آتش‌نشانی تهران، نهادی عمومی و غیر دولتی در شهر تهران به منظور مجموعة اقداماتی برای مقابل با خاموش کردن آتش، هشدارهای آتش نشانی، نجات مصدومان حوادث و اموال آنان و مهار و کنترل مواد شیمایی که در جریان هشت سال جنگ تحمیلی عراق در بمباران این شهر افزون‌بر اقدامات ذکر شده با ارسال پیام‌های به موقع در کاهش تلفات انسانی مؤثر بوده است.
تاریخچه آتش نشانی تهران: زیر بنای تشکیل سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی تهران یک‌سال پس از انقلاب مشروطیت، در۱۲ خرداد ۱۲۸۶ با نوشتن قوانین شهری، با نام ادارة اطفاییه است («اولین ... ، بش). در ١٣٠٣ ش نخستین ایستگاه اطفاء حریق «اطفائیه»، در سه‌راه امین‌حضور به‌سبب وجود چشمه‌های متعدد و پرآب در نزدیکی چهارراه سرچشمه بود(«اولین، بش). این ایستگاه با مدیریت فردی آلمانی به نام «هانری فردریش دوئل» که از مکانیک‌های قشون به شمار می‌آمد، به ریاست فنی و یکی از افسران روسیه به نام «کلنل وربا» که به‌ایران پناهنده شده بود، با ۱۵ نفر پرسنل، که همگی از درجه داران قشون بودند، کار خود را با چهار دستگاه اتومبیل با مارک «نف» با نام اطفائیه زیر نظر بلدیه یا همان شهرداری شروع به‌کار کرد. اما درسال‌های بعد، به موازات تجهیز اداره اطفائیه، در کادر اداره کننده آن نیز تغییراتی به وجود آمد و مدیریتش تحت نظر رؤسای ایرانی که از بین افسران ارتش انتخاب می‌شدند، قرار گرفت («سازمان ... ، بش؛ «اولین، بش).دربارة نخسین اقدام جدی آنان گفته می‌شود، در ۸ مهر ۱۳۰۸ آتش‌سوزی وسیعی، سالن سینمایی که به بانوان تعلق داشت و به صنعتی مشهور بود، در لاله‌زار طعمه حریق شد که علی‌رغم تلاش آتش‌نشان در نهایت این سالن خاکستر شد («اولین، بش؛ «سازمان، بش).
در ۱۳۱۱ ش ساختمانی متناسب با وظایف اداره اطفائیه و همچنین تأمین بودجه‌ای منطبق با حجم فعالیتهای آن، ابتدا به قسمت شرقی آسایشگاه سابق بلدیه و سپس به بیرون از محدوده شهر، به میدان حسن آباد و محل گورستان متروکه‌ای که درآنجا واقع بود (محل کنونی ایستگاه شماره ۱ سازمان آتش‌نشانی و خدمات‌ایمنی)، انتقال یافت و ساختمان جدیدی درآن محل احداث و تدریجاً تکمیل شد و کلیه تشکیلات اداره اطفائیه را به آنجا منتقل کردند(«اولین، بش؛ «سازمان، بش؛«معرفی سازمان»،بخش تاریخچه آتش نشانی، بش).
در آخرین سالهای دهه ۱۳۲۰، آمار بناهای تهران از ۱۳۱۷ تا ۱۳۲۰، که به کوشش اخضرعلی‌شاه تهیه شده، ویژگیهای اجتماعی و اقتصادی دورة مظفرالدین‌شاه (1313ـ۱۳۲۴) را نشان می‌دهد. طبق این آمار، شهر بعد از دورة ناصری بیشتر به سوی شمال و مغرب گسترش یافته و رشد جمعیت سریعتر شده بود (اتحادیه، ص 7ـ۱۱)، از این زمان به بعد، بخش‌های شهرداری تحت عنوان مناطق شهرداری، عهده‌دار وظایف مربوط شد ( «ایجاد ... »، بش) به این ترتیب ضرورت برخورداری مناطق شهرداری به توسعة ایستگاههای اطفائیه پیش از زمانی دیگر را مستلزم شد(نک: «اولین»، بش).
