تربت‌جام، شهرستان و شهری در شرق استان خراسان رضوی.

تربت جام از روزگار باستان تاکنون به نام‌های گوناگونی چون بوزگان، بوزیگان، بوزجان، پوچکان، زام، سام و جام خوانده شده است. نام کنونی به مناسب تربت یا آرامگاه شیخ احمد جام ملقب به ژنده پیل از عارفان نامی سده ۵ ق تربت شیخ جام و تربت جام نامیده شده است(«معرفی ...»، بش). 

شهرستان تربت جام: این شهرستان با وسعت ۳/5248 کیلومترمربع، در مختصات جغرافیایی ۶۰ درجه و ۱ دقیقه تا ۶۱ درجه و ۱۱ دقیقه طول شرقی و ۳۴ درجه و ۵۶ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۴۳ دقیقه عرض شمالی قرار گرفته است (سالنامه آماری استان .... ۱۳۹۹ ش، ص ۳۲،۳۵،۳۰). در شرق استان خراسان رضوی واقع شده است و از شمال به شهرستان‌های مشهد* و فریمان*، از شمال شرقی به صالح‌آباد*، از جنوب به شهرستان تایباد*، از شرق به کشور افغانستان، از جنوب غربی به شهرستان باخرز* و از غرب به شهرستان زاوه* محدود می‌شود (همان، ص ۳۴).

تربت جام آب و هوای نیمه‌خشک-سرد (اسماعیلی و دیگران، ص۵۲)، میانگین  دمای سالانه ۹/15 درجه سلسیوس و میانگین مجموع بارندگی سالانه ۹/170 میلی‌متر برآورد شده است (سالنامه آماری استان ...  1399 ش، ص ۱۱۰، ۱۱۲). مهم‌ترین ارتفاعات آن کوه‌های بِزد، شاه‌نشین و بیبند؛ و رودها  هریرود و جام‌رود هستند (سالنامه آماری کشاورزی ...، ص ۱۸۵).

شهرستان تربت جام به مرکزیت شهر تربت جام دارای ۴ بخش مرکزی، نصر‌آباد، پایین‌جام، بوژگان؛ ۳ شهر دیگر به‌نام‌های احمد‌آباد صولت نیل‌آباد، نصر‌آباد و سمیع‌آباد؛ و ۹ دهستان جام‌رود، جلگه موسی‌آباد، میان‌جام، بالا‌جام، کاریزان، زام، گل‌بانو، دشت‌جام و هریرود است (سالنامه آماری استان .... ۱۳۹۹ ش، ص ۶۹-70). این شهرستان در ۱۳۶۵ش بدون احتساب بخش جنت‌آباد (صالح‌آباد) 183 هزار و ۲۶۷ تَن (فرهنگ روستایی خراسان ۱۳۶۵ ش، ص ۲۹؛ آمارنامه استان خراسان رضوی ۱۳۷۶ ش، ص ۳۶) و در ۱۳۹۵ ش نیز بدون احتساب بخش صالح‌آباد ۲۲۴ هزار و ۲۴۵ تَن جمعیت داشته است (سالنامه آماری استان ... ۱۳۹۹ ش، ص ۱۶۲). مهم‌ترین ترکیب قومیتی مردمان این شهرستان شامل ترکمن، بلوچ و فارس؛ زبانشان فارسی با لهجه تربتی؛ سنی مذهب («معرفی ...»، بش)؛ و اقتصاد استوار بر کشاورزی، دامداری و استخراج معدن است (سالنامه آماری استان ... ۱۳۹۵ ش، ص ۲۱۷).

