بسیج مستضعفین استان یزد، سازمان، سازمانی شبه نظامی با مأموریت جذب، آموزش و سازمان‌دهی مردم از سپاه پاسداران انقلاب اسلامی.
این سازمان نمایانگر ارادۀ ملی، مشارکت مردمی و اقتدار جمهوری اسلامی بود که نقشی بسزا در پیشبرد اهداف انقلاب اسلامی داشت؛ به‌طوری‌که امام خمینی(ره)، رهبر انقلاب و بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران، تشکیل آن را از برکات و الطاف خدا دانسته است (ج ۱۰، ص ۵۲، ۱۹۴). پیشینۀ تشکیل آن به پس از پیروزی انقلاب اسلامی (22 بهمن ۱۳۵۷) و سقوط پادشاهی محمدرضا پهلوی (سل: ۱۳۲۰-1357) بازمی‌گردد. در این دوره، نیروهای سپاه پاسداران و کمیته‌های انقلاب اسلامی برای پاسداری از انقلاب، به آموزش نظامی مردم اقدام کردند.
با تداوم این روند، امام خمینی(ره) در پیامی در ۴ آذر ۱۳۵۸، مردم ایران را به فراگیری این آموزش‌ها فراخواند (نک: طرح ... ، ص ۴۵) و یادآور شد: «مملکت اسلامی، باید همه‌اش نظامی باشد و تعلیماتش نظامی باشد. به شکلی که ایران پس از بیست سال، بیست میلیون تفنگ‌دار داشته باشد» (ج ۱۰، ص ۲۳۹). پس‌ازاین، در ۱۹ تیر ۱۳۵۹، شورای انقلاب اسلامی، تشکیل سازمان بسیج ملی را زیرنظر رهبری یا شورای رهبری تصویب کرد و زیرمجموعه‌های آن در استان‌ها، شهرستان‌ها، بخشداری‌ها و روستاها با کمک و همیاری استانداران، فرمانداران، بخشداران و دهبانان شکل گرفت؛ همچنین، این شورا سازمان‌های «آمادگی ملی»، «بسیج غیرنظامی» و «دفاع غیرنظامی»، که قانون آن، به‌ترتیب در سال‌های ۱۳۵۱ و ۱۳۵۴ ش، تصویب و در ۱۳۵۶ ش، اصلاح‌شده بود، در سازمان بسیج ملی ادغام کرد (عصمتی‌پور، ص ۵۶)؛ سپس، مجلس شورای اسلامی در دی ۱۳۵۹، ادارۀ آن را با نام «سازمان بسیج مستضعفین»، به سپاه سپرد. بسیج تا ۱۳۶۹ ش، با همین نام فعالیت می‌کرد؛ سپس، با نام «نیروی مقاومت بسیج»، یکی از نیروهای پنج‌گانۀ سپاه شد و سرانجام، در ۱۲ مهر ۱۳۸۸، دوباره به سازمان بسیج مستضعفین تغییر نام داد (همان‌جا؛ عمادی، ص ۲).
مهم‌ترین اهداف تشکیل بسیج بدین شرح است: حفظ و گسترش مشارکت مردمی در برقراری امنیت و دفاع، تقویت وحدت و هم‌بستگی ملی و گسترش و تعمیق فرهنگ بسیجی در تحقق اسلام ناب محمدی(ص) در ارتش بیست‌میلیونی (عصمتی‌پور، ص ۲۲). دوره‌های آموزشی هم شامل آموزشی عمومی مقدماتی، عمومی تکمیلی، تخصصی و دورۀ یادآوری و حفظ انسجام ملی است (افشار، ص ۲۸؛ قانون ... ، مادۀ ۱۳). این سازمان برای دستیابی به اهداف آموزشی و ارتقای علمی نیروها و مشارکت در بخش‌های مختلف اجرایی کشور، از مراکز علمی و پژوهشکده‌هایی مانند سازمان بسیج علمی و سازمان تحقیقات و مطالعات بسیج بهره می‌برد. دیگر فعالیت‌های مهم بسیج عبارت‌اند از: کمک به امداد و نجات مصدومان در سوانح طبیعی و در وضعیت جنگی؛ جمع‌آوری اطلاعات مردمی و انعکاس به مراجع و مشارکت در طرح‌های سازندگی و همکاری در اجرای طرح‌های بهداشتی (عمادی، ص ۷).