در چهار چوب توسعة ایستگاههای اطفائیه لزوم برخورداری مأموران آتش‌نشان از مهارت‌های فنی احساس شد و دولت عده‌ای از کارکنان اداره اطفائیه را برای گذراندن یک دوره آموزش حرفه‌ای، به خارج از کشور اعزام کرد، که پس از بازگشت آنان، اداره اطفائیه اقدام به تشکیل کلاس‌های ویژه‌ای برای مأموران خود کرد و کسانی که درخارج از کشور آموزش دیده بودند، مؤظف شدند با تدریس در آن کلاس‌ها، آنچه را آموخته‌اند، به همکاران خود آموزش دهند(«سازمان، بش). پس از این، مسئولان اطفائیه توسعة ایستگاه آتش نشانی را آغاز کردند و سه سال بعد، در اواخر سال ۱۳۳۳ ش، نیروهای ماهر در حد نیاز تأمین شده بود، همزمان با آن، با تصویب فرهنگستان، نام این اداره به «ادارة آتش‌نشانی» تغییر یافت و مدیریت آتش‌نشانی با یک اداره مرکزی سه شعبه سازماندهی شد («اولین، بش؛ «سازمان»، بش؛«معرفی سازمان»،بخش تاریخچه آتش نشانی، بش). در آن زمان ادارة آتش‌نشانی علی‌رغم اینکه با کمبود تانکر مخزن دار و وسایل و تجهیزات حفاظت فردی مواجه بود، از سویی نسبت به گسترش شهر تهران، تشکیلات آتش‌نشانی رشد نمی کرد و هنگام بروز آتش‌سوزی‌های بزرگ، مأموران آتش‌نشانی عملاً با کمبود امکانات مواجه می‌شدند. به‌این جهت، علاوه بر اتومبیل‌های مخصوص آب پاشی که خود آتش‌نشانی در اختیار داشت، ماشین‌های باربری، خودروهای حمل گوشت و کامیون‌های حمل زباله نیز به عنوان تجهیزات کمکی در اختیار مأموران اداره آتش‌نشانی قرار می‌گرفت و درمقابل، در ساعات خارج از عملیات امدادی، حتی اتومبیل‌های مخصوص مبارزه با حریق جهت آبرسانی به محلات، آب پاشی خیابانها و آبیاری درختان مورد استفاده قرار می‌گرفت که عامل مهمی در جهت عقب ماندگی سیستم آتش‌نشانی شده بود(«سازمان، بش). اگر چه اداره با مشکلات کمبود تجهیزات روبه‌رو بود، اما از لحاظ لباس کار همسان بوده و شمار محدودی کلاه‌ایمنی نیز دراختیار آنها قرار داشت، اما در سالهای بعدی، به موازات توسعه تهران اداره آتش‌نشانی رشد کرد و چون روز به روز بر حسب ضرورت در برابر مسئولیت‌های سنگین‌تری قرار می‌گرفت، تا حدی این مهم مورد توجه قرار گرفت. در هنگام خرید وسایل اطفائی، اقلامی از وسایل حفاظت فردی نیز خریداری می‌کردند. از جمله در ۱۳۳۶ ش تعداد ده ماسک ضد گاز و شش ماسک ضد دود و یک‌سال پس از آن، در ۱۳۳۷ش لباس نسوز در آتش‌نشانی مورد استفاده قرار گرفت و به مرور زمان، آتش‌نشانی تهران به اسنوکر، نردبان، ماشین کف ساز، تانکرهای مجهز، موتورپمپ، تور نجات، لباس نسوز، ماسک ضد گاز، ماسک ضد دود و نظایر آن تجهز شد؛ تا جایی که هم اکنون( 1403 ش) بزرگ ترین نردبان خاورمیانه و سومین نردبان بزرگ جهان به ارتفاع ۶۴ متر دارد(«سازمان، بش). در ۱۳۴۰ ش برای بهره برداری مطلوب از اطفای حریق برای حادثه دیدگان واحد «امداد و نجات» در آتش نشانی ایجاد شد («سازمان»، بش؛«معرفی سازمان»،بخش تاریخچه آتش نشانی، بش).
تا پیش از سال ۱۳۴۹ ش آتش نشانی تهران بر اثر ترافیک خیابان‌های تهران برای امداد و نجات واقعة رخداد شده با مشکل «دیر رسیدن» روبه رو بود. از اینرو برای رفع این نارساییها، اداره آتش نشانی کادر موتور سوار، با موتور سیکلت‌هایی که مجهز به بی سیم بودند و می‌توانستند تا ۱۲۰ کیلوگرم بار حمل کنند تشکیل داد و به موجب آن مقرر گردید در زمان وقوع آتش‌سوزی، با سرعت تجهیزات مقدماتی را به محل حادثه برسانند و تا رسیدن اتومبیل‌های سنگین و نیروهای لازم، عملیات اولیه اطفائی را انجام دهند. به اضافه‌این که درسال ۱۳۴۴ کمیسیون بودجه مجلس شورای ملی در جلسه سوم دی ماه خود، به منظور ارتقاء‌ایمنی فرودگاه‌های کشور با خرید چند دستگاه اتومبیل آتش‌نشانی جهت اداره کل هواپیمایی کشوری موافقت کرد و براساس آن موافقت چهار دستگاه لیلاند دیزل مخصوص اطفاء حریق در فرودگاه، دو دستگاه آمبولانس از نوع شورولت جنگی و سه دستگاه جیپ اطفائیه، برای مقابله با حریق‌های احتمالی در فرودگاه خریداری شد(«سازمان، بش).
با وجودی که تا پایان سال ۱۳۵۰ ش چند ایستگاه جدید در تهران شروع به فعالیت کرد، تعداد ایستگاههای آتش‌نشانی به هفت ایستگاه رسیده بود بنابر اقدامات انجام گرفته تعداد‌ایستگاه‌های آتش‌نشانی تهران نسبت به جمعیت و وسعیت همچنان با مشکل مواجه بود اما از آن به بعد، گسترش و توسعه آتش‌نشانی شتاب بیشتری گرفت(«سازمان، بش) به طوری که در ۶ آبان ۱۳۵۳، در یکصد و سومین جلسه انجمن شهر تهران اساسنامه سازمان آتش‌نشانی و خدمات‌ایمنی در چهار فصل، ۲۸ ماده و ۱۴ تبصره تصویب شد که تا سال ۱۳۵۷ امور مختلف آتش‌نشانی بر مبنای اساسنامه مزبور انجام می شد(«معرفی سازمان»،بخش تاریخچه آتش نشانی، بش). به موجب آن تا پایان سال ۱۳۵۵ ش، تعداد ایستگاههای آتش نشانی تهران به ۱۳ واحد رسیده بود. همچنین مرکز جدید ستاد و فرماندهی آتش‌نشانی و خدمات‌ایمنی در محل وسیعی در خیابان آزادی (آیزنهاور سابق) افتتاح شد و با شروع به کار آن مرکز، ایستگاه آتش‌نشانی میدان حسن آباد که تا آن تاریخ به عنوان ایستگاه مرکزی آتش‌نشانی بوده، به ایستگاه شماره یک تغییر نام داد. در سال ۱۳۵۶ ش مجموعاً ایستگاه آتش‌نشانی تهران به ۱۶ ایستگاه افزایش یافت، که در این میان سه ایستگاه از امکانات نجات نیز برخوردار شده بود («سازمان، بش).
