تربتحیدریه، شهرستان و شهری در مرکز استان خراسان رضوی،
تربتحیدریه تا سدۀ ۹ ق زاوه نامیده می‌شد که برگرفته از زاب یا زام به معنای شکاف، رخنه، درّه و همچنین آبخیز یا جلگه‌ای نهاده‌برآب است و این مفهوم با توجه به موقعیت جغرافیایی تربتحیدریه بی‌مناسبت نیست. تغییر نام زاوه به تربتحیدریه به این سبب است که قطب‌الدّین حیدر (513 ـ ۶۱۸ ق)، از ترکستان به زاوه مهاجرت کرد و در همان‌جا درگذشت و به خاک سپرده شد و شهر به حرمت او تربتحیدریه نامیده شد (خسروی، ص۲۲ ـ ۴۰). از دورۀ صفوی تربت با نام‌های گوناگونی مانند «حصار»، «قلعه» و «تربت» در کتاب‌ها آمده است (حافظ ابرو، ص۲۵۱).
این شهرستان با وسعت ۳۷۹۹ کیلومترمربع در مختصات جغرافیایی ۵۸ درجه و ۴۱ دقیقه تا ۵۹ درجه و ۳۳ دقیقه طول شرقی و ۳۴ درجه و ۵۹ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۵۱ دقیقه عرض شمالی قرار دارد (سالنامۀ آماری ... ۱۳۹۹، ص۳۰ـ۳۲). از شمال به شهرستان‌های نیشابور، مشهد و فریمان، از سمت شرق به شهرستان‌های زاوه، باخرز، تایباد و خواف، از سمت جنوب به شهرستان‌های رشتخوار و مه‌ولات، و از سمت غرب به شهرستان کاشمر محدود می‌باشد و در فاصلۀ ۱۵۲ کیلومتری جنوب شهر مشهد قرار دارد («مشخصات ...»، بش).
آب‌وهوای تربتحیدریه سرد و خشک (رحیم‌زادگان، ص۱۰۰) با میانگین دمای ۳/14 سلسیوس و میانگین مجموع بارش سالانۀ ۲۴۷/. میلی‌متر است (سالنامۀ آماری ... ۱۳۹۹، ص۱۱۰ـ۱۱۲). مهم‌ترین کوه‌های آن سرهنگ، شصت‌دره و چهل‌تن هستند که رودهای اسفیز، کال چشمه‌پونه، کال آب‌سیاه، دربی، شصت‌دره، کال برس و کال حاجی‌بیگی از آن‌ها سرچشمه می‌گیرند (جعفری، ص۲۰۱، ۳۱۳ و ۳۶۱). تربتحیدریه به مرکزیت شهر تربتحیدریه دارای چهار بخش: مرکزی، بایْک/ بایگ، کدْکَن و جلگه‌رخ، نیز چهار شهر دیگر: بایگ، رباط‌سنگ، کدکن، نسر و هشت دهستان: بالاولایت، پایین‌ولایت، بایگ، کدکن، رقیچه، پایین‌رخ، میان‌رخ و بالارخ است (سالنامۀ آماری ... ۱۳۹۹، ص۴۱). در سال ۱۳۶۵ جمعیت شهرستان ۴۰۱۱۲۸ تن شامل ۲۰۲۳۵۸ تن مرد و ۱۹۸۷۷۰ تن زن بوده است (نتایج ...، ص۱۵) که در سال ۱۳۹۵ به سبب تقسیمات تازۀ سیاسی به ۲۲۴۶۲۶ تن کاهش یافته است (سالنامۀ آماری ... ۱۳۹۵، ص۱۳۱). فارس، زنگنه، قرایی و تیموری از اقوام ساکن و باقدمت این شهرستان هستند (افضل‌الملک، ص۱۱۶ ـ ۱۱۷). مردم به‌طور عمده با گویش فارسی تربتی تکلّم می‌کنند (فرهنگ ...، ص۴۳).
