عقیدتی ـ سیاسی و نظامی را گذرانده بودند. این شهرستان تا پایان جنگ، بیش از ۳۸۰۰ نیرو به جبهه فرستاد (رحیمی‌پور) که عمدتاً در قالب کاروان‌هایی بانام‌های مختلف، پیش از گسیل به جبهه، نخست در پادگان شهید بهشتی* (باغ‌ خان* سابق) آموزش نظامی می‌دیدند؛ سپس، با بدرقۀ مردم راهی مناطق جنگی می‌شدند. افزون‌بر این، شماری از مردم هم به‌صورت انفرادی در جبهه‌ها حضور می‌یافتند. ازجمله علی‌اکبر خدامی که بیش از صد ماه در جبهه‌های شمال‌غرب و جنوب کشور خدمت‌کرد و همسرش، پروانه کرمی نیز بیش از چهل ماه در جبهۀ غرب و در شهر بانه و سردشت در امور عقیدتی ـ سیاسی، همچنین تدریس به دانش‌آموزان فعال بود (رحیمی‌پور؛ کرمی؛ تشکری بافقی). در دورۀ جنگ، گروهی از رزمندگان این منطقه به لبنان هم گسیل شدند و در کنار رزمندگان لبنانی به مقابله با نیروهای رژیم اشغالگر قدس پرداختند. آخرین اعزام از شهرستان بافق به مناطق جنگی، چند روز پس از موافقت ایران با قطعنامۀ ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل در ۲۷ تیر ۱۳۶۷، در قالب گروهی با استعداد صد تن به جبهۀ جنوبی و اهواز بود؛

- سپاه پاسداران انقلاب اسلامی:  در ۱۳۶۰ ش، سپاه در شهرستان بافق تأسیس شد که فرماندهی آن را به‌ترتبیب، حسن لطفی، سید محمد حسینی‌نسب، علی تقی‌زاده، محمد سراج، اکبر توکلی، مهدی بندگار، محمود عظیمی‌نیا و محمد قنبری‌زادۀ بافقی بر عهده داشتند. این نهاد افزون‌بر اجرای مأموریت‌های امنیتی و انتظامی در سطح شهرستان و حمایت از خانواده‌های شهدا، جانبازان و رزمندگان، به سازمان‌دهی و آموزش نیروهای داوطلب شرکت در جنگ اقدام می‌کرد؛ به‌طوری‌که تا پیش از تشکیل تیپ مستقل پیادۀ ۱۸ الغدیر* در مهر ۱۳۶۲، نیروهای اعزامی از این منطقه در تیپ‌های ۱۴ امام حسین(ع)، 8 نجف اشرف ِ اصفهان و ۱۷ علی بن ابیطالب(ع) قم سازمان‌دهی (کرمی) و شماری از پاسداران شاغل در سپاه را به شکل نوبه‌ای، به مناطق جنگی و به بیت امام خمینی(ره) در جماران فرستاده می‌شدند (ندافیان خدامی).

- جهاد سازندگی: این نهاد در ۲۷ خرداد ۱۳۵۸، در بافق تأسیس شد، مسئولان آن تا پایان جنگ به‌ترتیب حجت‌الاسلام سید محمد حسینی بافقی، محمد طاهری‌فرد، بمانعلی حمیدی و داوود حیدری بودند. جهاد سازندگی این شهرستان نخست، به‌صورت شورایی اداره می‌شد و مدیریت آن بر عهدۀ آیت‌الله سید محمد میرغنی‌زاده، امام‌جمعۀ شهرستان بافق بود (میرغنی‌زادۀ بافقی). هرچند وظیفۀ اصلی جهاد رسیدگی به امور کشاورزی، احداث جاده‌های روستایی، ساخت مدارس و حمام در روستاها و پیگیری مسائل بهداشتی روستاها و مناطق محروم بود، با آغاز جنگ، ستاد پشتیبانی جنگ را به‌منظور جمع‌آوری کمک‌های نقدی و غیرنقدی مردم شهرستان و ارسال به جبهه‌ها تشکیل داد («نقش ... »، بش). دیگر اقدامات جهاد بافق عبارت بودند از: خریداری و ارسال یک دستگاه لودر؛ ساخت و ارسال تانکرهای آب سیار و ثابت در کارگاه‌های جوشکاری جهاد بافق؛ ساخت سقاخانه‌های بزرگ با ده شیر آب؛ ساخت حمام و سرویس بهداشتی صحرایی؛ و دال‌های سنگرهای اجتماعی. نیز این ستاد، چهار خیاط‌خانه، یک پایگاه برش و یک واحد بافندگی با مسئولیت ربابه غالب و فاطمه تفکری دایر کرد که شش‌صد تن از بانوان این شهرستان در آن فعالیت داشتند. در همین زمینه، کارخانۀ جنوب یزد هم ماهیانه، پارچۀ لباس رزمی به ارزش سیصدهزار تومان به ستاد پشتیبانی جنگ بافق هدیه می‌داد. تولیدات کارگاه، افزون‌بر لباس نظامی، ژاکت، کلاه، شال‌گردن، دستکش و جوراب برای رزمندگان بود (سادات‌الحسینی بافقی؛ ابراهیمی).