ادارة آتش‌نشانی و خدمات ایمنی تهران پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، با توجه به پایتخت بودن تهران که درگیر مباحث گوناگونی از جمله آشوب منافقین شده بود، فعالیتهایش در اجرای سیاستهای اطفای حریق و امداد و نجات آسیب‌دیدگان حوادث ناشی از آن قرار داد و نتایج آن درخور توجه است. از جملة آن در ۸ اردیبهشت ۱۳۵۹ بود که براثر انفجار یک بمب قوی در محوطه پارکینگ شمال غربی میدان امام خمینی(توپخانه سابق) بسیاری از ساختمان های مرکز شهر به لرزه درآمد. شدت انفجار و آتش سوزی بعد از آن به حدی بود که آسمان منطقه به کلی با دود غلیظی پوشیده شد. این آتش سوزی که بیش از یک ساعت ادامه داشت، با تلاش مأموران آتش نشانی مهار گردید(نخعی، ص ۴۵۷-458). به‌رغم این حوادث، سازمان آتش نشانی تهران از لحاظ ساختاری براساس بندهای ۱۴ و ۲۰ ماده ۵۵ قانون شهرداری زیر مجموعه شهرداری قلمداد گردید و وظایف آن به شرح ذیل تعیین گردیده است:
1. ارتباط، همکاری، هماهنگی و مشورت با مراکز علمی، نظامی، پزشکی و سایر سازمان‌ها و اشخاص مربوطه.
2. تعیین صلاحیت فنی و امکانات شرکت‌های خصوصی و دولتی با عنوان‌های مختلف، اعم از طرح‌ایمنی یا شارژ کننده و فروشنده و سازنده ماشین‌ها، قطعات، ادوات و تجهیزات مختلف مربوط به امور‌ایمنی و نجات و آتش‌نشانی در سطح جامعه.
3. اشاعه و به کارگیری رشته‌های ورزشی بین کارکنان سازمان، مخصوصاً نیروهای عملیاتی، به منظور تقویت و آمادگی جسمانی و بالابردن روحیه افراد که لازمه‌این حرفه است(«معرفی سازمان»،بخش تاریخچه آتش نشانی، بش).
جنگ تحمیلی: جنگ عراق با ایران، زمینه‌های فعالیتهای آتش‌نشانی را متحول کرد و بر مقدار آن افزود و این سازمان در سالهای هشت سال دفاع مقدس افزون‌بر اعزام نیرو به جبهه‌های جنگ و ارسال کمک‌های نقدی، به خدمات‌رسانی، آموزشهای فنی و آواربرداری از اماکن بود («حضور ... ، بش). نخستین اقدام در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ ساعت ۱۴:۲۰ بعد از ظهر زمانی که چهار فروند جنگنده میگ عراقی به پایگاه یکم شکاری در کنار فرودگاه مهرآباد حمله کردند و ۶ هواپیمای نظامی را هدف اصابت قرار دادند. دو هواپیما آتش گرفت: یک بوئینگ ۷۰۷ مسافربری و یک سی ۱۳۰. شیشه‌های ساختمان‌های اطراف شکست (اسلامی،ص۲۳) نیروهای آتش‌نشانی به سرعت توانستند آن را خاموش کنند (همو، ص ۲۴).
آتش نشانی در حدود نیمه‌های مهر ۱۳۵۹ در جریان حملة هوایی عراق به هلیکوپترسازی که مورد اصابت تعدادی راکت قرار گرفته بود، در این حمله بیست ماشین منهدم و بخش‌هایی از کارخانه دچار آتش‌سوزی شد که در مهار آتش سوزی حضور داشت (اسلامی، ص ۳۲-33). کولیوند، معاون عملیات وقت آتش‌نشانی تهران نقل می‌کند برای مهار آتش از شش، هفت ایستگاه آتش‌نشانی نیرو منتقل شد و تا اواسط شب آتش مهار شد ( اسلامی، ص۳۵).
همزمان با حملات ارتش عراق به تهران، عوامل ستون پنجم و منافقین و گروهک‌های ضد انقلاب نیز تلاش داشتند تبا ایجاد تخریب و آتش‌سوزی نظم و امنیت تهران را برهم زده و موجب تضعیف روحیه مردم و ایجاد رعب و وحشت در میان آنان باشند. در این میان اهم فعالیتهای آتش‌نشانی تهران برای خدمت‌رسانی به اطفای حریق و امداد و نجات در دو بخش بمباران هوایی و آتش‌سوزی و انفجار گروهک‌های ضد انقلاب صورت می گیرد. عملکرد آتش‌نشانی در مقابله با فعالیت ضد انقلاب طبق اطلاعات مستخرج شده از اقدمات آتش‌نشانی برای نمونه در نیمة اول سال ۱۳۶۰ ش می‌توان به حوادث ۱ مرداد در خیابان مطهری و ۱۷ شهریور در مناطقی از جمله میدان توحید، خیابان شهدا، میدان رسالت، خیابان بهبودی، پیچ شمیران و چهارراه ملک واقع در خیابان شریعتی اشاره کرد که در این مناطق انفجارات و آتش‌سوزی‌هایی توسط منافقین صورت گرفت (نک: ایزدی، شکستن، ص ۵۷، ۷۹۱-792). اینگونه فعالیتهای آتش‌نشانی تهران در سالهای بعد نیز ادامه یافت از جمله در ۲۲ تیر ۱۳۶۱ مهار آتش‌سوزی پمپ بنزین و یک خانه است (نک: لطفاللهزادگان، عبور ... ، ص ۲۳۴). تلاش‌های مأموران آتش‌نشانی در مقابله با حوادث ایجاد شده سبب شد تا سازمان مجاهدین خلق کارکنان آتش‌نشانی را نیز مورد ترور قرار دهد به‌طوربی‌که تا پایان شهریور همان سال شماری از پرسنل آتش‌نشانی مجروح و شهید شدند (لطفاللهزادگان، عملیات مسلم بن عقیل ... ، ص۴۵۸).