بسیج مستضعفین در استان یزد: پس از پیام امام خمینی(ره)، آیت‌الله محمد صدوقی*، امام‌جمعۀ یزد و نمایندۀ ولی‌فقیه، محمد منتظرقائم*، فرمانده سپاه یزد و سید عبدالحسین حسینی مطلق، از آموزگاران مأمور به سپاه، به تشکیل واحد بسیج مستضعفین در یزد اقدام کردند؛ سپس، در همان سال، واحد بسیج خواهران تشکیل شد (عبادی؛ ابراهیمی). نخستین محل بسیج استان یزد در خیابان حضرت مهدی(عج) قرار داشت که در ۱۳۶۰ ش، به بلوار شهید صدوقی کنونی در کنار ساختمان سپاه انتقال یافت (دشتی؛ فتوحی). مهم‌ترین اقدامات این سازمان در دوران دفاع مقدس بدین شرح است:
1. جذب نیروهای مردمی: تا پیش از حملة ارتش عراق به خاک ایران (31 شهریور ۱۳۵۹)، بسیج استان یزد با گزینش علاقه‌مندان به فعالیت‌های مذهبی و انقلابی در مسجدها، اداره‌ها، کارخانه‌ها، به آموزش آن‌ها اقدام می‌کرد؛ سپس، با آغاز جنگ از میان همین نیروها و دیگر داوطلبان، روند جذب و آموزش سرعت گرفت و آنان پس از سازمان‌دهی و آموزش نظامی تکمیلی، به جبهه‌های جنگ گسیل می‌شدند (بهبودزاده).
۲. برقراری امنیت: بسیج استان یزد با همکاری نیروهای داوطلب، همراه با دیگر نهادهای انتظامی، در برقراری امنیت در شهرها فعال بود. این وظیفه را نیروهای بسیج با گشت‌زنی در محله‌های شهر، دایرکردن ایستگاه بازرسی در ورودی و درون شهرها، مقابله با بحران‌های شهری و دستگیری اعضای گروه‌های مسلح غیر قانونی انجام می‌دادند (همو)، افزون‌بر این، با سازمان‌دهی گروه‌های ویژه، در حفاظت از اماکن مهم شهری مانند استانداری، محل برگزاری نماز جمعه، ساختمان سنتو (مخابرات)، ادارۀ قندو‌شکر، صداوسیما و پمپ‌بنزین‌ها، واحد عملیات سپاه را یاری می‌کردند (دشتی؛ فتوحی، ص ۷۷-81).
۳. آموزش: آموزش‌های بسیج یزد به دو بخش نظامی و عقیدتی ـ سیاسی تقسیم می‌شد. این سازمان در روزهای نخست تشکیل، به‌طورمعمول، آموزش نظری نظامی را در مسجدها، مدرسه‌ها، کارخانه‌ها و اداره‌ها برگزار می‌کرد. آموزش عملی هم در پادگان‌ها و دشت‌های مجاور شهرها برگزار می‌شد. در این دوره، مربیان از چوب‌دستی به‌جای اسلحه استفاده می‌کردند؛ اما پس از چندی، مسئولان استان چند قبضه سلاح ام ۱ و برنو به بسیج دادند. مدت دوره‌ها هفت تا پانزده روز بود. این سازمان تا پیش از راه‌اندازی بسیج شهرستان‌ها، مربیانش را برای آموزش به شهرهای استان می‌فرستاد (همو، ص ۱۰۲؛ حسینی مطلق؛ هاشمی‌جد، سید محمد). باوجوداین، در صورت تکمیل ظرفیت مراکز آموزشی در استان، از ظرفیت استان‌های اصفهان، کرمان و چهارمحال و بختیاری بهره می‌برد؛ اما با آغاز حملة ارتش عراق به ایران، همۀ دوره‌های آموزشی، به‌صورت متمرکز در استان یزد برگزار می‌شد (فتوحی؛ دشتی).