از دیگر اقدامات جهاد سازندگی بافق تشکیل ستاد بازسازی شهر موسیانِ استان ایلام زیر نظر حسین ابراهیمی بافقی، ساخت سنگرهای اجتماعی و انفرادی مستحکم در جزیرۀ قشم و جاده‌ای بافاصلۀ پنجاه متر از آب‌های خلیج‌فارس بود (همو؛ تشکری‌خدامی).

آموزش‌وپرورش:  ادارۀ آموزش‌وپرورش شهرستان بافق از آغاز جنگ و پس‌ازآن، با همکاری واحد بسیج و سپاه بافق، فرهنگیان و دانش‌آموزان را پس از فراگیری دوره‌های آموزش نظامی، سازمان‌دهی می‌کرد و به جبهه‌ها می‌فرستاد؛ همچنین، کلاس‌های آموزشی را برای دانش‌آموزان در مناطق جنگی برگزار می‌کرد (تشکری بافقی).

در مدت هشت سال دفاع مقدس، ۳۲۱ تن از مردم شهرستان بافق شهید، ۶۰۰ تن جانباز و ۹۰ تن اسیر (آزاده) شدند (خدامی؛ لاله‌ها ... ، ص ۱۱). این شهدا در آستان امامزاده عبدالله(ع) بافق، گلزار شهدای حسینیۀ میانگاه جنب مسجد جامع، گلزار شهدای روستاهای بافق، گلزار شهدای گمنام شهرستان بافق، گلزار شهدای آرامستان بهشت‌الحسین(ع) بافق، گلزار شهدای دانشگاه آزاد اسلامی، گلزار شهدای گمنام مبارکۀ بافق کنار پارک نطقی و گلزار شهدای دولت‌آباد بافق، گلزار شهدای گمنام مسکن مهر بافق و گلزار شهدای گمنام باغ لَردوی بافق به خاک سپرده ‌شده‌اند (قنبری‌زادۀ خدامی).