از جمله آثار تاریخی شهرستان تربت‌جام عبارت‌اند از: آرامگاه احمد جام (داخل شهر تربت جام  و در فاصله ۱۶۶ کیلومتری مشهد)، قلعه گبری (روستای قلعه گبری)، آرامگاه خواجه حسام (روستای لنگر)، گنبد فیروزشاهی (خیابان جامی تربت جام). همچنین این شهرستان ۷۶ اثر ثبت‌شده ملی و میراث فرهنگی دارد («بناها ...»، بش). از مفاخر و علمای قدیمی شهرستان بایستی به ابوالوفاء، بوزجان، شیخ ابوذر بوزجانی، شیخ‌الاسلام احمد جامی، عبدالرحمن جامی، هاتفی خر کردی، سید قاسم انوار(شاه قاسم)، خواجه میر‌غیاث‌الدین، شیخ ابوالقاسم نصر‌آبادی، ابوالفتح محمد بن شمس‌الدین مطهر و درویش علی بوزجانی اشاره نمود(«مشاهیر ...»، بش).

شهر تربت‌جام: این شهر در ارتفاع ۹۰۹ متر از سطح دریا و مختصات ۶۰ درجه و ۳۵ دقیقه طول شرقی و ۳۵ درجه و ۱۴ دقیقه عرض شمالی واقع‌شده است (نقشه ...). جمعیت آن در ۱۳۹۵ش،  ۱۰۰ هزار و ۴۴۹ تَن بوده است (سالنامه آماری کشور...، ص ۱۹۵).

تربت جام در انقلاب اسلامی و دفاع مقدس: جلسات مبارزاتی علیه رژیم پهلوی  از سال ۱۳۴۷ در بیشتر جلسات خانگی با تلاش شهید علی‌اکبر دهقان(1327-1360 ش) به‌منظور ارتقای باورهای اصیل اسلامی شکل گرفت و از ۱۳۵۵ ش با حضور شادروان محمدرضا مجددی در کنار شهید دهقان و به خصوص پس از ورود دو تبعیدی از قم یعنی سید محسن موسوی تبریزی (زاده: ۱۳۲۶ ش) و حسین سلیمانی شکل گسترده‌تری به خود گرفت. روحانیت با توجه به نقش ذاتی که عهده‌دار هستند در این زمینه محور بوده‌اند. در تربت‌جام حوزه علمیه مهدیه، پایگاه اصلی انقلابیان بود و همیشه مرحوم على توسلى نجفى (1295- 1370 ش) که روحانی برجسته شهرستان تربت‌جام و رئیس حوزه علمیه بود، حمایت علنی و غیرعلنی از مبارزان می‌کرد و راهنمایی‌های لازم را برای مقابله علیه رژیم شاه به آنها می‌کرد. نیمه‌شب، شعارنویسی علیه رژیم به‌صورت مخفیانه انجام می‌شد. اطلاعیه‌ها در منزل شهید پاشازاده (نظامی شاغل در پادگان ارتش) تهیه و  تکثیر و توسط نیروهای انقلاب توزیع می‌شد. مکان‌هایی ازجمله خیابان المهدی  و ساختمان مسجد  مهدیه، مزار شیخ احمد جام و منبع قدیمی آب در  ورودی شهر از مکان‌های ثبت‌ شده خاطرات انقلاب در این شهر هستند و مهدیه، پایگاه تجمع انقلابیون بوده است («نقش...»، بش).

ارتش بعث عراق در بعد از ظهر دوشنبه ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ حمله سراسری خود به خاک ایران را آغاز کرد (علایی، ص ۲۴،۲۵). مردم تربت ‌جام با کمک‌های نقدی و غیر نقدی به رزمندگان و حضور مستقیم در جبهه‌های نبرد، در دفاع از کشور شرکت داشتند و بدین منظور مراکز جهاد سازندگی (جهاد کشاورزی کنونی)، پایگاه‌های بسیج مستضعفین، هلال‌احمر و کمیته امداد امام خمینی در شهر، روستاهای بزرگ و مراکز بخش‌ها، کمک‌های مردم را در ۸ سال دفاع مقدس، جمع‌آوری کردند. از آغاز جنگ تا ۱۳۶۳ ش برای پشتیبانی از جنگ تحمیلی عراق علیه ایران فعالیت‌ها در دو بخش تولید مواد غذایی و تولید لباس نیروهای رزمنده متمرکز بود (اداره کل جهاد ...).