۴. تأسیس مراکز آموزشی و گونه‌های آن: مراکز آموزشی این استان افزون‌بر پادگان‌های قدس* عبارت بودند از:
- کانون بسیج خیابان مهدی(عج)*، میدان تیر ژاندارمری نزدیک روستای «چم» در کنار جادۀ یزد ـ تفت و اردوگاه شهید رشیدی در کنار همین جاده؛ تپه‌های رملی پشت گلزار شهدای آرامستان خُلد برین* یزد و بیابان‌های نزدیک دخمه و قبرستان زردشتیان در انتهای بلوار شهیدان اشرف؛
- پادگان شهید بهشتی* (باغ خان* سابق)، دانش‌سرای عالی تربیت‌معلم در منطقۀ آزادشهر یزد و حسینیۀ صفار در ورودی شهر و کنار دروازه‌قرآن یزد و حسینیۀ رکن‌الدینی عزآباد رستاق اشکذر؛ و
- مدرسۀ روستای مدوار نزدیک چشمۀ غربال بیز و باغ اکبرآباد در روستای حسین‌آباد شهر مهریز؛
گونه‌های آموزشی این مراکز هم عبارت بود از: کاربرد تدابیر نظامی (تاکتیک)، گذر از معابر، آشنایی با سلاح‌های گوناگون، تیراندازی با سلاح‌های سبک و نیمه‌سنگین، آشنایی با تخریب (خنثی‌سازی مواد منفجر، مین‌ها و تله‌های انفجاری)، امداد و درمان، جنگ نوین و موضوعات عقیدتی ـ سیاسی. هم‌زمان با آموزش به مردان، واحد بسیج خواهران هم در دورۀ جنگ، نزدیک ۳۵۰۰ تن از بانوان استان را آموزش نظامی داد (همو؛ حسینی مطلق؛ هاشمی‌جد، سید محمد؛ ابراهیمی؛ عبادی).
۵. معرفی مربیان آموزشی: شاخص‌ترین مربیان آموزش نظامی و عقیدتی بسیج یزد عبارت‌اند از: آیت‌الله محمد صدوقی، آیت‌الله سید روح‌الله خاتمی، آیت‌الله سید جواد مدرسی، علی مازارچی، سید عبدالحسین حسینی مطلق، عباسعلی دشتی، جواد محمدی‌پناه، خدمتعلی خدابنده، سید محمد هاشمی‌جد، علی‌اصغر بنافتی‌زاده (شهادت: ۱۲ اردیبهشت ۱۳۶۰)، علی‌اصغر انتظاری*، محمدحسن رشیدی عزآبادی*، حسین رحمانی علی‌آ‌بادی*، علی دهقان منشادی*، رمضانعلی رفیعی (شهادت: ۲۴ تیر ۱۳۶۲)، علی‌اکبر مرتضایی رتکی*، محمدحسین (امیر) نکوهی (شهادت: ۲۹ تیر ۱۳۶۵)، محمدعلی ردائی (شهادت: ۲۵ مهر ۱۳۶۱)، عباس دارپرنیان*، محمدحسین فخرالساعه، محمدحسین سلطانی، علی‌اکبر ابراهیمی بشکانی، علی‌اکبر مرشدی، حسین جعفری، محمدتقی نظری، علی‌اصغر باقری، محمد عربی، عباس رحمانی، مهدی بیدآبادی، محمدرضا زارع، عزت‌الله رحمانی، مهدی شاه‌ولی، سید حسن هاشمی‌جد، حسین بابایی، علی‌محمد لباف‌زاده، رمضان دهقان، محمود محمدی‌فرد، سید یحیی حسینی‌نسب، زارع زردینی، رضا غنیئی زارچ، حسین دهقان بهابادی، عبدالنبی زارع، علیرضا رشیدی، کمال میری، کاظم خدامی و محمدرضا کمالی (محمدی؛ حاتمی؛ دشتی؛ هاشمی‌جد، سید حسن؛ فرهنگ ... ، ذیل نام‌ها).
در حوزۀ آموزش بانوان نیز مربیان عبارت بودند از: لعیا بهشتی، صدیقه عبادی، شایسته زینی، طاهره قلی‌زاده، شوکت محمدی، طاهره غفوری، ربابه ابراهیمی، شهلا چنگیزی، حمیده دانشجو، عزت بشیری یزدی، مریم السادات باقی‌زادۀ بافقی، ربابه شیرازی، مرضیه اعیان، فاطمه توکلی، نصرت احمدی، فاطمه امیدواری، فاطمه هاتفی، طاهره حاتمی، فاطمه زارع و صولت صداقت (عبادی).