از نیمه شهریور ۱۳۶۱ به بعد، دلیل مقابله نیروهای امینتی با سازمان‌های منافقین، تحرک و اقدامات تخریبی آنان کاهش یافت و سازمان آتش‌نشانی فرصتی یافت تا در جمع‌آوری کمک‌های نقدی و غیر نقدی و اعزام نیرو به جبهه مشارکت کند، اما از اواخر سال ۱۳۶۳ ش با آغاز مجدد حملات هوایی عراق به تهران فعالیت آتش‌نشانی بر مقدار فعالیتهای آن افزود. در این دوره نخستین حمله هوایی جنگنده‌های عراقی در ساعت ۲:۳۰ در ۲۱ اسفند ۱۳۶۳ انجام گرفت. هدف حمله خانه‌های مسکونی در محله‌های ظفر و زرگنده در مناطق شمالی شهر تهران بود (اسلامی، ص ۴۰)، نیروهای آتش‌نشانی موفق شدند از زیر آوار سه شهید و یک نفر زخمی را خارج کنند. دومین حمله هم که به خانه‌ای در خیابان ظفر برخورد کرد و در جریان آن یک خانم باردار و یک نفر دیگر شهید و یک تن مجروح شده بودند از زیر آوار بیرون کشیده شدند (اسلامی، ص ۴۱).
از فعالیتهای دیگر آتش نشانی جلوگیری از نشت گاز با مشارکت شرکت گاز بود و به‌عنوان نمونه در ۴ فروردین ۱۳۶۴ در اثر بمباران، لوله گاز شهر آسیب دید که در نهایت ماموران آتش نشانی و شرکت گاز جلوی نشت گاز را گرفتند (اسلامی، ص ۵۶ – ۵۷). به‌هر حال، فعالیت آتش‌نشان تهران در جریان بمباران‌های هوایی ادامه داشت و تا پایان مقطع اول جنگ شهرها در ۱۸ فروردین ۱۳۶۴، در سه عملیات امداد و اطفای حریق مشارکت داشتند (نک: اسلامی، ص ۶۲، ۶۳، ۷۰).
در ۱۹ فروردین ۱۳۶۴ هواپیماهای عراقی با حمله به جنوب تهران به مناطق مسکونی راکت شلیک کردند خانه‌های محله بمباران شده اغلب ۷۰ یا ۸۰ متری بودند راکت‌ها حدوداً ۲۵ خانه را خراب کردند تعداد شهدا زیاد بود بیش از ۱۲۰ نفر زخمی شدند و موج انفجار و وحشت عده زیادی را دچار حمله عصبی کرد (اسلامی، ص ۸۱-82). در پی این بمباران‌ها بود که سازمان آتش نشانی تهران موارد ضروری که رعایت آن تا قبل اعلام وضعیت قرمز برای شهروندان لازم بود، با صدور اطلاعیه‌ای در پنج بند اعلام کرد:
الف)لوازمی که قبل از وضعیت قرمز باید آماده گردد: ۱. چراغ قوه با رنگ آبی بر روی شیشه. ۲. رادیوی باطریدار. ۳. مقداری آذوقه مناسب با سن افراد. ۴. تعدادی لباس گرم. ۵. مقداری وسایل کمک‌های اولیه مانند استریل و مواد ضد عفونی کننده. ۶.مسیر حرکت تا محل پناهگاه و محل ایمن از تمام موانع حتی کفش های زاید خالی گردد. ۷. از قرار دادن وسایل حرارتی و لوازم زاید از محیظ زندگی اجتناب شود تا در صورت اعلام وضعیت قرمز و قطع برق مانع حرکت نگردد.
ب) تنظیم وظایف افراد: ۱. با هماهنگب افراد خانواده وظایف هر نفر در هنگام وضعیت قرمز مشخص باشد. ۲.از تعداد نفرات همسایگان و محل استقرار آنها اطلاع داشته باشید و همچنین محل استقرار و تعداد افراد خانواده را به آنها اطلاع دهند. ۳.محل آتش‌سوزی را به سازمان آتش نشانی اطلاع دهند. ۴.افراد بزرگتر در زمان وضعیت قرمز نقش آرام کننده را داشته باشند.
ج) اقدامات در خصوص محل ایمن یا پناهگاه: ۱.از پارکینگ‌ها یا زیر زمین‌های دارای در و پنجره منعدد استفاده شود. ۲.قبل از استفاده از محل، لوازم اضافی و اشغال کننده خارج شود. ۳. بیل و کلنگ در محل مورد نظر قرار داده شود. ۴.در زمان بسته شدن در ورودی پارکینگ به سبب امواج انفجار و یا آوار، راه دوم فرار بررسی شود. ۵.درصورت داشتن تلفن، قبلاً خط تلفن به آنجا کشیده شود.
د) اگر فاقد محل ایمن یا پناهگاه بودند: ۱.در محل میانی ساختمان که حال است در پناه دیواری اصلی قرار بگیرید. ۲. از پنجره‌های شیشه‌ای دور باشید. ۳.برای جلوگیری از شکستن شیشه‌های پنجره در مواقع برخورد امواج انفجاری و یا شکستن دیوار صوتی، پنجره ها با پرده ضخیم و یا پردة کِرکِره و یا پتو پوشیده شود.