شرکت مستقیم مردم تربت‌جام در مدت هشت سال جنگ تحمیلی عراق علیه ایران با اعزام ۱۴ هزار و ۱۱۳ تَن از این شهرستان به جبهه صورت گرفته که این شمار ۸/3 درصد از کل اعزام در استان خراسان بوده است. همچنین ۲۵ درصد اعزام نخست، ۷/60 درصد اعزام مجدد و ۳/14 درصد نیز نیروی اعزام تخصصی بوده است. اولین اعزام نیروی رسمی در فروردین ۱۳۶۰ و به شمار ۲۷ تَن انجام شد (سپاه....، آمارنامه...، بش).

آمار اعزام طی سال‌های مختلف جنگ تحمیلی از این شهرستان به جبهه به‌صورت زیر بوده است:  1360 ش، ۴/5  درصد؛ ۱۳۶۱ ش، ۴/15 درصد؛  1362 ش، ۵۱/11 درصد؛ ۱۳۶۳ ش، ۲۴/11 درصد؛ ۱۳۶۴ ش، ۱۱ درصد؛  1365  ش، ۷۵/19 درصد؛ ۱۳۶۶ ش، ۳/16 درصد؛ نیمه نخست ۱۳۶۷ ش، ۳۸/9 درصد (همان، گزارش...۱۳۶۵ ش، ۱۳۶۶ ش، ۱۳۶۷ ش، بش).

برابر آمار موجود از اعزام نیرو به یگان‌های رزم در  1365- 1367 ش به ترتیب ، لشکر ۵ نصر ، لشکر ۲۱ امام رضا ، لشکر ویژه شهدا ، تیپ ۸۸ انصارالرضا  بیشترین درصد نیروهای اعزامی از این شهرستان را جذب نموده‌اند (همان، گزارش...، بش). آمار موجود از ۳۵ اعزام سراسری در ۱۳۶۵-1367ش نشانگر این است که بیشترین درصد اعزام از این شهرستان در سه اعزام سراسری سپاهیان حضرت محمد(صلی‌الله) (12 آذر ۱۳۶۶) 86/8 درصد، کاروان بزرگ به‌سوی کربلای یک (31 شهریور ۱۳۶۵)22/8 درصد و کاروان سپاهیان حضرت مهدی (عج‌ا...) ( 21 بهمن ۱۳۶۵) 22/7 درصد بوده و مابقی نیروها در سایر اعزام‌های سراسری به جبهه‌ها گسیل شده‌‌اند (همان، گزارش...۱۳۶۵ ش،  1366ش، ۱۳۶۷ ش، بش).

شهرستان تربت‌جام در دوران دفاع مقدس، در اعزام نیرو از نظر کمی رتبه ۷ و ازنظر کیفی رتبه ۱۳ استان را به دست آورده است (همان، فرم بررسی...، بش). مجموع نیروهای اعزامی برای آموزش از پایگاه تربت‌جام طی ۸ سال دفاع مقدس ۳ هزار و ۳۹۰ تَن بوده که از این شمار ۳ هزار و ۸۲ تَن موفق به گذراندن دوره آموزشی شده و مابقی نتوانستند دوره‌های مورد اشاره را طی نمایند (همان، آمار ...، بش). پادگان آموزشی شهید چمران شهر تربت ‌جام، تنها مرکز آموزش و اعزام نیرو در دوران دفاع مقدس در سطح شهرستان تربت‌جام بوده است. در طی ۵ سال فعالیت این پادگان (1361-1366 ش) 42 دوره آموزشی در آن برگزار که ۱۵ هزار و ۹ تَن نیرو از شهرستان‌های مختلف استان خراسان برای آموزش به این پادگان اعزام و ۱۳ هزار و ۸۲۱ تَن موفق به گذراندن دوره آموزشی شده‌اند. در طی فعالیت این پادگان ۶۶۵ تَن از شهرستان تربت‌جام برای آموزش به این پادگان اعزام که ۵۷۵ تَن موفق به گذراندن دوره آموزشی در این پادگان شدند (مرکز....، ص۱ و ۸ ).

