خاتم، شهرستانی در جنوب استان یزد.
این شهرستان در ۲۹ درجه و ۳۶ دقیقه تا ۳۱ درجه و ۱ دقیقۀ عرض شمالی و ۵۳ درجه و ۵۰ دقیقه تا ۵۴ درجه و ۳۴ دقیقۀ طول شرقی با مساحت ۸۳۵۰ کیلومترمربع واقع شده است و از شمال، به شهرستان‌های مهریز و تفت؛ از شرق، به شهرستان شهربابک در استان کرمان؛ از جنوب و جنوب غربی، به شهرستان نیریز در استان فارس؛ از غرب، به شهرستان بَوانات در استان فارس؛ و از شمال غربی و قسمتی از غرب، به شهرستان ابرکوه محدود می‌شود (نک: نقشه ... ؛ سالنامه ... ، ص ۲۹-30).
بیشتر مساحت شهرستان خاتم دشت‌های کویری و تنها بخش غربی آن کوهستانی است؛ نیز اقلیم آن، نیمه‌بیابانی و معتدل (فرهنگ ... آبادی‌ها ... ، ج ۲، ص ۴۶۵)، کویر هرات و مَروَست از شمال شرقی شهر هرات تا جنوب غربی شهر مروست گسترده شده (همان، ج ۲، ص ۴۶۸) و مرتفع‌ترین قله آن بکُش‌گاو با ارتفاع ۲۸۷۱متر است؛ همچنین درۀ بوریه در جنوب غربی شهر هرات تا آبادی چنارناز، در ۴۲کیلومتری شمال شرقی شهربابک قرار دارد (فرهنگ ... کوه‌ها ... ، ج ۳، ص ۱۸۵). رودخانۀ بَوانات و رودخانۀ اعظم (خوانسار) در این شهرستان جاری و دیگر منابع آبی آن، سفره‌های وسیع آب‌های زیرزمینی است، ازاین‌رو دارای چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق و چندین رشته قنات و چشمۀ دائمی است (فرهنگ ... آبادی‌ها، ج ۲، ص ۳۹، ۴۷۴-475). به همین دلیل پوشش جنگلی آن متنوع و شامل درختان پستۀ خودرو، منطقۀ جنگل باغ شادی و بادام‌های کوهی چنارناز است. در حیات‌وحش آن آهو، گورخر، پلنگ، گرگ، شغال، روباه، بز کوهی، قوچ و میش و کبک، تیهو و هوبره دیده می‌شود (فرهنگ جغرافیایی کوه‌ها، ج ۳، ص ۴۶۹).
جمعیت شهرستان خاتم در ۱۳۹۵ ش ۳۶۵۶۲ تن شامل ۱۹۱۴۶ مرد و ۱۷۴۱۶ زن ضبط شده است که از این شمار، ۲۲۴۱۱ تن در مناطق شهری و ۱۴۱۴۷ تن در مناطق روستایی ساکن‌اند (سالنامه، ص ۱۰۶، ۱۰۸؛ نتایج ... ، ذیل استان یزد). مذهب اهالی آن، شیعۀ دوازده‌امامی و زبان‌اصلی آن‌ها فارسی با گویش‌های کرمانی، شهربابکی، آباده‌ای و شیرازی است؛ همچنین در نواحی غرب و جنوب غربی هرات، چند خانوار که از شیراز به این منطقه کوچ کرده‌اند، به زبان ترکی محلی صحبت می‌کنند (فرهنگ ... آبادی‌ها، ج ۲، ص ۴۷۱).
شهرستان خاتم در ۱۳۸۱ ش، از دو بخش مرکزی (با مرکزیت هرات) و مروست شکل گرفت (جعفری، ص ۵۷۴) و هم‌اکنون (1401 ش)، با مرکزیت شهر هرات، مشتمل بر دو بخش مرکزی و مروست و دو شهر مهم هرات و مروست است. دهستان‌های چاهک و فتح‌آباد در بخش مرکزی و دهستان‌های هرابرجان و ایثار در بخش مروست قرار دارند (سالنامه، ص ۳۴). فاصلۀ هرات تا شهر یزد ۲۴۹ کیلومتر است (اطلس ... ، ص ۶۸، ۸۰).
اقتصاد شهرستان خاتم بر پایۀ کشاورزی، باغداری، دام‌پروری، زنبورداری، پرورش ماهی، صنایع کارگاهی و صنایع‌دستی است. غلات، پسته، زردآلو و انار از مهم‌ترین محصولات آن محسوب می‌شود. این شهرستان مقدار زیادی از گوشت قرمز منطقه را تولید می‌کند و زنبورداری، به‌ویژه در فصل بهار و پرورش ماهی قزل‌آلا و کپور در آن رونق دارد؛ همچنین، برخی از اهالی در بخش کارهای صنعتی مانند صنایع کارگاهی (ازجمله بلوک‌زنی و تراشکاری) به کار مشغول‌اند و عمدۀ فعالیت بانوان این شهرستان صنایع‌دستی محلی، قالی‌بافی و کرباس‌بافی است که در آن، نقش‌های معروف هراتی، گل‌ماهی و کرمانی بیشتر به چشم می‌خورد (فرهنگ ... آبادی‌ها، ج ۲، ص ۴۷۴-475).