ه) در زمان علام وضعیت قرمز: ۱.خونسردی کامل حفظ شود. ۲.هنگام خروج بانوان، افرادسالخورده و کودکان در اولویت باشند. ۳.با نور آبی چراغ قوه سطح زمین روشن شود. ۴. با کمال احتیاط به پناهگاه و یا محل محل رفته و رادیو را روشن کنید و متظر وضعیت سفید باشند. ۵. در زمان اعلام وضعیت سفید از روشن نمودن چراغ‌های متعدد پرهیز کنند. ۶.از تجمع در خیابانها و بویژه در کنار ساختمان‌های بلند خودداری کنند. ۷. درصورتی که در خیابان بودند در کنار دیوار کوتاه قرار بگیرند. ۸.در روی پشت بام قرار نگیرند. ۹.اگر در اتوموبیل بودند در گوشه‌ای از خیابان پارک کنند و موتور ماشین را خاموش کنند. ۱۰.از خاموش و روشن کردن بی‌مورد ماشین خودداری کنند. ۱۱.قبل از رفتن به پناهگاه شیر گاز را خاموش کنند. ۱۲.فلکة آب را از کنترل ببندند. ۱۳.در ساختمان‌های بلند از آسانسور استفاده نکنند. ۱۴.در صورت اعلام رادیو و بمباران شیمیایی به دستورات صادر شده توجه و عمل کنند. ۱۵.در صورت قطع گاز شهری، در هنگام وضعیت سفید وسایل گازسوز را بازرسی و سپس اقدام به بازکردن شیر اصلی ساختمان کنند(«با ... »، ص ۱۱).
از ۴ تا ۲۵ خرداد ۱۳۶۴در ادامه حمله به مناطق مسکونی که عراقی ها در چارچوب یک استراتژی جنگی با هدف جنگ روانی و فشار بر مردم ایران دنبال می شد، با عنوان جنگ شهرها در مقطع دوم انجام شد، امدادرسانی آتش نشان به مردم شهر تهران با با چالشهایی مواجه بوده است، توصیه عملی آتش نشانی در عرصة امدادی در جامعه مورد توجه قرار گرفته است و ماموران آتش نشانی از حضور مردم به هنگام آژیر قرمز در کوچه و معابر اظهار نگرانی کردند و حضور مردم و تجمع آنها در معابر افزون بر آنکه امدادرسانی را دچار مشکل می‌کرد یا به تعویق می‌انداخت باعث می‌شد بسیاری از آنها صدمات از پرتاب ترکش وارد شود (اسلامی، ص ۱۱۲). سازمان آتش نشانی همچنین به‌منظور اجرای سیاستهای کاهش آسیب‌پذیری شهروندان ناشی از بمباران اطلاعیه‌ای با این هدف صادر کرد: براساس تجربیات به دست آمده از امدادگران، پیدا کردن هر محل امنی که بتواند از اصابت ترکش های بمب و رسیدن امواج انفجار جلوگیری نماید در تقلیل صدمات جانی بسیار موثر خواهد بود. در بمباران های اخیر شهرها، انهایی که با شنیدن آژیر حملة هوایی دشمن پناه گرفته‌اند و با این آموزش ایمنی به آنها داده شده است که در هنگام بمباران در صورت عدم دسترسی فوری به پناهگاه حتی در فضای باز روی زمین دراز بکشند، خطر حملات هوایی را تا حدی از خود دور کرده‌اند. در حمله‌های اخیر هوایی دشمن به یکی از مناطق مسکونی اعضای یک خانواده که در زیر پلة ساختمان پناه گرفته بودند از خطر نجات پیدا کردند و جان سالم به‌در بردند. لذا به خانواده ها توصیه می شود حتما با شنیدن آژیر وضعیت قرمز ضمن حفظ ارامش، از طبقات فوقانی ساختمان خود را به پایین ساختمان برسانند و در زیر پله‌ها و سطوح پایین زیر زمین یا زیر زمین پناه بگیرند. هموطنان باید توجه داشته باشند بیشتر صدمات جانی در بمباران‌های هوایی از موج انفجار ناشی می‌شود بنابراین قرار گرفتن در سطح پایین زمین که موج انفجار به افراد برخورد نکند، تا حد زیادی از صدمات جانی جلوگیری می‌کند. در نزدیک منزل مسکونی مردم می‌توانند با استمداد از شهرداری مناطق اقدام به کندن پناهگاه یا گودال‌هایی بنمایند که هنگام بمباران هوایی حداقل در داخل آنها پناه بگیرند تا از این طریق از برخورد موج انفجار در امان بمانند(اسلامی، ص ۱۸۰-181).
از ابتدای سال ۱۳۶۵ ش با توجه به وضعیت نامطلوب ارتش عراق با از دست دادن شهر بندری فاو، در دهانة خلیج فارس در جریان عملیات والفجر ۸ در اواخر سال ۱۳۶۴ ش، ارتش عراق برای جبران این شکست اقدام راهبرد بمباران هوایی مناطق مسکونی و صنعتی را پی گرفت. در این راهبرد، در ۱۷ اردیبهشت، یکی از شدیدترین حملات هوایی عراق به پالایشگاه تهران انجام گرفت که در پی آن تلمبه خانه، نیروگاه برق، اتاق کنترل، مخزن نگهداری مواد نفتی و یک مخزن گاز مایع در آتش سوخت و سپس تا ساعت۱۳:۴۰، مأموران آتش نشانی، تا حدودی موفق به مهار این آتش‌سوزی شدند (حاجی‌خداوری‌خان، ص۲۳۱).
بررسی بمباران‌های ارتش عراق از خرداد ۱۳۶۴ به بعد در شهر تهران نشان‌دهنده کاهیش میزان تلفات است (نک: تهران*). با وجود این، طرح آموزش ایمنی و پناهگاه‌سازی هنوز به جایگاه اصلی خود دست نیافته است. اما از اواخر سال ۱۳۶۵ ش برای اجرای این دو طرح تلاش‌هایی به عمل آمد. در این طرح آموزش و بسیج عمومی برای مقابله با بمباران‌های هوایی به طور گسترده‌ای توسط آتش نشانی تهران شروع شد (نک: اسلامی، ص ۲۰۱- ۲۰۲).