یگان‌های نظامی که در شهرستان تربت‌جام و در زمان جنگ حضور داشتند، عبارتند از: تیپ ۳۸ زرهی محمدرسول‌الله(صلی‌ا...) ارتش، ناحیه مقاومت بسیج سپاه تربت‌جام و پایگاه‌های متعدد شهری و روستایی و نواحی مقاومت بسیج مستقر در مراکز بخش، فرماندهی انتظامی شهرستان تربت‌جام و اداره جهاد کشاورزی (سپاه...، گزارش...، بش).

شهرستان تربت‌جام ۴۹۹ تَن شهید،  هزار و ۲۶۱ تَن جانباز و ۸۷ آزاده (اسیر جنگی) در دوران جنگ داشته است (اداره کل بنیاد ...، تعداد ...، بش). از جمله شهدای این شهرستان عبارتند از: غفور احسانی خرگردی*، غلامحسین اسدالهی*، محمدجمعه اکرامی*، سیدمحمدهاشم امینی شوراب سفلی*، عبدالله آبره*، غلام عباس آبره*، محمدحسین آبره*، محمدصادق آبره*، اسماعیل بیت الهی*، براتعلی جلالی فر*، محمد چمنی*، محمد‌رضا حاجی پور*، محمدرضا حشمتی*، محمدجمعه دهقان*، هادی رضاییان*، مهدی زواری بربرستانی*، محمدابراهیم شریفی*، محمدرضا قربانی فر*، حسین مجردباجگیران (ایمانی) *، محمدجواد وفانیا*، حسن علیمردانی* (فرهنگ اعلام...، ذیل نام‌ها، ج۱، ۲).

شهدای این شهرستان در ۹۶ گلزار دفن ‌شده‌اند. بیشترین شمار شهدا به ترتیب در گلزار بهشت نبی شهر به شمار ۹۱ تَن، گلزار شهدای خرم‌آباد با ۲۳ شهید، رباط سمنگان با ۱۹ شهید و گلزار شهدای نصرآباد با ۱۷ مدفون‌اند (اداره کل بنیاد...، لیست...، بش).  یادمان ۵ شهید گمنام در بوستان معلم(«بقعه ...»، بش) و ۲ شهید گمنام دیگر در دانشگاه آزاد اسلامی شهر تربت جام قرار گرفته است(«تصاویر ...»، بش).

پس از پایان جنگ، مردم شهرستان تربت جام هر ساله به مناسبت‌های مختلف با برگزاری مراسم‌های گوناگون به تجلیل از شهدا و حماسه‌سازان دفاع مقدس اقدام می‌کنند از جمله: یادبود شهدا نظیر شهدای شاخص («یادواره شهدای ...»، بش)، شهدای جهاد سازندگی («برگزاری اولین ...»، بش)، ۱۶ شهید روستای رونج («برگزاری یادواره ...»، بش)، 15شهید روستای قلعه سرخ («یادواره پانزده ...»، بش)، شهدای روستای قندآب( «برگزاری ...»، بش)، چهارده شهید بخش پایین جام («یادواره چهارده ...»، بش)؛ گردهمایی پیشکسوتان جهاد و شهادت(«برگزاری گردهمایی... ...»، بش)؛ قدردانی از جانبازان جنگ تحمیلی («قدردانی ...»، بش)؛ تجلیل از ۱۵۰ ایثارگر دانشکده علوم پزشکی تربت جام («تجلیل ...»، بش)؛ نمایشگاه هفته دفاع مقدس («افتتاح...»، بش)؛ غبار‌روبی و عطر‌افشانی گلزار شهدا (عطر‌افشانی...»، بش).