پس از کشاورزی به ترتیب صنعت، ساختمان، خدمات، فعالیت‌های عمده‌فروشی و خرده‌فروشی، مهم‌ترین فعالیت‌های اقتصادی شهرستان تربتحیدریه است. این شهرستان رتبۀ نخست تولید نخ ابریشم کشور («تربت ...»، بش) و با تولید سالانه بیش از ۳۴ تن زعفران، رتبۀ نخست این محصول را در جهان دارد («زعفران ...»، بش).
از مهم‌ترین آثار تاریخی این شهرستان می‌توان به مسجدسنگی (در شهر کدکن)، خانه حاجی‌رئیس (مرکز شهر تربتحیدریه)، مزار بوری‌آباد (جادۀ تربت به گناباد)، مزار شیخ ابوالقاسم گورکانی (جنوب شهرستان)، رباط‌کامه (جادۀ تربتحیدریه به مشهد)، بنای مقبره و مسجد شیخ‌حیدر کدکنی (شمال غربی تربتحیدریه)، حمام حاجی‌رئیس (انتهای خیابان روحبخش تربتحیدریه)، کاروان‌سرای لاری (محلۀ میدان رباط)، کاروان‌سرای طبسی (محلۀ کاشانی تربتحیدریه)، مجموعۀ قطب‌الدّین‌حیدر (خیابان قائم تربتحیدریه) («آثار ...»، بش) و مقبرۀ منتسب به بی‌بی حسنیه ـ کنیز امام جعفر صادق(ع) ـ (روستای حسنی) (خسروی، ص۲۴۹) اشاره کرد. اندیشمندان نامدار آن دیار، قطب‌الدّین‌حیدر و ابوالقاسم گورکانی از عرفای قرن ۵ و ۶ق، کریم‌الشرق کدکنی و تاج‌الدّین کدکنی از سپهسالاران دورۀ سلجوقی، محمد قهرمان (1308 ـ ۱۳۹۲) و محمدرضا شفیعی کدکنی (زادۀ: ۱۳۱۸) بودند («مشاهیر ...»، بش).
شهر تربتحیدریه: این شهر در ۵۹ درجه و ۱۳ دقیقه طول شرقی و ۳۵ درجه و ۱۶ دقیقه عرض شمالی در جنوب غربی شهرستان تربتحیدریه قرار دارد (نقشه ...).
تربتحیدریه در انقلاب اسلامی و دفاع مقدس: اهالی تربتحیدریه با مردم شهرهای دیگر ایران در سال ۱۳۵۷ اعتراض‌های گسترده‌ای در راه‌پیمایی بر ضد حکومت پهلوی (1304 ـ ۱۳۵۷) داشتند. پایگاه اصلی سازماندهی قیام مردم نیز مسجد جامع شهر بود، اما جلسه‌های دیگری در منازل مردم انقلابی و مسجد صاحب‌الزمان(عج)، مسجد فولاد و مسجد هادی‌زاده برگزار می‌شد و روحانیانی چون سید محمدباقر طباطبائی (1298 ـ ۱۳۸۰)، محّمدرضا ربّانی خراسانی (1294 ـ ۱۳۸۱) و محمدعلی رضایی (زادۀ: ۱۳۲۷)، حرکت‌های انقلابی مردم را رهبری می‌کردند، به‌طوری‌که با شکل‌گیری وحدت در میان مردم، این اعتراض‌ها چنان بالا گرفت که در ۹ دی ۱۳۵۷ پس از سرنگون کردن مجسّمۀ محمدرضا پهلوی در میدان مرکزی شهر و بیرون کردن دست‌نشاندگان وی، زمام امور را در دست گرفتند و در این رخداد نه تن به شهادت رسیدند. در کل اهالی تربتحیدریه با فعالیت‌های انقلابی ده شهید دادند («پایین ...»، بش). رضا عسکری نخستین شهید انقلاب اسلامی تربتحیدریه است که در ۱۱ آذر ۱۳۵۷به شهادت رسید، به همین سبب آرامستان این شهر «بهشت عسکری» نام گرفت («شهید ...»، بش).
