ثبت‌احوال استان یزد، ادارهکل، از اداره‌های دولتی استان یزد با ارائۀ خدمات هویتی از ثبت تولد، وفات، ازدواج و طلاق.
تا پیش از ۱۳۰۷ ش، تاریخ تولد براساس اعتقادات مذهبی و سنت‌های رایج آن دوره، به همراه نام فرد در پشت جلد قرآن کریم نوشته می‌شد؛ همچنین، تنها نام و تاریخ وفات افراد متوفا روی سنگ مزارشان ثبت می‌شد («ثبت‌احوال ... »، بش)؛ اما در ۲۹ تیر ۱۳۰۷، ادارۀ سجل‌احوال و شخصیه در شهر یزد به‌طور مستقل و رسماً، با هدف ارائۀ خدمات ثبت قانونی و نگهداری هویت افراد مانند ولادت، صدور شناسنامه، ثبت وفات، ثبت ازدواج و جمع‌آوری و تهیۀ آمار انسانی و سرشماری مردم یزد، زیرنظر مستقیم، ادارة سجل‌احوال در وزارت داخله در تهران تأسیس شد (همان، بش).
ادارة سجل‌احوال در یزد از بدو تأسیس گسترة جغرافیایی فعلی استان یزد که در آن زمان جزو استان دهم بود را، زیرپوشش ثبت‌احوال و آمار انسانی قرار داد؛ به‌صورتی که مأموران آن با امکانات کم به توابع می‌رفتند و پس از سرشماری همۀ افراد ساکن در روستاها و شهرها، به صدور سند سجلی برای آن‌ها اقدام می‌کردند. در ۱۳۵۲ ش، با تشکیل استان یزد و در پی آن، گسترش فعالیتهای اداره سجلی این استان، از ۱۳۵۵ ش، به تبع از مرکز، از ادارۀ سجل یزد جدا شد و این اداره با نام ۀادارهکل ثبت‌احوال یزد به فعالیت پرداخت (عزیزی‌نژاد).
با اوج‌گیری مبارزات انقلابی مردم یزد در فاصلۀ سال‌های ۱۳۵۶-1357 ش در اعتراض به حکومت پهلوی دوم، کارکنان این اداره نیز با پیروی از آیت‌الله محمد صدوقی*، روحانی پرنفوذ یزد و بعدها، امام‌جمعه و نمایندۀ ولی‌فقیه در این شهر، که همۀ آحاد جامعه را به حضور در راه‌پیمایی‌ها دعوت کرده بود، در راه‌پیمایی‌ها شرکت کردند. در ادامه، بیشتر اداره‌ها در پی اعتصابات، تعطیل شدند؛ اما ادارۀ ثبت‌احوال، از اداره‌های مهم در خدمت‌رسانی به مردم، به‌طور کامل تعطیل نشد و به‌صورت نیمه‌باز، با چند کارمند در زمان راه‌پیمایی‌ها، به ارائۀ خدمات پرداخت؛ زیرا والدین تنها پانزده روز فرصت داشتند تا به گرفتن شناسنامه برای نوزادان اقدام و از سهمیۀ شیر خشک استفاده و نوزادان را واکسینه کنند. افزون‌بر این، عده‌ای نیز به‌منظور حفاظت و نگهداری از اسناد هویتی مردم به‌صورت شبانه‌روزی، در اداره حضور داشتند (عزیزی‌نژاد)؛ اما در پی حملۀ عده‌ای خراب‌کار در ۲۳ آبان ۱۳۵۷، اداره به‌ناچار، تعطیل شد (کلانتری سرچشمه و بهبود‌زاده، ص ۲۱۶).
کمتر از دو ماه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در فروردین ۱۳۵۸، براساس فرمان امام خمینی (ره)، رهبر انقلاب و بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران، مبنی‌بر برگزاری نخستین رأی‌گیری برای تعیین نظام حکومتی کشور، ثبت‌احوال یزد نیز نقشی مهم در دسترسی آسان مردم برای حضور حداکثری در انتخابات بر عهده داشت. از دیگر فعالیتهای این نهاد می‌توان به صدور شناسنامه برای افرادی که شناسنامه آن‌ها مفقود شده بود، یا مشکلاتی دربارۀ شناسنامه داشتند، اشاره کرد (عزیزی‌نژاد).