۶. پشتیبانی از جنگ: این بسیج افزون‌بر جمع‌آوری کمک‌های مردمی، با همکاری بسیج خواهران در ستادهای پشتیبانی جنگ و در شهرهای استان، با تهیۀ لباس، پخت نان، بسته‌بندی مواد غذایی و مانند آن فعال بود؛ نیز با حضور در منازل شهدا و جنگ‌زدگان استان تا حد امکان مشکلات آن‌ها را برطرف می‌کرد (همو، دشتی؛ حسینی مطلق؛ هاشمی‌جد، سید محمد؛ ابراهیمی).
۷. گسیل نیرو به جبهه‌های جنگ: بسیج این استان، نیروهای آموزش‌دیده‌ای را، که داوطلبانه، برای شرکت در جبهه‌ها اعلام آمادگی می‌کردند، پس از ثبت‌نام و دریافت رضایت‌نامه از خانواده‌هایشان، با تحویل وسایل انفرادی به آن‌ها از راه زمینی یا هوایی، به یگان‌های رزمی می‌فرستاد. تا پیش از تشکیل تیپ مستقل پیادۀ ۱۸ الغدیر*، بیشتر بسیجیان این استان، به تیپ‌های ۱۷ علی بن ابیطالب(ع)، 14 امام حسین(ع)، 31 عاشورا، ۲۵ کربلا و ۸ نجف اشرف گسیل می‌شدند؛ اما پس از تشکیل این تیپ در مهر ۱۳۶۲، بیشتر نیروهای بسیجی در اختیار این یگان قرار می‌گرفتند (فتوحی، ص ۱۰۵؛ صدرالساداتی، ص ۵۶).
بسیج استان یزد در دورۀ مقابله با اغتشاشات ضدانقلاب و دورۀ هشت سال جنگ تحمیلی عراق بر ضد ایران، نزدیک به ۴۷۷۰۰ بسیجی را در بیش از ۲۴۰ نوبت، سازمان‌دهی و راهی مناطق جنگی کرد. مجموع شمار نیروهای گسیل‌شده بیش از ۶۵هزار تن بوده است. دورۀ مأموریت نیروهای بسیجی ۴۵ تا ۹۰ روز بود؛ اما برای گروه‌‌هایی مانند رانندگان، مبلغان و بازدیدکنندگان، مأموریت ۷۲ ساعت تا یک هفته هم صادر می‌شد. شماری از بسیجیان این استان بیش از هشتاد ماه در جنگ حضور داشتند (فتوحی؛ دفتر ... ).
مهم‌ترین اعزام‌های سراسری به جبهه‌ها بدین شرح است: طرح لبیک یا خمینی در اسفند ۱۳۶۲، با استعداد سه گردان؛ راهیان کربلا در دی ۱۳۶۴، با گسیل بیش از چهار گردان؛ و سپاهیان حضرت محمد(ص) در آذر ۱۳۶۵، نزدیک به دو‌هزار نیرو و دو گردان (از راه هوایی) در خرداد ۱۳۶۷ (همان).
بسیج مستضعفین استان یزد پس از دفاع مقدس: پس از پایان جنگ در تیر ۱۳۶۷، سپاه الغدیر استان یزد، بسیجیان را براساس نیاز خود و توانمندی آنان برای مقابله با جنگ نرم، نیمه‌سخت، سخت و امنیتی در ناحیه، حوزه، پایگاه و گروه‌ها در سطح استان سازمان‌دهی کرده است. نیز هر شهرستان یک ناحیه و چندین حوزه و پایگاه دارد (جوکار).