در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ که یورش سراسری ارتش رژیم بعث عراق به خاک ایران آغاز شد (علایی، ص۲۴ ـ ۲۵) مردم این شهرستان برای مقابله با تهاجم از راه‌های گوناگون خود را به مناطق جنگی رساندند و در هشت سال جنگ تحمیلی با کمک‌های نقدی و غیرنقدی به رزمندگان، همچنین حضور مستقیم در جبهه‌های نبرد، از کشور دفاع و مراکز جهاد سازندگی (جهاد کشاورزی کنونی)، پایگاه‌های بسیج مستضعفین، هلال‌احمر و کمیتۀ امداد، امام خمینی(ره) در شهر، روستاهای بزرگ و مراکز بخش‌ها، کمک‌های مردم را گردآوری کردند. از آغاز جنگ تا سال ۱۳۶۳ برای پشتیبانی از جبهه‌ها، فعالیت‌ها در دو بخش تولید مواد غذایی و تولید لباس نیروهای رزمنده متمرکز بود (اداره‌کل جهاد ...، فعالیت ...، بش). کمک‌هایی مانند طلا، نقره و غیره، پس از تبدیل شدن به وجه نقد به جبهه فرستاده می‌شد (اداره‌کل جهاد ...، لیست ...، بش).
در هشت سال جنگ تحمیلی، ۱۵۳۷۶ نیرو از شهرستان تربتحیدریه به جبهه‌ها گسیل شدند که از این شمار، ۲۳۴۶ تن نیروی تخصصی و ۱۳۰۳۰ تن رزمندۀ عادی بودند. در میان رزمندگان عادی ۴۱۱۸ تن اعزام اوّلی و ۸۹۱۲ تن اعزام دوباره بودند. نخستین اعزام نیروی رسمی، به‌شمار ۳۱ تن در فروردین ۱۳۶۰ انجام شد (سپاه ...، آمارنامه ...، بش). برابر آمار موجود از اعزام نیرو به یگان‌های رزم در سال‌های (1365 ـ ۱۳۶۷) از شهرستان تربتحیدریه، لشکر ۵۵ ویژۀ شهدا (18/69درصد)، لشکر ۵ نصر (48/12درصد)، لشکر ۲۱ امام رضا(ع) (67/9درصد) و تیپ ۸۸ انصارالرّضا(ع) (24/4درصد) بیشترین درصد نیروهای اعزامی از این شهرستان را جذب کردند (سپاه ...، گزارش ...، بش). همچنین، آمار موجود از ۳۵ اعزام سراسری در زمان یادشده نشانۀ این است که بیشترین درصد اعزام از این شهرستان در سه اعزام سراسری «سپاهیان حضرت امیر» 10 مرداد ۱۳۶۷ (ده‌درصد)، «کاروان بزرگ به سوی کربلای یک» در ۳۱ شهریور ۱۳۶۵ (هشت‌درصد) و «کاروان سپاهیان حضرت محمد(ص)» در ۱۰ آذر ۱۳۶۵ (5/6درصد) بودند و بقیۀ نیروها در اعزام‌های سراسری دیگر رهسپار جبهه شدند (سپاه ...، گزارش ...، بش). مجموع نیروهای اعزامی برای آموزش از پایگاه تربتحیدریه ۳۶۷۵ تن بوده که از این شمار، ۱۰۵۷ تن برای آموزش به پادگان کربلای تربت و بقیه به دیگر مراکز آموزشی استان خراسان، مانند پادگان شهید بهشتی، شهید هاشمی نژاد و غیره اعزام شدند (سپاه ...، آمار ...، بش). .