آثار تاریخی شهرستان خاتم عبارت‌اند از: بقعۀ شیخ بهاءالدین و سنگ قبری به نام نجم‌الدین شیخ محمود بن شمس‌الدین شیخ محمد بهاءالدین به تاریخ ۷۹۲ ق در روستای مبارکه حدود سه‌کیلومتری شهر مروست، مسجدی با قدمت هفتصد سال در روستای فتح‌آباد، قلعۀ مروست با ۱۵۰ متر طول و عرض واقع در تپه‌ای باستانی با ارتفاع هفت متر، قلعۀ محمدکریم خان هرات، قلعۀ کهن، قلعۀ ملکی هرات، قلعۀ هاشم‌آباد هرات و قلعۀ میان‌ده چاهک است؛ همچنین سرچشمۀ نهر مسیح هرات، چنار ۲۵۰۰ سالۀ کرخنگان، جنگل‌های باغ شادی و باغ معدن، غار بابا زاهد، غار چهل در و غار خانۀ خدا، از منابع طبیعی و گردشگری این شهرستان‌اند (همان، ج ۲، ص ۴۴۴، ۴۷۲).
مردم این منطقه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، با پیروی از امام خمینی(ره)، رهبر انقلاب و بنیان‌گذار جمهوری اسلامی، و آیت‌الله صدوقی*، از روحانیان مبارز و برجستۀ یزد و سومین شهید محراب، به مخالفت با حکومت پهلوی (1299-1357 ش) پرداختند. آن‌ها با برپایی راه‌پیمایی و شرکت در هیئت‌ها و دسته‌های عزاداری در شهرهای مروست و هرات و روستاهای اطراف، نارضایتی خود را نشان می‌دادند. هستۀ مبارزات آن‌ها، حسینیه و مساجد جامع هرات و مروست بود (حسینی هرات).
پس از پیروزی انقلاب اسلامی با حملۀ نظامی عراق به ایران در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹، از این شهرستان، صدها رزمنده به جبهه‌های جنگ رفتند که پس از گذراندن دوره‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت آموزش نظامی در پایگاه‌های بسیج، در قالب نیروی‌های مردمی در یگان‌های مختلف سپاه پاسداران سازماندهی می‌شدند. در نخستین سال‌های جنگ، نیروهای آن به تیپ ۴۱ ثارالله و پس از مدتی، به تیپ ۸ نجف اشرف ِاستان اصفهان می‌رفتند؛ اما با تشکیل تیپ مستقل پیادۀ ۱۸ الغدیر* تا پایان دورۀ دفاع مقدس، در این تیپ سازماندهی می‌شدند. مراکز پشتیبانی دورۀ دفاع مقدس نیز بسیج، جهاد سازندگی و کمیتۀ امداد هرات و مروست بود؛ در این زمینه، کمک‌های نقدی و غیر‌نقدی این شهرستان، به‌ویژه غلات، به جبهه‌های نبرد فرستاده می‌شد (حسینی هرات).
از نیروهای اعزامی این شهرستان به جنگ، ۱۱۴ تن شهید و ۲۱۹ تن جانباز یا اسیر شدند (پاک‌نیت). حسین یزدانی*، نخستین فرمانده مرکز مقاومت بسیج هرات و یکی از فرماندهان لشکر ۴۱ ثارالله، اصغر قنبری، ابوالفضل محمدی، علی محمودی، حسن کاظمی و حسین صادق‌زاده از شهدای شاخص این شهرستان‌اند (حسینی هرات). شهدای خاتم در هفده گلزار، به‌ویژه در هرات، مروست، چنارناز، حسینیۀ مروست و حسینیۀ حضرت ابوالفضل هرات به خاک سپرده شده‌اند (پاک‌نیت).
مآخذ: اطلس را‌ه‌های ایران، تهران: مؤسسۀ جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۹۸ ش؛ پاک‌نیت، علی‌رضا (رئیس بنیاد شهید و امور ایثارگران شهرستان خاتم)، مصاحبه با مؤلف، ۳ خرداد ۱۳۹۹؛ جعفری، شیوا، «خاتم» (بارگذاری: ۷ دی ۱۳۹۸)، دائرببب‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرببب‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۳ ش، جلد ۲۱؛ حسینی هرات، سید محمد (رئیس دانشگاه آزاد شهرستان خاتم)، مصاحبه با همو، ۲۵ تیر ۱۳۹۹؛ سالنامۀ آماری استان یزد ۱۳۹۶، تهران: سازمان برنامه‌وبودجه کشور، ۱۳۹۶ ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های استان یزد، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۱ ش؛ فرهنگ جغرافیایی کو‌ه‌های کشور، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۰ ش؛ نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن -1395 ش کل کشور، تهران: مرکز آمار ایران، ۱۳۹۶ ش؛ نقشه جامع تقسیمات اداری ایران، تهران: گیتاشناسی نوین، ۱۳۹۹ ش.
/مریم رنجبر/