اطفای حریق پالایشگاه تهران یکی دیگر مهمترین فعالت آتش نشانی تهران است که در ۸ اسفند ۱۳۶۶ انجام گرفت. در این حمله پالایشگاه تهران دست کم یک هفته پالایشگاه در آتش سوخت و به دلیل گستردگی انفجار و قابلیت سرایت آن به قسمت‌های دیگر پس از یک هفته کنترل و خاموش شد(اسلامی، ص ۲۱۱). کولیوند، معاون وقت آتش‌نشانی تهران در این بار گفت موقعیت سختی بود و برای مهار آتش دستورالعملی تهیه شد و خیلی آن را کنترل کردیم (نک: اسلامی، ص۲۱۵).
عراقی‌ها که تا ۱۰ اسفند ۱۳۶۶، در حملات هوایی با استفاده از هواپیما به تهران در تسلیم ایران به پذیرش قطعنامه موفق نبودند این‌بار با استفاده از حملات موشکی به تهران، این حملات را نقطه‌ای برای دست‌یابی اهداف خود می‌دیدند، حملات به تهران را شدت بخشیدند. در پی آن برای پرهیز از تداخل وظایف سازمان‌های امدادی با مشارکت آتش نشانی تهران و برخی از سازمان‌ها و نهاد از جمله جمعیت هلال‌احمر تهران ستادهای امداد و کمک رسانی تشکیل گردید. این ستاد برای ایجاد آمادگی در برابر آثار ناشی از حملات تصمیماتی اتخاذ کرد و براساس ابلاغیه‌های ارسالی، چگونگی افزایش آگاهی مردم درباره حملات شیمیایی دشمن و راه‌های کاهش آسیب این گونه حملات، اجرای مانورهای آزمایشی در مناطق پرجمعیت شهری، ایجاد امنیت در مناطق بمباران شده تشکیل و آموزش واحدهای کارآمد برای کمک رسانی به مردم آسیب دیده تجهیز و تدوینِ شرح وظایف دستگاه‌های امدادرسانی مانند آتش نشانی، مراکز درمانی و نقاهتگاه‌ها از جمله موضوعاتی بود که در این ستادها درباره آنها تصمیم گیری کرد. افزون بر این موارد، پیش بینی اسکان موقت افرادی که محل سکونت آنها تخریب شده، راه‌اندازی سردخانه برای نگهداری شهدای بمباران‌ها، تکمیل پناهگاه‌های نیمه ساخته، فعال نگه داشتن نانوایی‌ها در موارد اضطراری و راه‌اندازی نانوایی‌های موقت برای تامین نیازهای اولیه مردم از دیگر موارد تصمیم گیری‌ها بود. همچنین تامین دستگاه‌های مهندسی مانند لودر، کامیون و سایر تجهیزاتی که برای آواربرداری مناطق حادثه دیده مورد نیاز بود در این پیش بینی گردید(نک: اردستانی و ایزدی، ص ۳۴۴-345). در حملات صورت گرفته عمدة موشک‌ها از جانب شوروی(روسیه فعلی) در اختیار ارتش عراق بود. به همین منظور ادامه یافتن حملات موشکی به تهران باعث افزایش خشم عمومی نسبت به سیاست شوروی برای دادن موشک به رژیم بغداد شده بود و ۱۶ اسفند ۱۳۶۶ سفارت مورد حمله دانشجویان، کارگران و دانش آموزان قرار گرفت (اسلامی، ص ۲۵۲ ) و ساختمان سفارت با استفاده از مواد آتش‌زا بخشی از تاسیسات و نیز درخت‌های ساختمان سفارت در محوطه جنوبی آن را به آتش کشیدند. در چنین وضعیتی نیروهای آتش‌نشانی وارد عمل شدند و نسبت به اطفای حریق عمل کردند (اسلامی، ص ۲۵۳).
حرکت به سوی دفاع مردمی در شهر از طرح‌های اصلی دولت در برابر حملات هوایی عراق از اهداف اصلی در سالهای پایانی جنگ محسوب می‌شد و بر این اساس امر پناهگاه سازی گسترش یافته بود. در پی آن آتش‌نشانی تهران، به منظور برقراری پیوند بین فعالیتهای اجرایی اقداماتی کرد که یکی از آنها صدور مجوز برای احداث پناهگاه توسط شهروندان تهرانی در منازل، کارگاه‌ها، کارخانه‌ها و مساجد بدون هیچ تشریفات و بلافاصله بود (اسلامی، ص ۲۷۱). همچنین در موارد دیگر به منظور کم کردن تلفات خسارت‌های موشک باران توصه کرد از آنجاکه که پرواز موشک شلیک شده قبل از برخورد با زمین صدایی شبیه زوزه یا صدای موتور قوی دارد، با آگاهی از این موضوع با شنیدن این صدا سریع روی زمین دراز بکشند و با دو دست گوش‌ها را بگیرند و دهان را باز کنند(اسلامی، ص ۲۷۳ ).
با افزایش آگاهی آتش نشانان به مردم و آموزش برای گروه ها و مقاطع سنی مختلف تلفات نیروی انسانی کاهش یافته بود؛ اما با وجود این، حملات هوایی عراق احتمالا آسیب و خسارات در میان مردم وجود داشت و به منظور تسریع در امر خدمت رسانی توصیه‌هایی سازمان آتش نشانی به مردم انجام می‌گرفت؛ احمد ضیایی، مدیرعامل وقت سازمان آتش‌نشانی بیان داشت مردم از حرکت به سمت محل انفجار به صورت پیاده یا با ماشین خودداری کنند که این کار باعث راهبندان و حرکت نیروهای امداد را کند می‌کند. در امدادرسانی مشکلی ندارد و تنها مشکل آتش‌نشانی جمع شدن مردم در محل انفجار است. وی همچنین هجوم مردم را به محل اصابت موشک و قرار گرفتن در روی آوار را خطرناک دانست و احتمال می‌داد که جان افرادی که در زیر آوار هستند به خطر بیفتد برای بیرون آوردن مصدومان هم آواربرداری غیر اصولی مردم باعث آسیب بیشتر به زخمی‌ها می‌شود (نک: اسلامی، ص ۲۸۳ ).