پادگان آموزشی کربلای شهرستان تربتحیدریه از آغاز سال ۱۳۶۵ فعالیت خود را آغاز و تا پایان جنگ (1367) سی دورۀ آموزشی برای نیروهای اعزامی از خراسان بزرگ به جبهه برگزار کرد؛ شمار کل نیروهای آموزشی این پادگان در زمان یادشده، ۱۳۴۳۸ تن از سراسر خراسان بزرگ بود (مرکز ...). یگان‌های نظامی که در شهرستان تربتحیدریه و در هنگام جنگ حضور داشتند، عبارتند از: تیپ ۱ لشکر ۷۷ ثامن‌الائمه(ع)؛ گروه توپخانۀ ۶۱ محرم سپاه پاسداران انقلاب اسلامی. جهاد سازندگی شهرستان تربتحیدریه نیز با چند شعبۀ گوناگون و نواحی فراوان بسیج در سطح شهر و مراکز بخش این شهرستان و پایگاه‌های گوناگون بسیج محلّات در داخل شهر تربت و روستاها فعال بوده است (ر.ک: مقاله مشهد از همین دانشنامه). شهرستان تربتحیدریه ۵۶۷ شهید، ۱۶۷۳ جانباز و ۱۴۲ آزاده (اسیر جنگی) در دوران دفاع مقدس داشته است (اداره‌کل بنیاد ...، تعداد ...، بش). عبدالحسین برونسی، ابراهیم ابراهیم‌پور، حسن استاد رودمعجنی، حسین اعلمی، محمدناصر اکبران قندشتنی، حمید‌رضا امیری شادمهری، خدا‌بخش بخشی، محمد‌حسین حسن‌زاده بنهنگی، محمد‌حسن حسین‌زاده نصرآبادی، عباس‌علی خدا‌بنده بایگی، غلام‌رضا سمایی، مصطفی شاکری منظری، محمود صالحی، مرتضی صنعتی اسفیوخی، حسین فروتن، محمدرضا قندهاری، محمد‌حسین محققی، محمدابراهیم محمدزاده، حسن منصوری، علی‌اکبر نوروزی و مهدیز یعقوبی از شهدای شاخص شهرستان هستند (ر.ک: مقاله‌های شهدای شاخص در همین دانشنامه). شهدای این شهرستان در ۱۰۵ گلزار به خاک سپرده شده‌اند که بیشترین شمار آنان (۱۸۷ تن) در گلزار بهشت عسکری و پس از آن در گلزار شهدای رودمعجن و گلزار بهشت شهید سید احمد جوادی دفن شده‌اند (اداره‌کل بنیاد ...، تعداد ...، بش). همچنین در این شهرستان، پانزده شهید گمنام در سه یادمان (دانشگاه آزاد اسلامی هشت شهید، پارک جنگلی پیش‌کوه پنج شهید و مصلّای نمازجمعه بایک دو شهید) مدفون هستند (اداره‌کل بنیاد ...، لیست ...، بش). همچنین پنجم مهر ۱۴۰۳ یادمان‌های شهدای گمنام دیگر در باغ ملّی شهر تربتحیدریه، تیپ ۱۷۷ شهید نصر اصفهانی ارتش جمهوری اسلامی و شهر کدکن افتتاح شد («بهره‌برداری ...»، بش).
پس از پایان جنگ، مردم شهرستان تربتحیدریه هر سال در شهرها و روستاها به مناسبت‌های گوناگون با برگزاری مراسم، به تجلیل از شهدا و حماسه‌سازان دفاع مقدس می‌پردازند؛ مراسمی مانند: برگزاری یادوارۀ شهدا («یادوارۀ ...»، بش) همچون شهدای اقشار («پنج ...»، بش)، شهدای ورزشکار («سومین ...»، بش)، نخستین شهید خبرنگار خراسان («یادوارۀ نخستین ...»، بش)، شهدای پاسدار («یادوارۀ صدوسه.. »، بش)، شهدای فرهنگی («یادوارۀ شهدای فرهنگی ...»، بش)، شهدای روستای آغویه («برگزاری یادوارۀ ...»، بش)، شهدای فرهنگی و دانش‌آموز («یادوارۀ شهدای هم‌کلاسی ...»، بش)، شهدای جلگه‌رخ («یادوارۀ صدوده ...»، بش)، شهدای روستای بنهنگ («یادوارۀ صدوده ...»، بش)؛ تجلیل از ایثارگران دفاع مقدس («تجلیل از پیش‌کِسوتان ...»، بش)؛ تجلیل از آزادگان («دیدار با ...»، بش)، به مناسبت هفتۀ دولت («صد ...»، بش)، بخش رخ («مراسم تجلیل ...»، بش)؛ به میزبانی تیپ پیاده ۱۷۷ ارتش تربتحیدریه («تجلیل از آزادگان ...»، بش)؛ غبارروبی گلزار شهدای بخش رخ («مراسم غبارروبی ...»، بش) و تربتحیدریه («غبارروبی و عطرافشانی ...»، بش؛ «مزار ...»، بش؛ «گلزار ...»، بش)؛ برگزاری شب شعر دفاع مقدس («شب ...»، بش).