فرماندهان واحد بسیج مستضعفین یزد از آغاز تشکیل تا ۱۳۸۸ ش، به ترتیب عبارت‌اند از: سید عبدالحسین حسینی مطلق تا ۱۳۵۹ ش، جواد محمدی‌پناه تا ۱۳۶۰ ش، محمدرضا مدیح تا ۱۳۶۳ ش، محمدرضا خانی تا ۱۳۶۶ ش، محمد صالح جوکار تا ۱۳۶۸ ش، محمدکاظم میرحسینی تا ۱۳۷۲ ش، محمد صالح جوکار تا ۱۳۸۰ ش، اکبر فتوحی تا ۱۳۸۲ ش، محمدعلی مهره‌کش تا ۱۳۸۶ ش و محمدمهدی فرهنگ‌دوست تا ۱۳۸۸ (دشتی؛ فتوحی).
مآخذ: ابراهیمی، ربابه (مربی آموزشی بسیج خواهران)، مصاحبه با مؤلف، ۴ اسفند ۱۴۰۰؛ افشار، علیرضا، «آشنایی با تشکیلات و مأموریت‌های بسیج»، بسیج، تهران: پژوهشکدۀ مطالعات و تحقیقات بسیج، پاییز ۱۳۷۲ ش، شم ۰؛ امام خمینی، صحیفه، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، 1378 ش؛ بهبودزاده، جواد (معاون بازرسی سپاه الغدیر استان یزد)، مصاحبه با محمدمهدی روح‌پرور، ۴ اسفند ۱۴۰۰؛ جوکار، عباس (فرمانده سپاه ناحیۀ مرکزی یزد)، مصاحبه با مؤلف، ۳ اسفند ۱۴۰۰؛ حاتمی، طاهره (فرمانده بسیج خواهران)، مصاحبه با همو، ۲ اسفند ۱۴۰۰؛ حسینی مطلق، سید عبدالحسین (مسئول بسیج استان یزد)، مصاحبه با همو، ۱۸ آبان ۱۳۹۹؛ دشتی، عباسعلی (مسئول بسیج استان یزد)، مصاحبه با همو، ۳۰ آبان ۱۳۹۹؛ دفتر اعزام نیروی سپاه استان یزد، گزارش اعزام نیرو، سند بی‌تا، سند بش، موجود در سپاه ناحیۀ مرکزی یزد؛ صدرالساداتی، محمدرضا، گنج تمام‌نشدنی (اطلاعات کاربردی دفاع مقدس استان یزد)، یزد: اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد، ۱۳۹۱ ش؛ طرح تحقق ارتش بیست‌میلیونی، به کوشش معاونت طرح و برنامۀ نمسا تهران: نیروی مقاومت بسیج، ۱۳۷۶ ش؛ عبادی، صدیقه (مربی آموزشی بسیج خواهران)، مصاحبه با مؤلف، ۴ اسفند ۱۴۰۰؛ عصمتی‌پور، محمدحسین، آشنایی با بسیج، تهران: معاونت آموزش نمسا، ۱۳۸۵ ش؛ عمادی، عباس، «بسیج در ایران»، (بارگذاری: ۲۴ آبان ۱۳۹۳)، پژوهشکدۀ باقرالعلوم، <www. pajoohe.ir> (دسترسی: ۲ اسفند ۱۴۰۱)؛ فتوحی، اکبر، قطره‌ای از اقیانوس، به کوشش ولی سلطانی گردفرامرزی، یزد: خط‌شکنان، ۱۳۹۷ ش؛ فتوحی، عباسعلی (مسئول اعزام نیرو بسیج)، مصاحبه با مؤلف، ۱۶ آبان ۱۳۹۹؛ فرهنگ اعلام شهدا: استان یزد، به کوشش مرکز مطالعات و پژوهش‌های بنیاد شهید و امور ایثارگران، تهران: شاهد، ۱۳۹۵ ش؛ قانون مقررات استخدامی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، به کوشش معاونت طرح و قوانین سپاه تهران، تهران: سپاه پاسداران، ۱۳۷۴ ش؛ محمدی، شوکت (فرمانده بسیج خواهران)، مصاحبه با مؤلف، ۲ اسفند ۱۴۰۰؛ هاشمی‌جد، سید حسن (مربی آموزش بسیج)، مصاحبه با همو، ۲۸ آبان ۱۳۹۹؛ هاشمی‌جد، سید محمد (مربی آموزشی یزد)، مصاحبه با همو، ۲ آذر ۱۳۹۹.
/ ولی سلطانی گردفرامرزی/