در ۲۵ اسفند ۱۳۶۶/۱۶ مارس ۱۹۸۸، صدام و رهبران بعثی عراق شهر کردنشین حلبچه را که در جریان عملیات والفجر به تصرف نیروهای ایرانی درآمده بود، در اقدامی غیرانسانی و با هدف انتقام از مردم کُرد، بمباران شیمیایی کرد، که در این جنایت هولناک بیش از پنج هزار نفر از مردم بی گناه این شهر به شهادت رسیدند (سمیعی، ص ۴۶۱ـ۴۶۲). در پی این سیاست عراق، برنامه‌ریزی آینده برای آموزش امدادی آتش‌نشانی با سازمان‌های دیگر امدادرسانی در نظر گرفته شده بود (ایزدی، عملیات ... ،ص۵۳۷) و به موازات آن برنامه‌هایی با اهداف زیر که آتش‌نشانی یکی از ارکان اصلی آن محسوب می‌شود انجام گرفت: هماهنگی در زمان بروز حمله شیمیایی از مرحلة ابتدایی تا پایان رفع آلودگی؛ صدور دستور سپاه پاسداران برای آماده نگه داشتن مراکز درمانی سپاه به همراه کارکنان مربوط؛ مجهز شدن به تجهیزات انفرادی و محیطی برای ارائه خدمات درمانی به مصدومان شیمیایی؛ برگزاری جلسه ستاد ش.م.ر (شیمیایی، میکروبی و رادیواکتیو) در سازمان‌های امدادی و از جمله آتش نشانی(نک: ایزدی، عملیات،ص۵۶۷). بدین منظور آتش نشانی و سایر نهادهای مرتبط به منظور به نمایش گذاردن نحوه مقابله با بمب باران شیمیایی و کسب آمادگی نیروها برای مقابله با این گونه حملات مانور مقابله در برابر حملات شیمیایی در ۲۵ و ۲۶ فروردین ۱۳۶۷ انجام داد (ایزدی، عملیات،ص۹۳۸؛ اسلامی، ص ۳۱۴). افزون‌بر این کوشید برای برای پیدا کردن افراد زنده یا شهید در مواقع حمله هوایی دستگاه زنده یاب را بسازند(اسلامی، ص ۳۱۵-316).
سازمان آتش‌نشانی تهران در جریان اجرای طرح آموزش همگانی، به فعالیت خود نیز در برابر حملات هوایی در امداد رسانی می‌پرداخت که مهمترین آن در ۳۰ فرودین ۱۳۶۷ بود که با کمک نیروهای پلیس، مسیر منتهی به دو کیلومتری هدف قرار گرفته مسدود و نیرهای آتش نشانی به فعالیت پرداختند(اسلامی، ص ۳۲۳ ).
در طی هشت سال جنگ از آتش نشانان تهران بیش از یک صد نفر جانباز، هفده نفرشهید و دوازده نفر اسیر شدند («حضور»، بش؛ «تعداد ... »، بش).
پس از پایان جنگ آتش نشانی تهرانی همچنان به فعالیت خود در راستای نکوداشت فرهنگ دفاع مقدس پرداخت و از جمله مهترین آن مراسم بدرقه پیکر شهدای گمنام دفاع مقدس در مسیر مراسم به همراه خودرو سنگین، سبک و موتورسیکلت‌های آتش‌نشانی است. این اقدام از قبل شروع مراسم تا پایان عادی شدن تردد در مسیرهای مورد نظر انجام می شود ( ذبیحی علی‌تپه).
پایگاه مقاومت بسیج شهدای سازمان آتش نشانی نیز در ۱۳۷۹ ش با حضور جمعی از رزمندگان دفاع مقدس زیر نظر مرکز مقاومت بسیج شهرداری تأسیس و شروع بکار کرد. با وجود گسترش تعداد مناطق و ایستگاههای عملیاتی سازمان، در ۱۳۸۵ ش پایگاه تبدیل به حوزه مقاومت بسیج شهدای سازمان شد که یازده پایگاه که هر یک از این پایگاهها مزین به یک نام شهید از شهدای ۸ سال دفاع مقدس سازمان می باشند زیر نظر این حوزه در سطح تهران مشغول به فعالیت دارد(«معرفی سازمان»، بخش حوزه مقاومت بسیج، بش).
فعالیت و اقدامات آتش‌نشانی تهران حتی پس از جنگ نشان دهنة اقدام خوب و ایثاگرانة آنهاست. مهترین اقدام آنها در حادثة ۳۰ دی ۱۳۹۵ می‌باشد. زمانی که ساختمان پلاسکوی تهران در آتش می‌سوخت، جان‌برکفان آتش‌نشانی برای حفظ اموال کسبه در این ساختمان قصد ورود به ساختمان داشتند که با ریزش ساختمان ۱۶ نفر از نیروهای آتش نشانی زیر آوار ماندند و به شهادت رسیدند(«حضور، بش). حادثه‌هایی از این قبیل برای آتش نشانان تهران بسیار رخ داده؛ ولی در مقیاس کوچکتر و با تعداد شهدایی کمتر. شاید به بسیاری از این قبیل حوادث کمتر رسانه‌ها پرداخته‌اند،یا اطلاع رسانی صورت نگرفته که رسانه ها بتوانند به شهدای این حوادث بپردازند(«حضور»، بش).
در حال حاضر( 1403 ش) سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی تهران از مدیر عامل؛ معاونت های مالی، آموزش و تربیت بدنی، حفاظت و پیشگیری، طرح و برنامه، فنی و توسعه، اجتماعی و فرهنگی؛ و همچنین حراست، بازرسی، روابط عمومی و امور بین الملل و حوزه مقاومت بسیج تشکیل شده است(«معرفی سازمان»، بش). فعالیت های عملیاتی آن نیز شامل هشت منطقه در ۱۵۲ ایستگاه آتش نشانی است(«ایستگاه ها»، بش).