مآخذ:  آقسرایی، محمود بن محمد، تاریخ سلاجقه (مسامرببب‌الاخبار و مسایرببب‌الاخیار)، به کوشش عثمان توران، تهران: اساطیر، ۱۳۶۲ ش؛ ابراهیمی، حسین (مسئول ستاد بازسازی جهاد سازندگی یزد)، مصاحبه با مؤلف، ۲۹ شهریور ۱۳۹۸؛ افشار، ایرج، یادگارهای یزد (معرفی ابنیۀ تاریخی و آثار باستانی)، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، یزد: خانۀ کتاب یزد، ۱۳۷۵ ش؛ بافقی، محمدمفید، جامع مفیدی، به کوشش ایرج افشار، تهران: اساطیر، ۱۳۸۵ ش؛ تشکری بافقی، محمود (از رزمندگان بافق در جنگ تحمیلی)، مصاحبه با مؤلف، ۵ مرداد ۱۳۹۸؛ تشکری خدامی، جلیل (از نیروهای بسیجی بافق در زمان جنگ)، مصاحبه با همو، ۲۵ شهریور ۱۳۹۸؛ جعفری، عباس، دائرببب‌المعارف جغرافیایی ایران، تهران: مؤسسۀ جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۸۴ ش؛ همو، رودها و رودنامة ایران، تهران: مؤسسۀ جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۸۴ ش؛ خبیصی، محمد بن‌ ابراهیم‌، تاریخ‌ کرمان‌: سلجوقیان‌ و غز در کرمان‌، به کوشش ‌محمدابراهیم باستانی‌ پاریزی‌، تهران: طهوری، ۱۳۴۳ ش‌؛ خدامی، کاظم (از فرماندهان تیپ مستقل پیادۀ ۱۸ الغدیر)، مصاحبه با مؤلف، ۲۵ شهریور ۱۳۹۸؛ «درباره آیت‌الله محمدتقی بافقی» (بارگذاری: ۱۲ مرداد ۱۴۰۰)، خبرگزاری جمهوری اسلامی، <www.irna.ir> (دسترسی: ۲۱ فروردین ۱۴۰۲)؛ رحیمی‌پور، محمدعلی (فرمانده بسیج شهرستان بافق)، مصاحبه با همو، ۲۴ شهریور ۱۳۹۸؛ زین‌العابدین شیروانی، بستان السیاحببب، تهران، ۱۳۱۵ ق؛ سادات‌الحسینی بافقی، سید جلال (مسئول ستاد پشتیبانی جنگ جهاد سازندگی بافق)، مصاحبه با همو، ۲۶ شهریور ۱۳۹۸؛ سالنامۀ آماری استان یزد (1396)، به کوشش سازمان برنامه‌وبودجۀ استان یزد، تهران: سازمان برنامه‌وبودجۀ کشور، ۱۳۹۶ ش؛ فرهنگ جغرافیای آبادی‌های استان یزد، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۱ ش؛ فرهنگ جغرافیای ایران، تهران: دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، ۱۳۲۸ ش؛ قنبری‌زادۀ خدامی، محمد (فرمانده سپاه پاسداران بافق)، مصاحبه با مؤلف، ۲۵ مرداد ۱۳۹۸؛ کرمی، پروانه (همسر علی‌اکبر خدامی)، مصاحبه با همو، ۵ مرداد ۱۳۹۸؛ لاله‌های کویر بافق (گزیدة زندگی‌نامه و وصایای شهدای شهرستان بافق)، به کوشش واحد فرهنگی بنیاد شهید انقلاب اسلامی شهرستان بافق(کمیتة تألیف و تدوین)، قم: صحیفة خرد، ۱۳۸۳ ش؛ میرسلیمانی بافقی، سید محمد، مشاهیر بافق، قم: باران عشق، ۱۳۹۷ ش؛ همو، مفاخر بافق، یزد: مفاخر، ۱۳۸۵ ش؛ میرغنی‌زادۀ بافقی، آیت‌الله سید صالح (امام‌جمعۀ بافق)، مصاحبه با مؤلف، ۲ مرداد ۱۳۹۸؛ ندافیان خدامی، علی‌اصغر (از رزمندگان دوران دفاع مقدس)، مصاحبه با همو، ۲۵ شهریور ۱۳۹۸؛ «نقش شهرستان بافق در دوران دفاع مقدس» (بارگذاری: ۱۱ مهر ۱۳۹۶)، خبرگزاری دفاع مقدس، <www.defapress.ir> (دسترسی: ۱۰ آذر ۱۴۰۱)؛ وزیری، احمدعلی، تاریخ کرمان، به کوشش محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران: علم، ۱۳۸۵ ش؛ همو، جغرافیای کرمان، به کوشش محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران: علم، ۱۳۸۵ ش؛ «نگاهی به معادن چغارت و سه‌چاهون در شهر بافق استان یزد» (بارگذاری: ۱۰ تیر ۱۳۹۲)، سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور، <www.gsi.ir> (دسترسی: ۱۵ فروردین ۱۴۰۲)؛ یزدی، حسن، جامع‌التواریخ حسنی، به کوشش مدرس طباطبایی و ایرج افشار، کراچی، ۱۹۸۷ م.

/ سید کاظم عباس‌زادۀ بافقی/