با آغاز جنگ تحمیلی در شهریور ۱۳۵۹، این اداره مانند دیگر نهادها فعالیت‌هایی درزمینۀ کمک و پشتیبانی جبهه و جنگ انجام داد؛ ازجمله تخصیص یک روز حقوق کارکنان در ماه و تأمین لوازم موردنیاز جبهه‌ها مانند پتو، لباس و چراغ وارمر. افزون‌بر این، مهم‌ترین فعالیت آن تعویض و عکس‌دار کردن شناسنامۀ رزمندگان بالای پانزده‌سال بود که خواستار حضور داوطلبانه در جبهه بودند. در این زمینه، واحدی برای ارائۀ خدمات به رزمندگان ایجاد شد (همو).
یکی دیگر از اقدامات ادارۀ ثبت‌احوال در چهارچوب سیاست‌های آن تهیه و نگهداری نسخۀ دیگری از اسناد هویتی به‌سبب حملات هوایی ارتش عراق به شهرها و همچنین، تهدیدی بود که از جانب منافقین وجود داشت؛ بدین منظور برای محافظت از اسناد نسخه‌ای از آن‌ها تهیه و به مکان‌های تعیین‌شده و امن‌تر منتقل می‌شد (همو).
از دیگر اقدامات ثبت‌احوال درزمینۀ پشتیبانی از جنگ اعزام ده‌تن از نیروهای داوطلب این اداره به جبهه بود که از این شمار، حسین دهقان نیری (1333-1365 ش)، در جزیرۀ مجنون در تالاب هورالهویزه (هورالعظیم، غرب دشت آزادگان) براثر اصابت ترکش به سر و چشم به شهادت رسید ( فرهنگ ... ، ذیل نام).
پس از پایان جنگ، این اداره به جذب و به‌کارگیری ۲۴ تن از نیروهای ایثارگر، به‌ویژه آزادگان اقدام کرد (عزیزی‌نژاد). برگزاری مراسم گرامیداشت هفتۀ دفاع مقدس؛ برپایی نمایشگاه عکس از شهدای استان یزد؛ تجلیل از فرزندان شهید شاغل در اداره هم‌زمان با ۲۲ اسفند، روز بزرگداشت شهدا؛ دیدار مدیرکل اداره با خانوادۀ شهدا ؛ و برپایی نمایشگاه عکس با نام «سلوک گمنامی» و به نمایش گذاشتن تمثال شهدای استان یزد در محل ادارۀ ثبت‌احوال ازجملۀ فعالیتهای آن درزمینۀ ترویج فرهنگ ایثار و شهادت است (همو).
در ۱۳۹۱ ش، گنجینه یا موزۀ فرهنگی ثبت‌احوال یزد در ورودی ساختمان ادارهکل ثبت‌احوال استان واقع در خیابان شهید ابراهیمی (فرمانداری) ایجاد شد که در آن، سند هویتی امام خمینی (ره) و آیت‌الله سید علی خامنه‌ای، رهبر انقلاب، نیز شهیدان سید رضا پاک‌نژاد*، نمایندۀ مردم یزد در نخستین دورۀ مجلس شورای اسلامی؛ سید محمد پاک‌نژاد، از مبارزان و فعالان انقلاب؛ آیت‌الله محمد صدوقی؛ محمدکریم پیرنیا، پدر معماری ایران؛ میرزا محمد فرخی، شاعر و روزنامه‌نگار آزادی‌خواه؛ و ایرج افشار، پژوهش‌گر فرهنگ و تاریخ ایران، با هدف معرفی مفاخر استان به نسل جوان و لزوم برخورداری آنان از الگوهای مناسب علمی و اسلامی دیده می‌شود (همو).
مآخذ: «ثبت‌احوال از گذشته تا امروز» (بارگذاری: بی‌تا)، ادارهکل ثبت‌احوال استان یزد، <www.sabteahval.ir> (دسترسی: ۱ مهر ۱۳۹۹)؛ عزیزی‌نژاد، غلامحسین (مدیرکل وقت ادارۀ ثبت‌احوال استان یزد)، مصاحبه با مؤلف، ۱ مهر ۱۳۹۹؛ فرهنگ اعلام شهدا: استان یزد، به کوشش مرکز مطالعات و پژوهش‌های بنیاد شهید و امور ایثارگران، تهران: شاهد، ۱۳۹۵ ش؛ کلانتری سرچشمه، محمدرضا و جواد بهبود‌زاده، روزشمار انقلاب اسلامی در یزد، تهران: سورۀ مهر، ۱۳۹۵ ش.