مآخذ: اداره‌کل بنیاد شهید استان خراسان رضوی، تعداد شهدا، جانبازان، ایثارگران و آزاده‌ها به تفکیک شهرستان، سند مورخ ۱۱ تیر ۱۳۹۸، سند بش، آرشیو بنیاد شهید و امور ایثارگران خراسان رضوی؛ همان، لیست یادمان شهدای دفاع مقدس خراسان رضوی، بیتا، سند بش، آرشیو بنیاد شهید و امور ایثارگران خراسان رضوی؛ همان، اعلام نام شهدای شاخص شهرستان‌های استان خراسان رضوی، سند مورّخ ۲۷ خرداد ۱۳۹۸، سند بش، آرشیو بنیاد شهید و امور ایثارگران خراسان رضوی؛ اداره‌کل جهاد کشاورزی استان خراسان، اسناد مهندسی جنگ گردان، امام رضا(ع) خراسان، فعالیت‌های تولیدی شهرستان‌های خراسان (دی ۱۳۵۹ تا پایان سال ۱۳۶۳)، بیتا، سند بش، موجود در اداره‌کل بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خراسان رضوی؛ همان، فعالیت‌های تولیدی شهرستان‌های خراسان (دی۱۳۵۹ تا پایان سال ۱۳۶۳)، بیتا، سند بش، موجود در اداره‌کل بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خراسان رضوی؛ همان، فعالیت‌های تولیدی شهرستان‌های خراسان (دی ۱۳۵۹ تا پایان سال ۱۳۶۳)، بیتا، سند بش، موجود در اداره‌کل بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خراسان رضوی؛ همان، لیست خودیاری مردمی استان خراسان، بیتا، سند بش، موجود در اداره‌کل بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خراسان رضوی؛ افضل‌الملک، غلام‌حسین، سفرنامۀ خراسان و کرمان، به کوشش قدرت‌الله روشنی زعفرانلو، تهران: توس، ۱۳۶۱؛ بدلیسی، شرف‌خان، شرف‌نامه، به کوشش محمد عباسی، تهران ۱۳۴۳؛ «برگزاری یادوارۀ شهدای روستای آغویه تربتحیدریه»، (بیتا)، رسالت، <www.magiran.com> (دسترسی: ۷ مهر ۱۴۰۳)؛ «بهره‌برداری از ۳ یادمان شهدای گمنام تربتحیدریه» (بارگذاری: ۵ مهر ۱۴۰۳)، خبرگزاری صداوسیما، <www.iribnews.ir> (دسترسی: ۷ مهر ۱۴۰۳)؛ «پایین کشیدن مجسّمۀ شاه در تربتحیدریه، ۴۳ روز قبل از پیروزی انقلاب» (بارگذاری: ۸ دی ۱۳۹۷)، قدس، <www.qudsonline.ir> (دسترسی: ۸ مهر ۱۴۰۳)؛ «پنج یادوارۀ شهدای اقشار در تربتحیدریه برگزار شده است» (بارگذاری: ۲۸ دی ۱۴۰۲)، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، <www.irna.ir> (دسترسی: ۷ مهر ۱۴۰۳)؛ «تجلیل از آزادگان به میزبانی تیپ پیاده ۱۷۷ ارتش تربتحیدریه» (بارگذاری: ۲۷ مرداد ۱۴۰۳)، مؤسسه فرهنگی هنری پیام آزادگان، <www.mfpa.ir> (دسترسی: ۷ مهر ۱۴۰۳)؛ «تجلیل از پیش‌کِسوتان دفاع مقدس تربتحیدریه در صبحگاه مشترک» (بارگذاری: ۵ مهر ۱۴۰۰)، نوید شاهد، <mashhad.navideshahed.com> (دسترسی: ۷ مهر ۱۴۰۳)؛ «تربتحیدریه، رتبۀ اوّل تولید نخ ابریشم کشور» (بارگذاری: ۷ خرداد ۱۴۰۱ )، خبرگزاری