مأخذ: اداره کل بنیاد شهید استان خراسان رضوی، تعداد شهدا، جانبازان، ایثارگران و آزاده‌ها به تفکیک شهرستان، سند مورخ ۱۱ تیر ۱۳۹۸، سند بش، موجود در آرشیو بنیاد شهید و امور ایثارگران خراسان رضوی؛ همان، لیست یادمان شهدای دفاع مقدس خراسان رضوی، بی تا، سند بش، موجود در همان‌جا؛ اداره کل جهاد کشاورزی استان خراسان، اسناد مهندسی جنگ گردان امام رضا (ع) خراسان، فعالیت‌های تولیدی شهرستان‌های خراسان (دی۱۳۵۹ تا پایان سال ۱۳۶۳ ش)، بی‌تا، سند بش، موجود در اداره کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خراسان رضوی؛ اسماعیلی، رضا و دیگران، «پهنه‌بندی اقلیمی خراسان رضوی با استفاده از روش آماری چند متغیره»، نشریه پژوهش‌های اقلیم‌شناسی، سال دوم، ۱۳۹۰ ش، شماره هفتم و هشتم؛ «افتتاح نمایشگاه هفته دفاع مقدس در تربت جام» (بارگذاری: ۱ مهر ۱۳۹۹) ، خبرگزاری دفاع مقدس، <defapress.ir>  (دسترسی: ۱۲ آبان ۱۴۰۳) ؛ «برگزاری اولین یادواره شهدای جهاد سازندگی در تربت جام» (بارگذاری: ۲۳ اسفند ۱۴۰۱) ، پانا، <www.pana.ir>  (دسترسی: ۱۲ آبان ۱۴۰۳) ؛ «برگزاری اولین یادواره شهدای روستای قندآب تربت‌جام» (بارگذاری: ۱۷ مرداد ۱۴۰۳) ، مهر، <www.mehrnews.com>  (دسترسی: ۱۲ آبان ۱۴۰۳) ؛ «برگزاری گردهمایی پیشکسوتان جهاد و شهادت در تربت جام» (بارگذاری: ۲ مهر ۱۴۰۳) ، خبرگزاری صدا وسیما، <www.iribnews.ir>  (دسترسی: ۱۲ آبان ۱۴۰۳) ؛«برگزاری یادواره ۱۶ شهید روستای رونج تربت جام» (بارگذاری: ۱ اسفند ۱۴۰۲) ، نوید شاهد، <mashhad.navideshahed.com>  (دسترسی: ۱۲ آبان ۱۴۰۳) ؛«بقعه گلزار شهدای گمنام تربت جام آماده بهره برداری شد» (بارگذاری: ۲۹ اردیبهشت ۱۳۸۹) ، روزنامه‌نگار ، <jhatami.blogfa.com>  (دسترسی: ۱۲ آبان ۱۴۰۳) ؛«بناهای تاریخی شهرستان» (بی تا)، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، شهرستان تربت جام، < torbatjam.razavichto.ir> (دسترسی: ۸ آبان ۱۴۰۳)؛«تجلیل از ۱۵۰ ایثارگر دانشکده علوم پزشکی تربت جام» (بارگذاری: ۴ خرداد ۱۳۹۴) ، دانشکده علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تربت جام، <trjums.ac.ir>  (دسترسی: ۱۲ آبان ۱۴۰۳) ؛ «تصاویر/ عطرافشانی و گلباران مزار شهدای گمنام در تربت جام» (بارگذاری: ۱۰ مهر ۱۴۰۲) ، مرکز امور شاهد و ایثارگران دانشگاه آزاد اسلامی تربت جام ، <esargaran.iau.ir>  (دسترسی: ۱۲ آبان ۱۴۰۳) ؛ سالنامه آماری استان خراسان رضوی ۱۳۹۵ ش، به کوشش مرکز آمار ایران، تهران: مرکز آمار ایران، ۱۳۹۶ ش؛ سالنامه آماری استان خراسان رضوی سال ۱۳۹۹ ش، به کوشش سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان خراسان رضوی، آمار و اطلاعات، تهران: سازمان برنامه و بودجه، ۱۴۰۰ ش؛ سالنامه آماری کشور  1395ش ، به کوشش سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، آمار و اطلاعات، تهران: مرکز آمار ایران، دفتر ریاست روابط عمومی و همکاری‌های بین‌المللی  1397 ش؛ سپاه هشتم ثامن‌الائمه (ع)،  طرح و برنامه (آمار و اطلاعات)،  آمار کل اعزام به جبهه به تفکیک پایگاه و پادگان آموزشی،  بی تا، سند بش، موجود در اداره کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خراسان رضوی؛  همان، آمارنامه اعزام به جبهه استان خراسان ۱۳۵۹- 1367ش، بی تا، سند بش، موجود در همان‌جا؛ همان، فرم بررسی شاخص‌های کمی و کیفی اعزام نیرو از استان خراسان، بی تا، سند بش، موجود در همان‌جا؛ همان، گزارشی از اعزام نیروهای خراسان (1366ش)، بی تا، سند بش، موجود در همان‌جا؛ همان، گزارشی از اعزام نیروهای خراسان (1367ش)، بی تا، سند بش، موجود در همان‌جا؛ همان، گزارشی از اعزام نیروهای خراسان(1365ش)، بی تا، سند بش، موجود در همان‌جا؛ سالنامۀ آماری بخش کشاورزی استان خراسان رضوی ۱۳۹۴ ش، به کوشش سازمان جهاد کشاورزی استان خراسان رضوی، مشهد: سازمان جهاد کشاورزی استان خراسان رضوی، ۱۳۹۵ش؛ علایی، حسین، روند جنگ ایران و عراق، ج ۲، تهران: مرزوبوم، ۱۳۹۱ ش؛ «عطرافشانی مزار شهدای تربت جام+ تصاویر» (بارگذاری: ۱ تیر ۱۴۰۲) ، خبرگزاری دفاع مقدس، <defapress.ir>  (دسترسی: ۱۲ آبان ۱۴۰۳) ؛ «قدردانی از جانبازان جنگ تحمیلی» (بارگذاری: ۴ خرداد ۱۳۹۴) ، مجتمع آموزش عالی تربت جام، <tjamcaas.ac.ir>  (دسترسی: ۱۲ آبان ۱۴۰۳) ؛«مشاهیر شهرستان تربت جام» (بی تا)، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، شهرستان تربت جام، < torbatjam.razavichto.ir> (دسترسی: ۸ آبان ۱۴۰۳)؛ مرکز آموزش شهید چمران تربت‌جام، ناحیه خراسان، فرم ثبت آماری دوره‌های آموزشی(1361- 1366 ش)، سند بش، موجود در اداره کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خراسان؛ فرهنگ اعلام شهدای خراسان رضوی، به کوشش مرکز مطالعات و پژوهش‌های بنیاد شهید و امور ایثارگران، ج ۱و۲، تهران: شاهد: ۱۳۹۵ ش؛ «معرفی شهرستان/سیمای کلی» (بی‌تا) ، مجتمع آموزش عالی تربت جام، <tjamcaas.ac.ir>  (دسترسی: ۱۲ آبان ۱۴۰۳) ؛ «نقش تاثیر گذار روستاییان در پیروزی انقلاب اسلامی» (بارگذاری: ۲۳ بهمن ۱۴۰۲) ، خراسان، < khorasanrazavi.khorasannews.com>  (دسترسی: ۱۳ آبان ۱۴۰۳) ؛ نقشه ۱:۵۰۰۰۰ تربت‌جام، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۷۷ ش؛ «یادواره ۱۵ شهیدروستای قلعه سرخ تربت جام برگزار شد» (بارگذاری: ۱۴ بهمن ۱۳۹۵) ، نوید شاهد، <mashhad.navideshahed.com>  (دسترسی: ۱۲ آبان ۱۴۰۳) ؛ «یادواره چهارده شهید بخش پایین جام شهرستان تربت جام» (بارگذاری: ۸ خرداد ۱۴۰۲) ، ایثار، <www.isaar.ir>  (دسترسی: ۱۲ آبان ۱۴۰۳) ؛ «یادواره شهدای شاخص شهرستان تربت جام برگزار خواهد شد» (بارگذاری: ۵ مهر ۱۴۰۳) ، خبرگزاری دفاع مقدس، <defapress.ir>  (دسترسی: ۱۲ آبان ۱۴۰۳).

/ سید حسین موسوی عمادی/