در سال ۱۳۷۹ ش شورای فرهنگ عمومی روز هفتم مهر را به‌نام روز آتش‌نشانی نام‌گذاری کرده‌است. دلیل انتخاب این‌روز به‌سبب کوشش‌ها و تلاش آتش‌نشانان در خاموش کردن آتش‌سوزی پالایشگاه آبادان که از سوی دشمن مورد حمله قرار گرفته بود، می‌باشد (نک: «حضور ، بش؛ نک: «معرفی سازمان»،بخش تاریخچه آتش نشانی، بش).
مآخذ: اتحادیه، منصوره، «موقوفات تهران و تحول شهر: ۱۲۶۹ـ۱۳۲۰ ه ق»، وقف: میراث جاویدان ، سال 7، ش 4 (زمستان 1378)؛ اردستانی، حسین و یدالله ایزدی، موشک باران تهران: تدارک عملیات در حلبچه(والفجر ۱۰) 24 بهمن تا ۲۲ اسفند ۱۳۶۶، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۶۸ ش؛ اسلامی، زینب، جنگ شهرها در تهران، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۹۸ ش؛ «اولین ایستگاه آتش‌نشانی تهران یک قرن پیش در این محله تاسیس شد»(بارگذاری: ۲۲ خرداد ۱۴۰۲)، خبرگزاری ایسنا، <www.isna.ir> (بازدید: ۳ تیر ۱۴۰۳)؛«ایجاد شهرداری در ایران»،(بارگذاری: بی‌تا)،تهران،<Ifco.ir> (بازدید: ۲۰ تیر ۱۴۰۳)؛ ایزدی، یدالله، شکستن محاصره آبادان ناکامی منافقین در براندازی نظام ۱مرداد تا ۱۴مهر ۱۳۶۰، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، ۱۳۹۵ش؛ ایزدی، یدالله، عملیات والفجر ۱۰، بمباران شیمیایی حلبچه، فشار جهانی به ایران برای پذیرش قطعنامه ۵۹۸، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس،۱۳۹۴ش؛ «ایستگاه ها»( منطقه ۸ عملیات آتش نشانی تهران) (بارگذاری: بی تا)، شهرداری تهران- سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی،<www.125.tehran.ir> (دسترسی: ۱۵ مرداد ۱۴۰۳)؛ حاجی‌خداوری‌خان، مهدی، آزادسازی مهران، شکست استراتژی دفاع متحرک عراق تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، ۱۳۹۷ ش؛ «با رعایت نکاتی، خطرات ناشی از حملات هوایی را کاهش دهید»، روزنامۀ جمهوری اسلامی، ۱۹ فروردین ۱۳۴۶، شم ۱۶۹۶؛ «تعداد شهدای آتش‌نشانی تهران به ۶۰ رسید» (بارگذاری: ۳ مرداد ۱۳۹۹)، خبرگزاری تسنیم، <www.tasnimnews.com> (بازدید: ۱۵ تیر ۱۴۰۳)؛ «حضور حماسی و کلیدی آتش‌نشانان در روز‌های ابتدایی جنگ/ تقدیم ۱۷ شهید آتش‌نشان در دفاع مقدس»( بارگذاری: ۷ مهر ۱۳۹۷)، خبرگزاری دفاع مقدس، < www.defapress.ir> (بازدید: ۲ تیر ۱۴۰۳)؛ ذبیحی علی تپه، علی، مشاهدات میدانی؛ «سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی شهرداری تهران» (بارگذاری: بی تا)، سازمان آتش نشانی، < iran125.ir www.> ( بازدید: ۴ تیر ۱۴۰۳)؛ سمیعی، علی ، کارنامه توصیفی عملیات هشت سال دفاع مقدس ، تهران: نسل کوثر، ۱۳۸۲ ش؛ فوزی، یحیی و علیرضا لطفاللهزادگان، در تدارک عملیات سرنوشت ساز، تهران: مرکز اسناد دفاع مقدس، ۱۳۷۸ش؛ لطفاللهزادگان، علیرضا، آزادسازی سرزمین‌های ایران گام دوم: بستان: اوج‌گیری ترورهای کور، تشکیل دولت پس از بحران، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، ۱۳۹۴ ش؛ لطفاللهزادگان، علیرضا، عبور از مرز، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران، 1379 ش؛ لطفاللهزادگان، علیرضا، عملیات محرم بهبود شرایط امنیتی و اقتصادی کشور، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، ۱۳۹۳ش؛ لطفاللهزادگان، علیرضا، عملیات مسلم بن عقیل: آزادسازی ارتفاعات سومار و تهدید مندلی صدور قطع نامه ۵۲۲ شورای امنیت، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ ،۱۳۹۱ش؛ لطفاللهزادگان، علیرضا و ایرج همتی، نخستین عملیات بزرگ در شمال‌غرب: والفجر ۴: انفجار مقر تفنگ‌داران امریکایی در بیروت؛ سفر فرستاده ویژه ریگان به بغداد ۲۳ مهر تا ۳۰ آذر ۱۳۶۲، تهران: مرکز اسناد دفاع مقدس،۱۳۹۷ش؛ نخعی، هادی، طبس تا سنندج: تهاجم ها و بحرانهای دوران گذار اردیبهشت ۱۳۵۹، تهران: مرکز اسناد دفاع مقدس، ۱۳۹۷ش؛ یزدان‌فام، محمود، آغاز جنگ نفت‌کش‌ها - اول اردیبهشت تا ۱۹ تیر ۱۳۶۳، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات جنگ، ۱۳۹۷ ش.
/علی ذبیحی علی‌تپه/