صداوسیما، <www.iribnews.ir> (دسترسی: ۱ مهر ۱۴۰۳)؛ جعفری، عباس، گیتاشناسی (رودها و رودنامۀ ایران)، ج۲، تهران: مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۷۹؛ حافظ ابرو، عبدالله‌ابن لطف‌الله، تاریخ حافظ ابرو، بخش جغرافیای خراسان، ج ۲، تهران: سخن، ۱۳۹۹؛ خسروی، محمدرضا، جغرافیای تاریخی تربتحیدریه، مشهد: مؤسسۀ انتشارات و چاپ آستان قدس رضوی، ۱۳۶۶؛ «دیدار با آزادگان شهرستان تربتحیدریه» (بارگذاری: ۲۱ اسفند ۱۴۰۰)، مؤسسۀ فرهنگی هنری پیام آزادگان، <www.mfpa.ir> (دسترسی: ۷ مهر ۱۴۰۳)؛ رحیم‌زادگان، مجید و دیگران، «تعیین سطح زیر کشت گیاه زعفران با استفاده از تصاویر لندست (مطالعه موردی شهرستان تربتحیدریه)»، مجلۀ سنجش از دور و سامانۀ اطلاعات جغرافیایی، س۷، ۱۳۹۵، شم۴؛ «زعفران تربتحیدریه رتبۀ نخست ایران و جهان» (بارگذاری: ۱۲ خرداد ۱۳۹۷)، خبرگزاری صداوسیما، <www.iribnews.ir> (دسترسی: ۸ مهر ۱۴۰۳)؛ سالنامۀ آماری استان خراسان رضوی سال ۱۳۹۵، به کوشش سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان خراسان رضوی، آمار و اطلاعات، تهران: سازمان برنامه و بودجه، ۱۳۹۷ش؛ سالنامۀ آماری استان خراسان رضوی سال ۱۳۹۹، همان، ۱۴۰۰؛ سپاه هشتم ثامن‌الائمه(ع)، آمار کل اعزام به جبهه به تفکیک پایگاه و پادگان آموزشی، فرم شم۱۴/1، بیتا، سند بش، موجود در اداره‌کل بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خراسان رضوی؛ سپاه هشتم ثامن‌الائمه(ع)، طرح و برنامه (آمار و اطلاعات)، آمارنامۀ اعزام به جبهه استان خراسان ۱۳۵۹ ـ ۱۳۶۷، فرم شم۲، بیتا، سند بش، موجود در اداره‌کل بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خراسان رضوی؛ «سومین یادوارۀ شهدای ورزشکار تربتحیدریه برگزار شد» (بارگذاری: ۶ تیر ۱۴۰۳)، فدراسیون زورخانه‌ای و کشتی پهلوانی، <https://izpf.ir> (دسترسی: ۷ مهر ۱۴۰۳)؛ «شب شعر دفاع مقدس در تربتحیدریه» (بارگذاری: ۵ مهر ۱۴۰۰)، خبرگزاری صداوسیما، <www.iribnews.ir> (دسترسی: ۸ مهر ۱۴۰۳)؛ «شهید رضا عسگری نخستین شهید انقلاب اسلامی در تربتحیدریه» (بارگذاری: ۷ دی ۱۳۹۶)، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، <www.irna.ir> (دسترسی: ۸ مهر ۱۴۰۳)؛ «صدوچهل آزادۀ تربتحیدریه در هفتۀ دولت تجلیل می‌شوند» (بارگذاری: ۲۵ مرداد ۱۳۹۳)، تسنیم، <www.tasnimnews.com> (دسترسی: ۷ مهر ۱۴۰۳)؛ علایی، حسین، روند جنگ ایران و عراق، ج ۲، تهران: مرزوبوم، ۱۳۹۱؛ «غبارروبی و عطرافشانی گلزار شهدا در تربتحیدریه» (بارگذاری: ۱۲ بهمن ۱۴۰۲)، خبرگزاری مهر، <www.mehrnews.com> (دسترسی: ۸ مهر ۱۴۰۳)؛ فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور (تربتحیدریه)، ج۴۳، تهران: وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلّح، ۱۳۶۳؛ «گلزار شهدای شهرستان تربتحیدریه غبارروبی شد» (بارگذاری: ۱۳ بهمن ۱۴۰۱)، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، <www.irna.ir> (دسترسی: ۸ مهر ۱۴۰۳)؛ «مراسم تجلیل از ۴ آزاده در بخش رخ تربتحیدریه» (بارگذاری: ۲۷ مرداد ۱۴۰۳)، خبرگزاری صداوسیما، <www.iribnews.ir> (دسترسی: ۷ مهر ۱۴۰۳)؛ «مراسم غبارروبی گلزار مطهر شهدای گمنام بخش رخ تربتحیدریه» (بارگذاری: ۱ مهر ۱۴۰۰)، خبرگزاری صداوسیما، <www.iribnews.ir> (دسترسی: ۸ مهر ۱۴۰۳)؛ مرکز اطلاعات و آمار بسیج مستضعفین، فرم ثبت آماری، دوره‌های آموزشی پادگان کربلا تربتحیدریه ۱۳۶۵ ـ ۱۳۶۷، بیتا، سند بش، «مزار شهدای تربتحیدریه غبارروبی و عطرافشانی شد» (بارگذاری: ۴ مهر ۱۳۹۸)، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران،
< www.irna.ir> (دسترسی: ۸ مهر ۱۴۰۳)؛ مشاهیر شهرستان، (بیتا)، اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، شهرستان فریمان، <fariman.razavichto.ir> (دسترسی: ۱ مهر ۱۴۰۳)؛ مشخصات شهرستان (بیتا)، اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، شهرستان تربتحیدریه، <https://torbateheydarieh.razavichto.ir/> (دسترسی: ۱ مهر ۱۴۰۳)؛ نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۶۵ کل کشور، به کوشش مرکز آمار ایران، تهران: مرکز آمار ایران، ۱۳۶۷؛ نقشه ۵۰۰۰۰۰/1 تربتحیدریه، چاپ سوم، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلّح، ۱۳۸۵؛ «یادوارۀ شهدای روستای بنهنگ شهرستان تربتحیدریه برگزار شد» (بارگذاری: ۲۰ آذر ۱۳۹۶)، ایثار، <www.isaar.ir> (دسترسی: ۷ مهر ۱۴۰۳)؛ «یادوارۀ شهدای فرهنگی در تربتحیدریه» (بارگذاری: ۵ مهر ۱۴۰۰)، نوید شاهد، </mashhad.navideshahed.com> (دسترسی: ۷ مهر ۱۴۰۳)؛ «یادوارۀ شهدای هم‌کلاسی آسمانی در تربتحیدریه برگزار شد+ فیلم» (بارگذاری: ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۳)، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، <www.irna.ir> (دسترسی: ۷ مهر ۱۴۰۳)؛ «یادوارۀ صدوده شهید جلگه‌رخ در مدارس تربتحیدریه برگزار شد» (بارگذاری: ۲۹ آذر ۱۴۰۰)، نوید شاهد، <mashhad.navideshahed.com> (دسترسی: ۷ مهر ۱۴۰۳)؛ «یادوارۀ صدوسه شهید پاسدار منطقۀ تربتحیدریه» (بارگذاری:۳۰ دی ۱۴۰۲)، خبرگزاری صداوسیما، <www.iribnews.ir> (دسترسی: ۷ مهر ۱۴۰۳)؛ «یادوارۀ نخستین خبرنگار شهید خراسان، در تربتحیدریه برگزار شد» (بارگذاری: ۱۲ مرداد ۱۴۰۳)، خبرگزاری دانشجویان ایران، <www.isna.ir> (دسترسی: ۷ مهر ۱۴۰۳).